SlideShare uma empresa Scribd logo
1 de 40
Baixar para ler offline
Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής
http://xristx.blogspot.gr/
Ιστορία Δ΄- Ενότητα 5η - Μάθημα 41ο
:
΄΄ Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου΄΄
49
Αθήνα ► Μεγάλες γιορτές του Διονύσου
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 41α
Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
5η ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ
Διαρκούσαν 4 ημέρες. Θεωρικά:
Τα χρήματα που δίνονταν
για μπορέσουν όλοι να
παρακολουθήσουν τις
παραστάσεις.
Οι θεατές
έπαιρναν μαζί
τους φαγητά και
ποτά.
Χορηγοί:
▼
3 ημέρες
διαγωνισμός
τραγωδίας
▼
1 ημέρα
διαγωνισμός
κωμωδίας
Έδιναν πολλά χρήματα. Ήταν υπεύθυνοι για…
● τους υποκριτές.
● το χορό.
● τα κοστούμια.
Δέχονταν επευφημίες από τον
κόσμο όταν το έργο που
χρηματοδοτούσαν ήταν καλό.
Οι υποκριτές (ηθοποιοί) Ο χορός Οι νικητές
▼
Ήταν όλοι άνδρες.
▼
Τους γυναικείους ρόλους τούς
έπαιζαν βάζοντας κατάλληλα
προσωπεία και κοστούμια.
▼
Ηθοποιοί που χόρευαν και
τραγουδούσαν.
▼
Μιλούσαν όλοι μαζί.
▼
Μόνο ο πρώτος, ο κορυφαίος,
μπορούσε να συνομιλεί με
τους υποκριτές.
▼
Αμείβονταν με στεφάνι από
κισσό.
▼
Η δόξα τους έφτανε παντού.
ΑΙΣΧΥΛΟΣ
Τριλογία Πέρσες (472 π.Χ.)
(Τα άλλα δυο μέρη: Φινεύς, Γλαύκος)
Ύμνος της νίκης των Ελλήνων στη
Σαλαμίνα.
ΣΟΦΟΚΛΗΣ
Αντιγόνη (442 π.Χ.)
ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ
Ελένη (412 π.Χ.)
50
Η ελληνική γλώσσα.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 41β
Η γλώσσα που μιλάω
Παραδείγματα δανείων της ελληνικής γλώσσας:
σουπερμάρκετ (από τα αγγλικά)
μπαμπέσης (από τα αλβανικά)
φαρσί (από τα αραβικά)
φραπέ (από τα γαλλικά)
φαμίλια (από τα ιταλικά)
κεφτές (από τα τουρκικά)
Το Κεραμικό όστρακο των Γιούρων είναι ένα κομμάτι
αγγείου που χρονολογείται γύρω στο 5.000 - 4.500 π.Χ.
και ανακαλύφθηκε κατά την διάρκεια ανασκαφών στο
σπήλαιο του Κύκλωπα στη νησίδα Γιούρα, 20 μίλια από
τις ακτές της Αλοννήσου, στο νησιωτικό σύμπλεγμα των
Βορείων Σποράδων. Το ανασκαφικό εύρημα ήρθε στο φως
το 1992 από τον Αδαμάντιο Σάμψων, καθηγητή της
Αρχαιολογίας των Κλασσικών και των Προϊστορικών
Xρόνων του Πανεπιστημίου Αιγαίου, κατά την διάρκεια
ερευνητικών εργασιών με βασικό στόχο την μελέτη της
προϊστορικής εγκατάστασης στην περιοχή, με έμφαση στη
Μεσολιθική Περίοδο (8600 - 6500 π.Χ.), και στην
Νεολιθική Περίοδο (6500 - 3500 π.Χ.).
Στα όστρακα που ανακαλύφθηκαν, υπάρχουν εγχάρακτες
γραμμές που φέρεται να σχηματίζουν γράμματα.
Μιλιέται και
γράφεται πάνω
από 3.500 χρόνια.
Οι γλωσσικές
διαφορές δεν ήταν
εμπόδιο
επικοινωνίας των
Ελλήνων.
Με την εκστρατεία
του Μ. Αλεξάνδρου
έγινε παγκόσμια.
Σήμερα έχει πάρει
λέξεις από λαούς
με τους οποίους οι
Έλληνες ήρθαν σε
επαφή.
Οι αρχαίοι
Έλληνες έγραφαν
με κεφαλαία
γράμματα.
Κατερίνα Καραλή - Κανέλλος Κανελλόπουλος
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
AΦIEPΩMA
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
2-32 AΦIEPΩMA
ⅷ Aρχαίο αμφιθέατρο.
Mια αρχιτεκτονική μορφή
που δεν ξεπεράστηκε.
Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου
ⅷ Tο κοιν στην κλασική Aθήνα.
Συμμετοχή, σύνθεση και
συμπεριφορά των θεατών
στο αρχαίο θέατρο.
Tου Nίκου X. Xουρμουζιάδη
ⅷ Δημιουργία μιας αθάνατης
μορφής.
H αρχιτεκτονική του αρχαίου
ελληνικού θεάτρου.
Tου Aναστασίου Πορτελάνου
ⅷ H ακουστική του αρχαίου
θεάτρου.
Πού οφείλεται η εξαιρετική α-
κουστική των αρχαίων θεάτρων.
Tου Eμμανουήλ Γ. Tζεκάκη
ⅷ Oπου Eλληνες, και θεατρικοί
χώροι.
Kαταγραφή των αρχαίων
ελληνικών θεάτρων που
σώζονται σήμερα.
Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη
– Mιχάλη Πιτένη
ⅷ Eνας χάρτης - παν ραμα του
κ σμου των αρχαίων θεάτρων.
Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου
ⅷ Θέατρα μνήμης άξια..
Mια περιήγηση στα αντιπροσω-
πευτικ τερα απ τα σωζ μενα
αρχαία ελληνικά θέατρα.
Tου Δημήτρη Mποσνάκη
ⅷ Oψις και σκεύη.
Σκηνικά, μηχανισμοί και
κοστούμια στο αρχαίο θέατρο.
Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη
– Mιχάλη Πιτένη
ⅷ Aναστήλωση – το άλλοθι
της χρήσης;
Eκτεταμένες επεμβάσεις αποκα-
τάστασης αρχαίων θεάτρων, κυ-
ρίως με σκοπ τη χρήση.
Tου Kωνσταντίνου Mπολέτη
ⅷ Tα αρχαία θέατρα σήμερα:
Mνημεία ή ζωντανοί θεατρικοί
χώροι;
Προβλήματα απ τη χρήση
ή την κατάχρήσή τους.
Γιατί κινδυνεύουν πολύ τα μνημεία
Tου Xαράλαμπου Mπούρα
Oι «ποιητές» και οι στενοκέφαλοι...
Tου Σπύρου A. Eυαγγελάτου
Eξώφυλλο: Tο θέατρο της Aιγείρας στην
Aκράτα Aχαΐας (φωτ.: «Iτανος»)
Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»
EΛEYΘEPIA TPAΪOY
Tο αρχαίο ελληνικ θέατρο πως ήταν στη φάση πια της ολοκλήρωσής του. Γραφική αναπαράσταση απ το θεμελιώ-
δες τρίτομο έργο «Teatri – Greci e Romani», ed. Seat, Roma 1994.
Aρχαίο αμφιθέατρο
Mια αρχιτεκτονική μορφή που δεν ξεπεράστηκε
AMETPHTOI είναι οι τύποι κτιρίων
και οικοδομημάτων πάσης φύσεως
που μηχανεύτηκε ο άνθρωπος κα-
τά τον ρουν της ιστορίας του. Eλά-
χιστες απ τις αρχιτεκτονικές αυ-
τές μορφές δεν ξεπεράστηκαν, α-
νταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες
και, διασχίζοντας τους αιώνες,
ζουν και σήμερα. Tο αρχαίο ελλη-
νικ αμφιθέατρο είναι μία απ τις
ελάχιστες αυτές, τις αθάνατες αρ-
χιτεκτονικές μορφές. Σήμερα,
2.500 χιλιάδες χρ νια μετά την «α-
νακάλυψή» του στην αρχαία Aθή-
να, συνεχίζουν να χτίζονται, σε -
λα τα μήκη και τα πλάτη, αμφιθέα-
τρα που λίγο πολύ αντιγράφουν το
αρχαίο ελληνικ πρ τυπο.
Πρέπει εξ αρχής να διευκρινίσου-
με τι το αφιέρωμα αυτ , πως και
το δίδυμ του, την επ μενη Kυρια-
κή, δεν αναφέρεται καθ λου στο
αρχαίο θέατρο ως δραματική τέχνη
ή ποίηση. Eδώ μας ενδιαφέρει απο-
κλειστικά και μ νο το κτίριο του αρ-
χαίου θεάτρου, το αμφιθέατρο. Aυ-
τή την αειθαλή αρχιτεκτονική μορ-
φή –δημιούργημα αντάξιο του πολι-
τισμού που το γέννησε– επιχειρού-
με να γνωρίσουμε καλύτερα με το
δίπτυχο αυτ αφιέρωμα.
Tο εύρος των θεμάτων που πρέ-
πει να θιγούν για να σχηματίσει κα-
νείς ικανοποιητική εικ να, αλλά και
ο (προκλητικά ενδιαφέρων) εικονο-
γραφικ ς πλούτος, οδήγησε την
«K» στην απ φαση να αφιερώσει -
χι ένα, αλλά δύο διαδοχικά τεύχη
των «Eπτά Hμερών» στον αρχαίο
θεατρικ χώρο.
Tο πρώτο αφιέρωμα, στο παρ ν
τεύχος, αφορά τον αρχαίο ελληνι-
κ θεατρικ χώρο –το πρ τυπο.
Tο δεύτερο, την επ μενη Kυρια-
κή, θα αφορά το ρωμαϊκ θεατρι-
κ χώρο –συνέχεια και εξέλιξη
του ελληνικού.
Kάθε τεύχος έχει την αυτοτέλειά
του, αλλά ταυτ χρονα το ένα συ-
μπληρώνει το άλλο, αφού ορισμένα
άρθρα αφορούν τ σο τα ελληνικά
σο και τα ρωμαϊκά θέατρα – πως
λ.χ. τα σχετικά με τις αναστηλώ-
σεις, τα προβλήματα απ τη χρήση
των αρχαίων θεάτρων σήμερα, την
επίδραση του αρχαίου προτύπου
στη σύγχρονη αρχιτεκτονική κ.ά.
Στην προσπάθειά μας να συμπε-
ριλάβουμε λες τις βασικές πληρο-
φορίες γύρω απ τα αρχαία θέατρα
–ακ μη και για πτυχές που δεν έ-
χουν ψαχτεί και τ σο–, είχαμε συ-
μπαραστάτες μια πλειάδα εκλεκτών
επιστημ νων, οι οποίοι προίκισαν
το αφιέρωμα με τα κείμενά τους.
Eυχαριστούμε ιδιαίτερα τους αρ-
χιτέκτονες Kωνσταντίνο Mπολέτη
και Mιχάλη Πιτένη, οι οποίοι ποικι-
λοτρ πως βοήθησαν, καθώς και
τον Σπύρο Mερκούρη, που μας διέ-
θεσε το χάρτη των αρχαίων θεά-
τρων και ,τι άλλο χρειαστήκαμε α-
π τον εξαιρετικ κατάλογο της
έκθεσης «Mια σκηνή για τον Δι νυ-
σο – Θεατρικ ς χώρος και αρχαίο
δράμα» (Eκδ σεις Kαπ ν), η οποία
ταξιδεύει, και θριαμβεύει, ανά τον
κ σμο.
H εικονογράφηση του δίδυμου α-
φιερώματος προέρχεται απ ποικί-
λες πηγές, αλλά οφείλουμε χάριτες
στην έκδοση: «APXAIA ΘEATPA
–...θέατρα θέας άξια...», Φωτογρα-
φίες Judith Lange – Maρία Στέφω-
ση, Kείμενα Δημήτρης Mποσνάκης
– Δημήτρης Γκαγκτζής, εκδ σεις
«Iτανος» (στις λεζάντες συντομο-
γραφικά: «Iτανος»).
Eπιμέλεια αφιερώματος:
BAΣIΛHΣ AΓΓEΛIKOΠOYΛOΣ
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3
Tο κοιν στην κλασική Aθήνα
Συμμετοχή, σύνθεση και συμπεριφορά των θεατών στο αρχαίο θέατρο
Tου Nίκου X. Xουρμουζιάδη
Oμ τιμου καθηγητή του Tμήματος Φιλολογίας
του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
EΠEIΔH την πιο παραπλανητική επί-
δραση στις προσεγγίσεις του θεατρι-
κού φαινομένου της ελληνικής αρ-
χαι τητας μπορεί να προκαλέσει η
σύγχυση με αντίστοιχες, υποτίθεται,
δραστηρι τητες της δικής μας επο-
χής, σκ πιμο είναι να αρχίζει κανείς
επισημαίνοντας τις ριζικ τερες δια-
φορές. H πρώτη που θα έπρεπε, ί-
σως, να μνημονευθεί αφορά ένα
χρονικ στοιχείο. Eνώ το θέατρο
στην κλασική Aθήνα, που το είδος
γεννήθηκε και διαμορφώθηκε, απο-
τελούσε εκδήλωση καθαρά λαϊκή, με
πάνδημη συμμετοχή των πολιτών,
δεν ήταν, εν τούτοις, προσιτ παρά
μ νον ως έκτακτο κοινωνικ γεγο-
ν ς, οργανωμένο απ το κράτος σε
συγκεκριμένες ευκαιρίες δύο φορές
το χρ νο, στο πλαίσιο δύο διονυσια-
κών εορτών, των Ληναίων (τέλη Δε-
κεμβρίου – αρχές Iανουαρίου) και
των Mεγάλων Διονυσίων (τέλη Mαρ-
τίου – αρχές Aπριλίου). Oσο για τη
διάρκεια των παραστάσεων, αυτή
δεν υπερέβαινε το τριήμερο για την
πρώτη και το πενθήμερο για τη δεύ-
τερη περίπτωση. Mπορούμε μάλιστα,
με αρκετή βεβαι τητα να υποθέσου-
με τι τουλάχιστον κατά τον 5ο αι.,
την περίοδο δηλαδή των μεγάλων
Στο Θέατρο του Διονύσου, στην Aθήνα, διαμορφώθηκαν οι βασικές γραμμές της αρχιτεκτονικής των αρχαίων θεάτρων και διδάχτηκαν για πρώτη φορά τα έρ-
γα των μεγάλων ποιητών του αρχαίου δράματος (φωτ.: «Iτανος»).
Συνέχεια στην 4η σελίδα
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
Tο Θέατρο του Διονύσου, κάτω απ την Aκρ πολη, και απέναντι του η περιοχή Mακρυγιάννη, πως ήταν στις αρχές του 20ού αιώνα (φωτ.: Γερμανικ Aρχαι-
ολογικ Iνστιτούτο Aθηνών).
δραματουργών, δεν υπήρχαν άλλες
θεατρικές εκδηλώσεις εκτ ς Aθη-
νών. Aς σημειωθεί, επίσης, τι η δι-
δασκαλία εν ς δράματος συνιστού-
σε γεγον ς αποκλειστικ , πεπερα-
σμένο και ανεπανάληπτο. Eπομένως,
η παρακολούθηση θεατρικών παρα-
στάσεων σήμαινε για τον αρχαίο θε-
ατή μια εξαιρετική και γι’ αυτ ν το
λ γο, πολυεπίπεδη στις επιπτώσεις
της εμπειρία.
Eνα δεύτερο, εξίσου σημαντικ
στοιχείο διαφοροποίησης αφορά το
πλαίσιο μέσα στο οποίο οργανώνο-
νταν οι παραστάσεις, που δεν λει-
τουργούσαν ως απομονωμένα καλλι-
τεχνικά γεγον τα, αλλά αποτελού-
σαν μία μ νο, ανάμεσα σε πολλές
άλλες, εκδήλωση εν ς πολυήμερου
θρησκευτικού εορτασμού, σχέση
που δεν ακυρων ταν απ τη βαθμι-
αία κοσμικοποίηση του θεατρικού
τομέα. Δεν είναι, βέβαια, συμπτωμα-
τική η σύνδεση των θεατρικών εκδη-
λώσεων με τη διονυσιακή λατρεία, α-
φού, καθ’ λες τις θεωρίες, απ τον
Aριστοτέλη και εντεύθεν, ελάχιστα
αμφισβητήθηκε ο ρ λος της ως μή-
τρας μέσα στην οποία κυοφορήθηκε
το δράμα. Oπως δεν είναι συμπτωμα-
τική η ένταξης της δημοφιλέστερης
κοινωνικής εκδήλωσης στα λατρευ-
τικά συμφραζ μενα του δημοφιλέ-
στερου θεού. Aυτή, εξάλλου, η δη-
μοτικ τητα υπήρξε ο αποφασιστικ -
τερος λ γος για την επισημοποίηση
της διονυσιακής λατρείας στο πλαί-
σιο της λαϊκ τροπης πολιτικής που
ασκούσαν οι τύραννοι, προκειμένου
να εξασφαλίσουν σο το δυνατ ν ι-
σχυρ τερα ερείσματα στις μεγάλες,
δηλαδή τις κατώτερες, κοινωνικές
μάζες. Kαι αυτ δεν ισχύει μ νο για
τους Πεισιστρατίδες της Aθήνας αλ-
λά και για άλλους τυράννους, πως
λ.χ. για τον Περίανδρο της Kορίνθου.
Προκειμένου για την Aθήνα, υπάρ-
χει έγκυρα μαρτυρημένη μία, η πρώ-
τη επίσημη ίσως, παράσταση τραγω-
δίας περί το 535 π.X., περίοδο τυραν-
νίας του Πεισιστράτου, και μάλιστα
με νικητή τον Θέσπη, τον «πατέρα»
του συγκεκριμένου δραματικού εί-
δους. Aυτ αποτελεί μ νο ένα χρονι-
κ ριο, πριν απ το οποίο οπωσδή-
ποτε κυκλοφορούσαν στην Aττική
κάποιας μορφής θεατρικές εκδηλώ-
σεις, πιθαν τατα ήδη απ την αρχή
συνδυασμένες με τις διονυσιακές ε-
ορτές. Πάντως, με την εγκαθίδρυση
της δημοκρατίας, που εγκαινιάζουν
οι μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη
(508 π.X.), η ενσωμάτωση θεατρικών
παραστάσεων (τραγωδίας πρώτα,
σατυρικού δράματος και κωμωδίας
αργ τερα) στο επίσημο πρ γραμμα
των διονυσιακών εορτών αποτελεί
πλέον γεγον ς αδιαμφισβήτητο.
Mέγιστη συμμετοχή
Πολλά στην οργάνωση των εορ-
τών αυτών παραμένουν σκοτεινά·
κάπως περισσ τερα είναι γνωστά για
τη μεγαλύτερη απ τις δύο, τα Mε-
γάλα ή εν Aστει Διονύσια, τη λα-
μπρ τερη, εκτ ς απ τα Παναθή-
ναια, εορταστική εκδήλωση των
Aθηνών. H σύμπτωσή της με την αρ-
χή της εαρινής περι δου, λίγο πριν
κινητοποιηθεί, για εμπορικές ή στρα-
τιωτικές επιχειρήσεις, η ναυσιπλοΐα,
εξασφάλιζε τη μέγιστη δυνατή συμ-
μετοχή των πολιτών, ενώ, εξάλλου,
υπολογιζ ταν και η προσέλευση ξέ-
νων, που κατέφθαναν απ λα τα μέ-
ρη του ελληνικού –αλλά ίσως και του
«βαρβαρικού»– κ σμου. Eννοείται -
τι ο ρος «συμμετοχή» δεν παραπέ-
μπει σε ρ λο ταυτ σημο με αυτ ν
του σημερινού «κοινού», δεδομένου
τι επρ κειτο για απ λυτα ενεργ έ-
νταξη του πολίτη σε μια διαδικασία
εντελώς ανάλογη με οποιαδήποτε
άλλη κοινωνικοπολιτική λειτουργία,
πως λ.χ. η παρουσία του στην εκ-
κλησία του δήμου ή η θητεία του σε
Συνέχεια απ την 3η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 5
κάποια απ τις δικαστικές ομάδες.
H ανωτέρω διευκρίνιση γίνεται κα-
τανοητή, αν το θέατρο αποσπασθεί
απ το σχεδ ν αποκλειστικά αισθητι-
κ περιβάλλον μέσα στο οποίο λει-
τουργεί σήμερα και προεκταθεί σε
περιοχές που καλύπτονται απ πλή-
θος άλλες εμπειρίες πως η θρη-
σκεία, η πολιτική και η παιδεία. Σε
μια εποχή πως η αρχαιοελληνική
και μια περιοχή πως η Aθήνα του
5ου αιώνα, που η λατρεία διεξαγ -
ταν χωρίς παγιωμένο δ γμα και με έ-
να ιερατείο κοινωνικής μάλλον παρά
θρησκευτικής εμβέλειας, απ που
έλειπε κάθε οργανωμένο εκπαιδευ-
τικ σύστημα και η τέχνη προσλαμ-
βαν ταν ως κοινωνικ προϊ ν παρε-
χ μενο δημ σια, που το βιβλίο απο-
τελούσε προν μιο εξασφαλισμένο
μ νο απ μια δεκάδα ανθρώπων α-
νάμεσα σε δεκάδες χιλιάδων, ενώ το
πολίτευμα προϋπέθετε άμεση συμ-
μετοχή του πολίτη, μια εκδήλωση
τ σο σύνθετη πως η θεατρική α-
νταποκριν ταν σε ανάλογα σύνθε-
τες απαιτήσεις, τις οποίες κάλυπταν
λοι αυτοί οι τομείς.
Hδη η ανάληψη της ευθύνης για
την οργάνωση της εορτής χι απ
τον «άρχοντα βασιλέα», παραδοσια-
κ φορέα θρησκευτικών κυρίως εκ-
δηλώσεων, αλλά απ τον επώνυμο
άρχοντα, πρ σωπο κατ’ εξοχήν πολι-
τικ , μαρτυρεί τη μετατ πιση απ το
αυστηρά λατρευτικ πλαίσιο που υ-
παινίχθηκα πιο πάνω. Aκ μη και ορι-
σμένες, τυπικά τουλάχιστον, θρη-
σκευτικές εκδηλώσεις του εορτα-
σμού, πως λ.χ. μια εναρκτήρια πο-
μπή, κατά την οποία μεταφερ ταν το
ξ ανο του Διονύσου απ τις Eλευθε-
ρές (αττική κοιτίδα, υποτίθεται, της
διονυσιακής λατρείας) στο θέατρο,
με την αθρ α συμμετοχή του λαού,
ως μέρους και χι ως θεατή της πο-
ρείας, προσελάμβαναν έντονα «κο-
σμικ » χαρακτήρα, ο οποίος, βέβαια,
κυριαρχούσε κατά τη διάρκεια του
«κώμου», πιθανώς λητκικής εκδήλω-
σης. Eκτ ς απ τις θεατρικές παρα-
στάσεις, μιαν ανάλογη εκδήλωση
σχετική με την τέχνη του λ γου, αλ-
λά ίσως οργανικ τερα εξαρτημένη
απ τη λατρεία, αποτελούσαν οι δι-
θυραμβικοί αγώνες, με εκτέλεση χο-
ρικών ασμάτων, 10 παίδων και 10 αν-
δρών, που εκπροσωπούσαν τις 10
φυλές της Aττικής, σε μια εκδήλωση
κατά τη δεύτερη, πιθαν τατα, ημέρα
του προγράμματος.
Σαν πάνδημη εκδρομή
Oι επ μενες τέσσερις ημέρες
(τρεις σε εμπ λεμη περίοδο) ήταν α-
φιερωμένες στους δραματικούς α-
γώνες, γεγον ς κορυφαίο του εορ-
τασμού. Eίναι περίπου βέβαιο τι,
κατά τη διάρκεια του 5ου αι., στα Mε-
γάλα Διονύσια συμμετείχαν τρεις
τραγικοί ποιητές (ο καθείς με τρεις
τραγωδίες και ένα σατυρικ δράμα)
και πέντε (ή τρεις) κωμικοί (ο καθείς
με μία κωμωδία). Aν συνυπολογι-
στούν στις μετρήσεις και οι εκτελέ-
σεις των διθυραμβικών χορών, ο α-
ριθμ ς των πολιτών που συμμετεί-
χαν (ως υποκριτές, μέλη χορών, κο-
μπάρσοι, τεχνικοί) πρέπει να υπερέ-
βαινε τους 1.000 σε κάθε εορτή. Aπ
εκείνους που κάλυπταν το «καλλιτε-
χνικ » μέρος των αγώνων, μ νον οι
υποκριτές ήταν επαγγελματίες και,
γι’ αυτ , αμείβονταν απ το κράτος.
Tους χορούς συγκροτούσαν «ερασι-
τέχνες», την αποζημίωση των οποί-
ων ανελάμβαναν οι χορηγοί, υπο-
χρέωση που ίσχυε, εννοείται, και
καθ’ λη τη διάρκεια της προετοιμα-
σίας, επειδή λοι έπρεπε να εγκατα-
λείπουν τις καθημερινές ασχολίες
τους. Δεν υπάρχει ένδειξη τι λη
αυτή η διαδικασία διεξαγ ταν μυστι-
κά, προκειμένου να εξασφαλισθεί η
έκπληξη της «πρεμιέρας». Eίναι βέ-
βαιο τι σοι συμμετείχαν στις παρα-
στάσεις, κυρίως οι ερασιτέχνες, με-
τέδιδαν, σε συγγενείς και φίλους, ε-
μπειρίες απ την προετοιμασία,
μουρμούριζαν μελωδίες απ τα χορι-
κά και επιδεικνύονταν παίζοντας α-
ποσπάσματα που ανήκαν στους υπο-
κριτές – επομένως, πολύν καιρ πριν
αρχίσουν οι αγώνες, η Aθήνα ζούσε
με την προσδοκία τους.
Oπως είναι ευν ητο, ο αριθμ ς
των δραμάτων που ερμηνεύονταν
(τουλάχιστον τέσσερα κάθε ημέρα
των αγώνων) απαιτούσε χρονικ διά-
στημα τέτοιο, ώστε να μην είναι εφι-
κτές οι παραστάσεις, αν δεν άρχιζαν
πολύ νωρίς κάθε πρωί. Kαι αυτ
πράγματι συνέβαινε. Θα πρέπει λοι-
π ν να φαντασθούμε την ατμ σφαι-
ρα εκείνων των τεσσάρων ημερών
σαν μια πάνδημη εκδρομή, που διαρ-
κούσε ίσως και πάνω απ δέκα ώρες
καθημερινά. Γιατί, βέβαια, δεν πρέ-
πει να αθροισθούν μ νο οι ώρες της
παράστασης, αλλά να συνυπολογι-
σθεί η προσέλευση του πλήθους (η
χωρητικ τητα του διονυσιακού θεά-
τρου υπερέβαινε τις 15.000), η σχετι-
κή καθυστέρηση των ξένων κυρίως,
που περιδιάβαζαν στο ιερ τέμενος
του θεού προσφέροντας τάματα και
αγοράζοντας ποικίλα λατρευτικά α-
ντικείμενα, καθώς και οι προκαταρ-
κτικές θρησκευτικές πράξεις πριν α-
π την έναρξη των παραστάσεων.
H σύνθεση του κοινού
Eχει πολύ συζητηθεί, χωρίς να έ-
χουν προκύψει αδιαφιλονίκητα συ-
μπεράσματα, το πρ βλημα της σύν-
θεσης του κοινού, ιδιαίτερα επικε-
ντρωμένο στο ερώτημα αν παρακο-
λουθούσαν τις παραστάσεις και γυ-
Tο Ωδείον Hρώδου του Aττικού, κάτω απ την Aκρ πολη επίσης, οικοδομήθηκε περίπου έξι αιώνες μετά το Διονυσια-
κ Θέατρο, που βρίσκεται δίπλα του (φωτ.: N. Kοντ ς, EOT).
Συνέχεια στην 6η σελίδα
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
Tο θέατρο της Δήλου. Oικοδομήθηκε στα μέσα του 3ου π.X. αιώνα... (φωτ.: «Iτανος»).
ναίκες. Eίναι εύλογη η θέση του προ-
βλήματος για μια αυστηρά ανδρο-
κρατούμενη κοινωνία πως εκείνη
της κλασικής Aθήνας, που η ελευ-
θερία κινήσεων σε δημ σιους χώ-
ρους δεν ήταν προν μιο αυτον ητο,
κυρίως για τις γυναίκες των ανώτε-
ρων στρωμάτων – σο και να φαίνε-
ται περίεργο, οι λαϊκές γυναίκες κυ-
κλοφορούσαν με πολύ λιγ τερους
περιορισμούς. Bέβαιο είναι τι δεν
υπήρχε, σο τουλάχιστον μας είναι
γνωστ , ν μος απαγορευτικ ς προς
αυτή την κατεύθυνση, οπ τε είναι
πιθαν τι τις κινήσεις της οικογέ-
νειας καθ ριζε, κατά τα κοινωνικά
και ηθικά κριτήριά του, ο κάθε pater
familias. Aπ κάποιους υπαινιγμούς
του Aριστοφάνη αφήνεται η εντύπω-
ση τι τουλάχιστον τραγωδίες παρα-
κολουθούσε κάποιος αριθμ ς γυναι-
κών (άλλωστε, γιατί να χαρακτήριζο-
νται τ σο επικίνδυνες για τα χρηστά
ήθη τους οι «φεμινιστικές» τραγω-
δίες του Eυριπίδη;), αλλά ίσως χι
και κωμωδίες. Aντίθετα, δεν μας
προξενεί έκπληξη ο προσδιορισμ ς
ειδικού τμήματος στο διονυσιακ
θέατρο προορισμένου για τους εφή-
βους, ενώ είναι βέβαιο τι ανάμεσα
στους θεατές υπήρχαν και «παίδες»,
προς τους οποίους κάπου απευθύνε-
ται ο κωμικ ς, πως και αρκετοί δού-
λοι, κυρίως απ εκείνους που είχαν
πιο περίοπτη θέση μέσα στην οικο-
γένεια. Oπως είναι φυσικ , για λες
αυτές τις κοινωνικές μερίδες υπήρ-
χαν προκαθορισμένες θέσεις μέσα
στο θέατρο, με τις γυναίκες και τους
δούλους στις υψηλ τερες, άρα και
λιγ τερο ευνοϊκές κερκίδες.
Δικαιολογημένα, λοιπ ν, γίνεται λ -
γος για πάνδημη συμμετοχή, την ο-
ποία ενίσχυε και το κράτος εξασφαλί-
ζοντας τα εισιτήρια για τους φτωχ τε-
ρους πολίτες. Kαθ’ λη τη διάρκεια
του εορτασμού, η Aθήνα ήταν πλημ-
μυρισμένη απ κ σμο, χι μ νο α-
πλούς επισκέπτες, θεατές των δραμα-
τικών αγώνων, αλλά και απ επίσημες
αντιπροσωπείες, κυρίως των π λεων
της αθηναϊκής συμμαχίας, δεδομένου
τι η εορτή αποτελούσε ευκαιρία επί-
δειξης, σε ανάλογες εκδηλώσεις, του
πολιτικού και εθνικού κύρους της π -
λης. Θα πρέπει, λοιπ ν, να φαντα-
σθούμε λους τους σχετικούς χώ-
ρους –πανδοχεία, αγορές, κήπους, ε-
ξοχές– ασφυκτικά γεμάτους απ ένα
πλήθος ετερ κλητο και ζωηρ , κυ-
ρίως κατά τις ημέρες των παραστάσε-
ων. H κινητοποίηση άρχιζε ξημερώμα-
τα, με τις οικογένειες να ξεκινούν απ
τα σπίτια τους εφοδιασμένες με λα
τα απαραίτητα για μια ημερήσια εκ-
δρομή: πρ χειρο φαγητ (ψωμί, τυρί,
ελιές, καρπούς) και, βέβαια, κρασί.
Eπομένως, δεν θα απέδιδε την πραγ-
ματική ατμ σφαιρα του θεάτρου η ει-
κ να μιας σιωπηλής μυσταγωγίας.
Oλες οι μαρτυρίες που μας σώζονται
αναφέρονται σε ένα κοιν εξαιρετικά
εκδηλωτικ στις αντιδράσεις του, θε-
τικές και αρνητικές. Σχ λιες και κραυ-
γές επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας
για την ερμηνεία των υποκριτών και
των χορευτών αποτελούσαν σύνηθες
φαιν μενο: αναφέρονται περιπτώσεις
που οι θεατές με τα «ποδοκροτήμα-
τά» τους ανάγκασαν παραστάσεις
τραγωδιών να διακοπούν η μία μετά
την άλλη ή, αντίθετα, με τα «μπιζαρί-
σματά» τους ζήτησαν την επανάληψη
αποσπασμάτων που ενθουσίασαν.
Σχέση με τα κείμενα
Mια απ τις ριζικ τερες διαφορές
σε σύγκριση με τη δική μας εποχή
συνιστά η σχέση του κοινού με τα
κείμενα που ερμηνεύονταν επί σκη-
νής. Eίτε επρ κειτο για τραγωδίες
είτε για κωμωδίες, τα θέματα και οι
προβληματισμοί που τροφοδοτού-
σαν το υλικ των έργων ενδιέφεραν
άμεσα τον θεατή, προκαλώντας α-
νταποκρίσεις πολύ πιο ζωτικής ση-
μασίας, για την κοινωνική, ηθική και
πνευματική συγκρ τησή του, απ
,τι και τα πιο «στρατευμένα» έργα
σήμερα. Oχι μ νο οι κωμωδίες που,
ούτε ή άλλως, τον αφορούσαν, επει-
δή πραγματεύονταν θέματα αντλη-
μένα απ την περιρρέουσα πραγμα-
τικ τητα (τον διαιωνιζ μενο π λεμο,
την παρακμή της πολιτικής ζωής, τις
διαβρωτικές επιδράσεις των σοφι-
στών), και επομένως αναμ χλευαν
έστω και κωμικά παραμορφωμένα,
προβλήματα που τον ταλάνιζαν. Πο-
λύ περισσ τερο ο κ σμος της τρα-
γωδίας, πιο πλούσιος, σύνθετος και
βαθύς, πρ σφερε στον θεατή πολύ-
μορφο υλικ , που πλούτιζε τον εσω-
τερικ χώρο του με εμπειρίες παι-
δευτικές, πολύτιμες. Hταν, κυρίως, η
ανανέωση της επαφής του με την
παράδοση, πως την εκπροσωπούσε
ο μύθος, πρώτα, μια πηγή εμπλουτι-
σμένη και διαμορφωμένη απ προ-
γενέστερα του δράματος ποιητικά
είδη, ανεξάντλητη σε γοητευτικές
παραλλαγές και ανοιχτή στις πιο
τολμηρές ερμηνείες· κατ πιν, το σύ-
νολο των μεταφυσικών και ηθικών ι-
δεών, που προσδι ρισαν οι αναζητή-
σεις των φιλοσ φων· τέλος, τα είδη
της τέχνης, πως η ποίηση, η μουσι-
κή και ο χορ ς, που συνέβαλαν, ως
ζωτικές συνιστώσες, στη δημιουργία
του πιο σύνθετου απ αυτά: του
δράματος. H μ νιμη άντληση θεμά-
των απ τον παραδοσιακ μύθο κα-
θ λου δεν τοποθετούσε τον κ σμο
της τραγωδίας σε απ σταση απ τον
θεατή. H βασική διαφορά της απ τα
άλλα ποιητικά είδη που χρησιμοποι-
ούσαν το μύθο προέκυπτε απ την έ-
νταξη της δράσης σε έναν προσδιορι-
σμένο και αναγνωρίσιμο χώρο, την
πρωτοπρ σωπη και μιμική χρήση του
λ γου, που εκφραζ ταν με ρους δα-
νεισμένους απ τη σύγχρονη κοινω-
νικοπολιτική πραγματικ τητα, την α-
ναμ χλευση διαχρονικών προβλημά-
των, πως ήταν η σχέση του ανθρώ-
που με τον περιβάλλοντα και τον υ-
περβατικ κ σμο, η αναζήτηση της
δικαιοσύνης, η βιωσιμ τητα της αξιο-
πρέπειας, η αναγκαι τητα του πολέ-
μου, η αγωνία του θανάτου. Eτσι, το
θέατρο συναιρούσε λες τις εμπει-
ρίες που σήμερα προσφέρουν, χι
μ νο τα ακραιφνώς καλλιτεχνικά
προϊ ντα, αλλά και η εκπαίδευση, η
εκκλησία, οι ποικίλες πνευματικές εκ-
δηλώσεις, το βιβλίο, τα μέσα μαζικής
ενημέρωσης – επρ κειτο για μοναδι-
κή και πολύμορφη πηγής παιδείας.
Συνέχεια απ την 5η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 7
Δημιουργία μιας αθάνατης μορφής
H αρχιτεκτονική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου
Tο θέατρο Oρχομενού Bοιωτίας, κτισμένο μέσα στην οχυρωμένη ακρ πολη, στα τέλη του 4ου π.X. αιώνα (φωτ.: «Iτανος»).
Tου Aναστάσιου Πορτελάνου
Aρχιτέκτονος και Tοπογράφου Mηχανικού
Διδάκτορος Tμήματος Iστορίας και Aρχαιολογίας
του Πανεπιστημίου Kρήτης
H APXITEKTONIKH των αρχαίων ελ-
ληνικών θεάτρων εξελίσσεται ανά-
λογα με τα τεχνικά, οικονομικά και
πολιτιστικά δεδομένα των διαφ ρων
περι δων. Tο θέατρο εξαπλώνεται
σε λη την έκταση του αρχαίου ελ-
ληνισμού, απ τις αποικίες της δύ-
σης έως τις ανατολικ τερες κατα-
κτήσεις του M. Aλεξάνδρου ή των
διαδ χων.
Oι μεγάλες βαθμίδες σε δύο κάθε-
τες διευθύνσεις στο BA τμήμα της
Kνωσού (18ου -17ου π.X.) και μνημει-
ώδης ανάλογη κατασκευή βαθμίδων
στη Φαιστ (20ος, 17ος π.X.), έχουν
χαρακτήρα θέσεων παρακολούθη-
σης τελετουργιών και θεαμάτων,
φανερώνουν μία πρώιμη θεατρική
διαμ ρφωση.
Oι χοροί και οι διθύραμβοι αποτέ-
λεσαν τα πρώτα στοιχεία της ανά-
πτυξής του. Aπ τη γέννησή του συ-
σχετιζ ταν με τη λατρεία του Διονύ-
σου. Eπί Πεισίστρατου έχουμε την
πρώτη καταγραμμένη εκτέλεση του
Θέσπιδος. Στη γιορτή των Mεγάλων
Διονυσίων του 534 π.X. ένας ηθοποι-
ς με βαμμένο πρ σωπο έκανε διά-
λογο με το χορ . Διθύραμβοι και
δράματα εκτελούνταν απέναντι απ
το άγαλμα του Διονύσου στο Διονυ-
σιακ , ως εκδήλωση λατρείας μάλ-
λον παρά ως παράσταση για θεατές.
Tον απλ χώρο καλής οπτικής και
ακουστικής, το χωμάτινο κοίλο με
κυκλική ορχήστρα, που ο χορ ς ε-
κτελούσε τα δρώμενα γύρω απ το
βωμ , ακολούθησε η τοποθέτηση
ξύλινων και μετέπειτα στους κλασι-
κούς και ελληνιστικούς χρ νους λί-
θινων εδωλίων. H λίθινη κατασκευή
του ολοκληρώνεται τον 4ο αι. π.X. Oι
διαστάσεις μεγάλωναν απ την κλα-
σική έως τη ρωμαϊκή περίοδο.
Tα θέατρα κτίζονταν κοντά στα κέ-
ντρα της κοινωνικής ζωής, την ακρ -
πολη (Aθήνα, Λάρισα, Aργος), την α-
γορά (Mαντίνεια, Kορίνθος, Mεσσή-
νη, Σίδη), το στάδιο (Δελφοί, P δος),
το βουλευτήριο (Mεγαλ πολη, Δω-
δώνη), τα ιερά (Eπίδαυρος, Δελφοί,
Ωρωπ ς). Kοντά βρίσκεται και το ρω-
μαϊκ ωδείο (Aθήνα, Aργος, K ριν-
θος, Nικ πολη). Συχνά σχετίζονται
με την οχύρωση (Δωδώνη με οχυρω-
ματικού χαρακτήρα αναλήμματα, N.
Πλευρώνα που θέση σκηνής υπέχει
ένας πύργος, Σπάρτη). Φιλοξενού-
σαν και άλλες λειτουργίες (Mεγαλ -
πολη, Aρκ. Oρχομεν ς συνεδριά-
σεις, Δελφοί, B. Oρχομεν ς μουσι-
κούς αγώνες, Σπάρτη χορούς γυμνο-
παίδων, Πριήνη δικαστήριο).
Aρχιτεκτονική
του αρχαίου
ελληνικού θεάτρου
Oι πρώτες παραστάσεις στην Aγο-
ρά της Aθήνας δίνονταν με κατα-
σκευή ικριωμάτων (ίκριων). Σταδιακά
το θέατρο αποκτά την μορφή του,
συντιθέμενο απ τρία διακριτά μέρη,
Συνέχεια στην 8η σελίδα
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
Tο αρχαίο θέατρο των Συρακουσών, το λεγ μενο «μεγάλο», λαξεμένο σε φυσικ ασβεστολιθικ πέτρωμα, έργο του 3ου π.X. αιώνα (φωτ.: «Iτανος»).
το κοίλο, την ορχήστρα και την σκη-
νή. H αναζήτηση χώρων καλής ακου-
στικής οδήγησε, σε πλαγιές λ φων.
Συχνά γιν ταν συμπλήρωση χωμά-
των, ακ μη και πλήρης επίχωση (Δίο,
Mαντίνεια).
Tο κοίλο
Tο κοίλο προορίζεται για το κοιν .
Συχνά έχει μεγάλη χωρητικ τητα
(ως 25.000). Διαμορφώνεται συνή-
θως με τμήμα κ λουρου κώνου, που
υπερβαίνει το ημικύκλιο. Aυτ απαι-
τεί ψηλά αναλήμματα στα άκρα του,
που αντιστηρίζουν σωρευμένους -
γκους χωμάτων, είτε μεγάλες τομές
εδάφους. Σε βραχώδεις λ φους, συ-
χνά οι επάνω απολήξεις του είναι α-
νισοϋψείς (Aργος, Aιγείρα, Πέργα-
μο, Διονυσιακ ). Eνίοτε έχουμε απο-
κλίσεις απ την κωνική και χάραξη
ευθύγραμμη (Συρακουσών-I, Kαλυ-
δώνος) ή πολύπλοκη μαθηματική ε-
πιφάνεια (Θορικ ς, Xαιρώνεια, Mα-
κύνεια).
Tο κοίλο διαιρείται συνήθως σε
τμήματα με τα διαζώματα, διαδρ -
μους οριζ ντιους, παρεμβαλλ με-
νους στις σειρές των εδωλίων. Tο
κάτω τμήμα ονομάζεται θέατρο και
το επάνω επιθέατρο. Aλλοτε συνα-
ντάμε ένα επιθέατρο (Δήλος, P δος,
Δελφοί, Mίλητος) και άλλοτε δύο
(Mεγαλ πολη, Δωδώνη, Aργος, Πέρ-
γαμος, Eφεσος, Tαυρομένιον). Συ-
χνά αυτά είναι προσθήκες. Aκτινωτά
απ την ορχήστρα οι κλίμακες δια-
τρέχουν το κοίλο καθ’ λο του το ύ-
ψος, διαιρώντας το σε τομείς, τις
κερκίδες. Πολλά επιθέατρα, έχουν
πρ σθετες ενδιάμεσες κλίμακες.
Συχνά το επιθέατρο περιορίζεται
σε σχέση με το θέατρο, με μείωση
πλάτους των ακραίων κερκίδων, για
τους εξής λ γους: α. Aποφυγή ψη-
λών αναλημμάτων (Περγάμου, Aιγεί-
ρας). β. Mέρος των ακραίων κερκί-
δων του επιθεάτρου, διατίθεται για
προσβάσεις στα διαζώματα (Eπιδαύ-
ρου, Σπάρτης, Mεγαλ πολης). γ.
Aναγκαι τητα, εγγραφής του κοίλου
σε δεδομένο περίγραμμα (Δελφών,
P δου).
H δημιουργία μεγαλυτέρων των
180° κοίλων και η διεύρυνση της κα-
μπυλ τητας, εξυπηρετούν την ανα-
βάθμιση του ρ λου της σκηνής και
ακουστικές ανάγκες.
Tην κυκλική ορχήστρα περιβάλλει
συνήθως κυκλικής χάραξης κοίλο. Oι
δύο κύκλοι είναι ομ κεντροι (Mαντι-
νεία, Σικυώνα, Mεγαλ πολη) ή χι.
Στη δεύτερη περίπτωση το κέντρο
του κύκλου του κοίλου μετατοπίζε-
ται αξονικά προς τη σκηνή και μεγα-
λώνει προς την πλευρά αυτή η απ -
σταση ορχήστρας - εδωλίων (Oινιά-
δες, μετατ πιση 0,70 μ., πλάτος δια-
δρ μου στο κέντρο 2,05 μ., και στα
πλάγια 2,60 μ., Bοιωτ. Oρχομεν ς,
μετατ πιση 0,75 μ. και πλάτη 2,00 και
2,76 μ.).
Oταν το κοίλο δεν χαράσσεται με
ένα κέντρο συνήθως: α) το κεντρικ
τμήμα του είναι μικρ τερο των 180°
και τα ακραία τμήματα χαράσσονται
με ακτίνες μεγαλύτερες της βασικής
και κέντρα εκατέρωθεν του άξονα
(Eπίδαυρος) ή επί αυτού, β) ένα κε-
ντρικ ημικύκλιο επεκτείνεται προς
τη σκηνή με εφαπτ μενη στα άκρα
του (Διονυσιακ , Aιγείρας, Hράκλει-
ας Mινώας).
Oι κλίμακες συγκλίνουν στα αντί-
στοιχα κέντρα χάραξης του κοίλου.
Eνίοτε συνέρχονται σε άλλα σημεία
(σε Oινιάδες, συγκλίνουν σε 1,45 μ.
απ το κέντρο του κοίλου προς τη
σκηνή, ενώ οι δύο ακραίες κλίμακες
στο κέντρο του).
Oι προσβάσεις στο κοίλο γίνονται
απ τις παρ δους ή τα διαζώματα.
Oι πάροδοι, μεταξύ κοίλου και
σκηνής, οδηγούν στην ορχήστρα.
Aπ αυτές εισέρχεται ο χορ ς (το
τραγούδι της εισ δου του καλείται
επίσης πάροδος), και θεατές. Oρι-
σμένες φορές κλείνουν με πύλες, δι-
πλές (Eπίδαυρος, Ωρωπ ς, Δωδώνη),
απ τις οποίες η μία χρησιμοποιείται
για είσοδος θεατών και η άλλη ηθο-
ποιών, ή απλές (Πριήνη).
Tα διαζώματα, που υπάρχουν, ε-
ξυπηρετούν την κίνηση των θεατών.
Συναντάμε ένα (Eπίδαυρος, Σπάρτη,
Δήλος), δύο (Δωδώνη, Πέργαμος,
Eφεσος, Mεγαλ πολη), ή και τρία
(Aργος). Στη στέψη του κοίλου διά-
δρομος διευκολύνει την είσοδο-έξο-
δο θεατών. Aυτ ς πως και τα διαζώ-
ματα έχουν προσβάσεις απ πλατώ-
ματα εδάφους (Eπιδαύρου, Aιγείρας,
Mεγαλ πολης), είτε απ κλίμακες
(Δήλου, Δωδώνης, Mαντινείας,
Σπάρτης, P δου).
Tα καθίσματα, εδώλια, είναι μαρ-
μάρινα ή λίθινα. Συχνά το κοίλο λα-
ξεύεται στο βράχο, σε μικρ βαθμ
(Διονυσιακ , Θορικ , N. Πλευρώνα,
Aργος) ή μεγαλύτερο (Oινιάδες, Xαι-
ρώνεια, Συρακούσες, Πέργαμος).
Eνίοτε ορθογώνια στηρίγματα, κατά
διαστήματα, έφεραν έδρανα ξύλινα
ή μαρμάρινα, (Πριήνη, Bοιωτ. Oρχο-
μεν ς). Oρισμένα θέατρα πιθανά
διατήρησαν τα ξύλινα εδώλια και
στις τελευταίες φάσεις της λειτουρ-
γίας τους, (Hλιδα, B΄ Λαρίσης). Στο
Δίο ήταν πλίνθινα.
H εμπρ σθια πλευρά των εδωλίων
άλλοτε είναι κατακ ρυφη (Kούριο,
Oινιάδες), άλλοτε με εξοχή στο πά-
νω μέρος (A΄ Λάρισας, Σαμοθράκης,
Tροίας), στα άκρα της κερκίδας (Mε-
γαλ πολη, Aρκ. Oρχομεν ς, Mεσσή-
νη, Eρέτρια, Kαβίρειο) ή και μεταξύ
των άκρων της (Aργος). Eνίοτε κάτω
εσοχή επιτυγχάνεται με αρνητική
κλίση (B΄ Λάρισας, Kούριο). Πίσω απ
το κάθισμα συνήθως δημιουργείται
υποδοχή για τα π δια με λάξευση ή
ταπείνωση της πίσω λιθοπλίνθου
(Mεγαλ πολη) ή του χώματος που ε-
νίοτε αφήνεται εκεί. H ταπείνωση ε-
πιφέρει μείωση της υψομετρικής
διαφοράς των εδωλίων, του ύψους
του θεάτρου, οικονομία 7=-0987 υλι-
κού και χώρου, ιδίως σε συνδυασμ
με την πρ σθια εσοχή.
Διαστάσεις εδωλίων: Yψη: Πειραιά
0,32 μ., Πριήνης 0,325 μ., Kορίνθου,
Διονυσιακού 0,33 μ., Oινιάδων 0,345
μ., Mεγαλ πολης 0,395 μ. Πλάτη:
Διονυσιακού 0,33 μ., Mεγαλ πολης
Συνέχεια απ την 7η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 9
Tο θέατρο της Πλευρώνος είχε κτιστεί –μέσα 3ου π.X. αιώνα– σε θέση με θέα που έφτανε ώς την Kεφαλονιά και τη Zάκυνθο. H σκηνή του ήταν ενσωματωμέ-
νη στο τείχος της π λης (φωτ.: «Iτανος»).
0,30 μ. Aπ σταση εδωλίων: Oινιάδων
0,70 μ., Mεγαλ πολης 0,715 μ., Διο-
νυσιακού 0,765 μ. Στο Διονυσιακ υ-
πάρχει χάραξη υποδιαιρέσεων θέσε-
ων ανά 0,41 μ.
Eπιγραφές επί εδωλίων είναι συ-
νήθεις. Aναφέρονται σε θεούς, ιε-
ρείς, άρχοντες (Διονυσιακ , Π λης
Eπιδαύρου, Mιλήτου, Συρακουσών)
και σε άλλα θέματα, πως απελευθέ-
ρωση δούλων (Λαρίσης, Oινιαδών).
H πρώτη σειρά εδωλίων συχνά φέ-
ρει ερεισίνωτα και συνήθως ερεισί-
χειρα στα άκρα των κερκίδων, ονο-
μάζεται προεδρία. Προοριζ ταν για
άρχοντες και ιερείς. Tα ερεισίχειρα
διαμορφώνονται καμπυλωτά (Mεγα-
λ πολη, Eπίδαυρος, Aρκ. Oρχομε-
ν ς, π λη Eπιδαύρου), τριγωνικά (Σι-
κυώνα, Σπάρτη, Γύθειο, ’ργος, Δή-
λος) ή ίσου ύψους με ερεισίνωτα
(Στράτος). Περίτεχνοι θρ νοι ιερέων
υπάρχουν σε ορισμένα θέατρα, εν-
σωματωμένοι στην προεδρία (Πριή-
νη 5, Διονυσιακ στις 3 πρώτες σει-
ρές 67) ή ανεξάρτητοι (Ωρωπ ς 5,
Aρκ. Oρχομεν ς, 2 Tεγέα).
H ορχήστρα
H ορχήστρα κατασκευάζεται πλή-
ρης κύκλος. Oταν το προσκήνιο είναι
προσθήκη στη σκηνή, τέμνεται απ
αυτ (Δήλος, Mαντινεία, Mεγαλ πο-
λη, Bοιωτ. Oρχομεν ς). Tο κυκλικ
σχήμα κατάγεται απ το χορ και
τους διθυράμβους (ορχούμαι=χο-
ρεύω), που έχουν περιγραφεί ως κύ-
κλιοι χοροί, σε αντίθεση με την τρα-
γωδία, τη σάτιρα και τη κωμωδία, -
που η κίνηση του χορού είναι γραμ-
μική και χαρακτηρίζονται ως ορθο-
γώνιοι χοροί. H μετάβαση απ τον
κυκλικ στο γραμμικ χορ συναρ-
τάται με την ανάπτυξη του δράμα-
τος, που έφτασε στην κλασική του
μορφή τον 5ο αι., χωρίς να εκτοπίσει
το διθύραμβο.
Στην ορχήστρα υπάρχει βωμ ς για
θυσίες, συνήθως στο Δι νυσο, η Θυ-
μέλη.
Σε πολλά θέατρα (Aργος, Eρέτρια,
Δίο, Mαγνησία, Tράλλεις), στο κέ-
ντρο της ορχήστρας κλίμακα, η Xα-
ρώνειος, επικοινωνεί με υπ γειο
διάδρομο, συνήθως θολωτ , με τη
σκηνή ή το προσκήνιο. Xρησίμευε
για την κίνηση των θεών του κάτω
κ σμου και για την κάθοδο σ’ αυτ ν.
Tο δάπεδο της ορχήστρας διαμορ-
φώνεται με πατημένη γη ή πλακ -
στρωση με κανονικές (Διονυσιακ ) ή
ακαν νιστες πλάκες (Δελφοί). Oρθο-
γώνιοι αγωγοί γύρω απ την ορχή-
στρα αποχετεύουν τα νερά, ανοικτοί
(Δήλος, Mεγαλ πολη), σκεπαστοί
(Eπίδαυρος, Δελφοί) ή με μερική κά-
λυψη (Διονυσιακ , Δωδώνη, Oινιά-
δες, Δίο).
Γύρω απ την ορχήστρα υπάρχει
διάδρομος, για την κίνηση θεατών,
συχνά διευρυν μενος προς τις πα-
ρ δους. Aλλοτε τοποθετείται μετα-
ξύ ορχήστρας και προεδρίας ή εδω-
λίων (Διονυσιακ , Eπιδαύρου, Δω-
δώνης, Δελφών) και άλλοτε μεταξύ
προεδρίας και εδωλίων (Δήλου,
Πριήνης, Mεγαλ πολης).
H σκηνή
H σκηνή είναι χαμηλ ορθογωνικ
κτίριο, ανεξάρτητο, στο πίσω μέρος
Συνέχεια στην 10η σελίδα
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
H μορφή που είχε το θέατρο της Eπιδαύρου (Aσκληπιείον) και η σκηνή του σε δύο φάσεις της οικοδ μησής του. Aριστερά η πρώτη μορφή του, στην κλα-
σική εποχή, και δεξιά πως διαμορφώθηκε στην ελληνιστική περίοδο, με την προσθήκη Eπιθεάτρου (κοινώς, άνω διαζώματος) κ.λπ. (Σχέδια N. Παπαχα-
τζής, «Παυσανίου Περιήγησις» 2, 209, εικ. 234–237).
της ορχήστρας. Tο αρχικ θέατρο
δεν είχε ανάγκη σκηνής. Tην επέβα-
λε η πρ οδος του δράματος. Στην
αρχαϊκή περίοδο υπήρχε ένας ηθο-
ποι ς (υποκριτής), ο οποίος συνδε -
ταν με το χορ ή ανταποκριν ταν. O
Aισχύλος αύξησε τους ηθοποιούς σε
δύο και ο Σοφοκλής σε τρεις. Bαθμι-
αία ο λ γος σε βάρος του λυρικού
μέρους και οι ρ λοι αυξάνονται, α-
παιτούνται πλέον κοστούμια, προ-
σωπεία, κ.λπ., και μία εγκατάσταση
δίπλα στην ορχήστρα.
Kατ’ αρχήν ξύλινες, αντικαταστά-
θηκαν αργ τερα, κυρίως τον 3ο και
2ο αι. κατά το πλείστον με λίθινες.
Tα ερείπια δείχνουν ποικιλία σκη-
νών, με δύο επικρατέστερους τύ-
πους.
Eνας, παλαι τερος, με συνήθως ε-
λαφρά υπερυψωμένη εξέδρα και πα-
ραπλεύρως παρασκήνια.
Δεύτερος αυτ ς με προσκήνιο,
ορθογωνική εξέδρα προς την ορχή-
στρα, στο επάνω επίπεδο της οποίας
ανέβαιναν οι ηθοποιοί. Στους κλασι-
κούς χρ νους οι υποκριτές έπαιζαν
στην ορχήστρα μαζί με το χορ . Kα-
θιερώνεται απ την σταδιακή υπο-
βάθμιση του χορού, μέχρι και την α-
πουσία του με τη νέα κωμωδία. Mετά
το 350 π.X. επιβάλλεται για καλύτερη
προβολή των ηθοποιών. Eπιπλέον
των παραστάσεων της νέας κωμω-
δίας, πολλές κλασικές τραγωδίες α-
ναβίωσαν. Eτσι η ελληνιστική σκηνή
πρέπει να παρέχει πολλές δυνατ τη-
τες.
H ψη της σκηνής προς το προ-
σκήνιο ονομάζεται και αυτή σκηνή.
Tο ισ γειο έχει τρεις π ρτες, που
δεν χρησιμοποιούνται πάντα. O ρο-
φος ονομάζεται λογείον, η ψη του
έχει μία ή τρεις π ρτες ή διαμορφώ-
νεται με πεσσούς ή κίονες (θυρώμα-
τα), επί των οποίων στερεώνονται
σκηνικά. Oρισμένες φορές υπάρχει
και 3ος ροφος, το θεολογείο. O Eυ-
ριπίδης απ’ αυτ , εμφάνιζε τους θε-
ούς, που παρενέβαιναν στην υπ θε-
ση. O Aισχύλος παρουσίαζε ηθοποι-
ούς απ επίπεδη οροφή της ξύλινης
σκηνής.
H σκηνή φέρει δίπλα παρασκήνια,
χώρους αποθήκευσης και εξυπηρέ-
τησης των ηθοποιών (Kασσώπη
Hπείρου, Nέα Πλευρών, Oινιάδες).
Eνίοτε η σκηνή αποκτά ειδική δια-
μ ρφωση. Στη Σπάρτη κινητή επί
τροχών, με πλινθ κτιστη υπ στεγη
σκηνοθήκη. Στη Mεγαλ πολη το
προστώο του Θερσιλίου έχει θέση
σκηνής. Στο Kαβιρείο στo κέντρο
της υπάρχει να ς. Nα πλησίον της
σκηνής, συνήθως δυτικά της, συνα-
ντάμε συχνά (Διονυσιακ , Θορικ ς,
Πέργαμος).
H διώροφη σκηνή προς την ορχή-
στρα φέρει στεν ορθογωνικ προ-
σκήνιο, μήκους περίπου σο η διάμε-
τρ ς της, ύψους σο ο πρώτος ρο-
φος. Aυτ φέρει προς την ορχήστρα
κιονοστοιχία. Aρχικά ξύλινο, που κα-
τά ορισμένους στους κλασικούς
χρ νους αφαιρείτο κατά τη διδασκα-
λία της τραγωδίας. Aπ τον 3ο αι. κα-
θιερώνεται και στην τραγωδία. Στα
ελληνιστικά χρ νια ήταν λίθινο. Mε
κιονοστοιχία στην ψη, συνήθως με
ημικίονες σε ορθογωνικούς πεσσούς
(Eπίδαυρος, Ωρωπ ς, Θάσος, Δελ-
φοί, Δίο, Oινιάδες, Πριήνη, N. Πλευ-
ρώνα, Δήλος), στα ανοίγματα της ο-
ποίας τοποθετούνται πίνακες. Φέρει
επιστήλιο και ζωφ ρο, συχνά με επι-
γραφές (Θάσου, Oινιαδών). O αριθ-
μ ς των μετακιονίων ήταν μον ς. Tο
κεντρικ και δύο ακραία έμεναν α-
νοικτά. Στο θριγκ εδράζονταν ξύλι-
νες ή λίθινες (Πριήνη) δοκοί, που έ-
φεραν το δάπεδο του προσκηνίου, -
που η πρ σβαση ηθοποιών γίνεται
συχνά απ τα πλάγια, με κεκλιμένα
επίπεδα (Ωρωπ ς, Eπίδαυρος, K -
ρινθος, Δελφοί, Στράτος, Tιτάνη).
Eνίοτε πίσω απ’ τη σκηνή υπάρχει
στοά (Διονυσιακ , Aργος).
Tα σκηνικά
του αρχαίου θεάτρου
Aπ τους χρ νους του Aισχύλου έ-
χει χρησιμοποιηθεί το εκκύλισμα, κυ-
κλική πλατφ ρμα, που μεταφέρει ε-
κτ ς σκηνής τα δρώμενα. O Aισχύλος
χρησιμοποίησε ένα βαρούλκο, σαν
μηχανή πετάγματος, την οποία χρη-
σιμοποίησε αργ τερα ο Eυριπίδης
και διακωμώδησε ο Aριστοφάνης. H
κωμωδία χρειαζ ταν σο και η τρα-
γωδία ποικιλία μηχανισμών σκηνής.
Tο αρχαίο ελληνικ θέατρο χρησι-
μοποιεί ευρέως σκηνογραφία. H κιο-
νοστοιχία του προσκηνίου και θυρώ-
ματα πληρούνται με σκηνικά. Mεγά-
λος αριθμ ς κινητών σκηνικών έχει
επινοηθεί, απ κινούμενα με τρο-
χούς παράλληλα στην ψη, που έρ-
χονται απ τις δύο πλευρές, ή τη μία
(Mεγαλ πολη), μέχρι την κίνηση επί
τροχών ολ κληρης της σκηνής
(Σπάρτη).
Aλλά και σε πρώιμες περι δους τα
σκηνικά στη χωρίς προσκήνιο σκηνή
είχαν βασική παρουσία. Tα πρώτα
χρ νια της τραγωδίας το σκηνικ ή-
ταν απλ . Eνας βωμ ς, ένα σπήλαιο,
ένας τάφος, μία τέντα, διάφορα ιερά
αντικείμενα, ριζαν αυτ . Tο σατιρι-
κ έργο τον 5ου αι. τακτοποιεί το θέ-
μα με απλά αντικείμενα στο κοίλο.
H προοπτική αρχιτεκτονική είχε
παρουσία στη σκηνογραφία. O Bι-
τρούβιος (7.1.11) αναφέρει τι ο Aι-
σχύλος είχε καλέσει τον Σάμιο Aγά-
θαρχο για να ζωγραφίσει μία προο-
πτική σκηνογραφία. O Σοφοκλής ε-
φήρμοσε την προοπτική σκηνογρα-
φία απ το 460 π.X.
Στις Συρακούσες σε πρώιμη φάση
πίνακες σκηνογραφίας υψώνονται α-
π μία τάφρο, με απλά μέσα, προ της
σκηνής.
Aναπαράσταση του θεάτρου της Πριήνης, στη Mικρά Aσία (Πηγή: Freya Stark,
«Ionia A. Quest», London, 1954, fot. face 152).
Συνέχεια απ την 9η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 11
Tο θέατρο της Eπιδαύρου (Aσκληπιείον), φημισμένο απ τα αρχαία χρ νια για την ακουστική του. (φωτ.: «Iτανος»).
H ακουστική του αρχαίου θεάτρου
Πού οφείλεται η εξαιρετική ακουστική των αρχαίων θεάτρων
Tου Eμμανουήλ Γ. Tζεκάκη
Kαθηγητή Aριστοτελείου
Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
H AΠΛOTHTA και το μεγαλείο αποτε-
λούν τη συνοπτικ τερη ίσως περι-
γραφή των χαρακτηριστικών των
μνημείων του αρχαίου ελληνικού κ -
σμου. Kαι το θέατρο αποτελεί το
μνημείο εκείνο στο οποίο τα δύο αυ-
τά χαρακτηριστικά συνδυάζονται με
τον καλύτερο τρ πο.
H αλήθεια αυτή δεν οφείλεται μ -
νο στην απλ τητα της μορφής του,
σε σύγκριση με άλλα, αναγκαστικά ί-
σως συνθετ τερα μνημεία. Oφείλε-
ται περισσ τερο στην απλ τητα της
λειτουργίας του. Oφείλεται στο δια-
χρονικ χαρακτήρα αυτής της λει-
τουργίας που επιτρέπει την αξιοποί-
ησή τους χιλιάδες χρ νια μετά τη δη-
μιουργία τους. Oφείλεται τέλος στην
αντοχή της άποψης των δημιουργών
τους, που ανταπεξέρχεται στις σύγ-
χρονες απαιτήσεις τ σο της χρήσης
των ίδιων των μνημείων σήμερα σο
και του σχεδιασμού νέων. Kαι η αντο-
χή αυτή αναδεικνύει το μεγαλείο.
Γι’ αυτ η ανανέωση της γνωριμίας
μας με το αρχαίο θέατρο, σαν θεα-
τές, σαν επισκέπτες, σαν επιστήμο-
νες, σαν σχεδιαστές νέων θεάτρων,
είναι αναγκαία και πρέπει να είναι συ-
νεχής.
Tρία στοιχεία συνθέτουν το αρχαίο
ελληνικ θέατρο, η ορχήστρα, το κοί-
λο και η σκηνή.
O κύκλος της ορχήστρας αποτελεί
τον πυρήνα της μορφής του αρχαίου
ελληνικού θεάτρου. Eίτε πρ κειται
για κύκλο χορευτών, είτε πρ κειται
για κύκλο χορωδών, ένα είναι βέβαιο.
O κύκλος αποτελεί το βέλτιστο σχή-
μα για να μπορεί να βλέπει και να α-
κούει άνετα ένας μεγαλύτερος αριθ-
μ ς θεατών. Aκ μη περισσ τερο ο
κύκλος αποτελεί το φυσικ σχήμα
που δημιουργείται και σήμερα γύρω
απ έναν ομιλητή.
Tο κοίλον του θεάτρου, δηλαδή το
ίδιο το θέατρο, αναπτύχθηκε αρχικά
με τη βοήθεια ξύλινων κατασκευών.
Kαταστροφές κατέδειξαν το επικίν-
δυνο των κατασκευών αυτών και ο-
δήγησαν στην επιν ηση πιο ασφαλών
λύσεων, αρχικά κοντά σε λ φους για
τη δημιουργία του κοίλου με εκσκα-
φή και τελικά σε κατασκευές απ πέ-
τρα, που διασώζονται μέχρι τις μέρες
μας. H κυκλική διάταξη σε συνδυα-
σμ με τη μεγάλη υπερύψωση μετα-
ξύ σειρών καθισμάτων δίνει έναν μο-
ναδικ συνδυασμ απρ σκοπτης θέ-
ας και ακρ ασης.
Aντίθετα με τον κύκλο της ορχή-
στρας και του κοίλου η ευθεία αποτε-
λεί το βασικ σχήμα της σκηνής. H
σκηνή είναι το κτίσμα μέσα στο οποίο
συντελούνται λες οι προετοιμασίες
και ταυτ χρονα είναι το φ ντο μπρο-
στά στο οποίο διαδραματίζεται η θε-
ατρική δράση. Aλλοτε κανονικ πέ-
τρινο κτίριο, άλλοτε πρ χειρο ελα-
φρύ κατασκεύασμα, σκηνικ , παρου-
σιάζει μεγάλες διαφοροποιήσεις ως
προς τη μορφή, το μέγεθος και τη
θέση. Kυρίως τη θέση ως προς την
ορχήστρα και την απ σταση απ αυ-
τή. Kρίνοντας απ την κατάληξη της
μορφής του κτιρίου της σκηνής, -
πως μας παρουσιάζεται σε ένα κορυ-
φαίο δείγμα θεάτρου, στην Eπίδαυ-
ρο, φαίνεται τι μετά απ παλινδρο-
μήσεις διαμορφώθηκε ως ένα διώρο-
φο κτίσμα στην εφαπτομένη του κύ-
κλου της ορχήστρας, με το οποίο
κλείνει η μία πλευρά του θεάτρου.
H απλή επίλυση των τριών καθορι-
στικών αυτών στοιχείων του θεατρι-
κού χώρου, αποτελεί το μεγαλείο του
αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Mε λα
τα μέσα στην διάθεσή του, ο σύγχρο-
νος σχεδιαστής χάνει πολλές φορές
αυτ το ν ημα και οδηγείται σε λύ-
σεις θεατρικών χώρων που δεν στη-
ρίζουν την παράσταση αλλά αναλί-
σκονται στο χώρο. Γι’ αυτ το μήνυ-
μα που μας μεταφέρουν τα αρχαία
ελληνικά θέατρα εξακολουθεί να εί-
ναι επίκαιρο και δεν έχει γίνει ακ μη
κατανοητ στο σύνολ του.
H ακουστική
τ τε και σήμερα
H ακουστική ποι τητα των αρχαί-
ων ελληνικών θεάτρων είναι τ σο
γνωστή σο και αξιοθαύμαστη, με α-
ποτέλεσμα να παίρνει χαρακτήρα
μυστικισμού. Στην πραγματικ τητα
για πολλά στοιχεία της ακουστικής
αυτής έχουμε συγκεκριμένες απα-
ντήσεις. Aυτές δεν θα πρέπει να τις
δούμε σαν απομυθοποίηση. Γιατί δεν
είναι πλήρεις, δεν απαντούν σε λα
τα ζητήματα. Aλλά κυρίως γιατί η ε-
πιτυχία των θεάτρων αυτών οφείλε-
ται χι μ νο στην ακουστική αλλά και
Συνέχεια στην 12η σελίδα
12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
στη μορφή και τη λειτουργία τους.
Παράλληλα η κυκλική διάταξη υ-
ποχρεώνει σε μία συγκέντρωση λου
του θεάτρου στα δρώμενα, στοιχείο
ζωτικ για τον θεατρικ χώρο, για το
σχεδιασμ του και για την μεταφορά
των θεατών απ τον πραγματικ στο
θεατρικ χώρο.
Kαμιά άλλη μορφή χώρου δεν δη-
μιουργεί τέτοια αίσθηση συγκέντρω-
σης της προσοχής λων στην παρά-
σταση. Kαμιά άλλη μορφή δεν δημι-
ουργεί τέτοια αίσθηση συμμετοχής
στη μεγάλη ομάδα των θεατών. Γι’
αυτ και παρά τα φτωχά συνήθως τε-
χνικά μέσα, σε σύγκριση με ένα πλή-
ρες σύγχρονο θέατρο, το αίσθημα
της μέθεξης είναι πανίσχυρο. Eίναι
στο χέρι του σκηνοθέτη να μας με-
ταφέρει ακ μη και σήμερα, πίσω στο
χρ νο. Tο θέατρο παρέχει λα τα α-
ναγκαία στοιχεία.
Γνωρίζουμε τι η ακουστική δεν υ-
πήρχε ως επιστήμη στον αρχαίο ελ-
ληνικ κ σμο. Oι πρ γονοί μας ήταν
περισσ τερο φιλ σοφοι και λιγ τερο
επιστήμονες. Ως φιλ σοφοι είχαν
την ικαν τητα να παρατηρούν το πε-
ριβάλλον τους και να εξάγουν συ-
μπεράσματα. Kαι ακ μη πιο σπου-
δαίο, είχαν τον κοιν νου να τα μετα-
φέρουν και να τα εφαρμ ζουν στη
ζωή τους, στα έργα τους.
H πρώτη παρατήρηση είναι η σχε-
δ ν ομοι μορφη κατανομή της ηχη-
τικής ενέργειας της φωνής γύρω α-
π έναν ομιλητή, μία παρατήρηση
που μπορούσε να γίνει και να επαλη-
θευτεί αμέτρητες φορές σε συγκε-
ντρώσεις ομιλητών στην αγορά. Aπ
αυτή προκύπτει ο κυκλικ ς χαρακτή-
ρας του κοίλου.
H δεύτερη παρατήρηση είναι η πα-
ρεμπ διση της άνετης ακρ ασης, -
ταν ο ακροατής δεν βλέπει τον ομι-
λητή. Παρατήρηση που προήλθε επί-
σης απ την αγορά, και που οδήγησε
στην κλίση του κοίλου.
H τρίτη παρατήρηση είναι η ανά-
κλαση, μία παρατήρηση που γίνεται
στη φύση, μπροστά σε ένα βράχο. H
ενίσχυση της φωνής απ την ανά-
κλαση οδήγησε στη θέση των ηθο-
ποιών πίσω, μπροστά στη σκηνή με ι-
σχυρές ανακλάσεις πίσω και κάτω.
H τελευταία παρατήρηση είναι η α-
νάγκη για ησυχία. H μεγάλη ησυχία
καθιστά τη φωνή ικανή να ακουστεί
σε μεγάλες αποστάσεις. Γι’ αυτ οι
θέσεις των αρχαίων θεάτρων είναι ε-
πιλεγμένες για τη μεγάλη ησυχία του
περιβάλλοντος χώρου (σε πολλές
περιπτώσεις ακ μη και σήμερα).
Tο μ νο ζήτημα στο οποίο οι συν-
θήκες τ τε ήταν χειρ τερες για τους
ηθοποιούς, ήταν οι θεατές. O επι-
σκέπτης του θεάτρου έμενε εκεί
πολλές ώρες, σε συνθήκες κάθε άλ-
λο παρά σύγχρονου θεάτρου και
συμμετείχε με αντιδράσεις, σε αντί-
θεση με το σημεριν θεατή που σέ-
βεται το χώρο και την τέχνη.
Συμπεράσματα για
το σύγχρονο θέατρο
H πρ σκληση για τον αρχιτέκτονα
που σχεδιάζει ένα σύγχρονο θέατρο
είναι να προχωρήσει, να δώσει δηλα-
δή λύσεις που να βελτιώνουν τις
συνθήκες σε σχέση με τα γεμάτα έ-
νταση και προσωπικ τητα θεατρικά
μνημεία του παρελθ ντος. Στο δύ-
σκολο αυτ εγχείρημα, μπορεί κα-
νείς να συμβάλει με μία σειρά απ
σύγχρονες τεχνικές προσεγγίσεις.
O σχεδιασμ ς με υπολογιστές και
τα μοντέλα προσομοίωσης, με λες
τις αδυναμίες τους, παρέχουν στοι-
χεία που μπορούν να βοηθήσουν. Oχι
μ νον μπορούμε να προβλέπουμε τις
συνθήκες σε κάθε θέση του θεά-
τρου, μπορούμε ακ μη να προβλέ-
πουμε τι θα συμβεί ταν ο ηθοποι ς
στραφεί αλλού ή σκύψει το κεφάλι. O
σύγχρονος σχεδιασμ ς έχει έτσι τη
δυνατ τητα να ξεφύγει απ τον απ -
λυτο κύκλο και απ τη σταθερή κλίση
ώστε να δώσει στο κοίλο πιο δυναμι-
κές μορφές, προσαρμοσμένες στις
δυνατ τητες της φωνής και στην
προσπάθεια για βέλτιστη ρύθμιση
των ακουστικών παραμέτρων.
Eλάχιστα στοιχεία κτιρίων σκηνής,
κυρίως στοιχεία θεμελίωσης, έχουν
διασωθεί ώς τις μέρες μας, με απο-
τέλεσμα τα σημαντικ τερα και ακ -
μη χρησιμοποιούμενα αρχαία ελλη-
νικά θέατρα να έχουν τον κύκλο της
ορχήστρας ανοιχτ προς τα πίσω,
χωρίς πλάτη. Tο γεγον ς αυτ έχει
αλλοιώσει τη μορφή των παραστάσε-
ων. H θέση του ηθοποιού στο πίσω
μέρος της ορχήστρας, κοντά στο κτί-
ριο της σκηνής, που τον βοηθάει με
δύο πρ σθετες ανακλάσεις, χάνεται.
O ηθοποι ς πλησιάζει τους θεατές,
στο άλλο άκρο της ορχήστρας, σε
μια προσπάθεια να ακουστεί και να
φανεί καλύτερα. Eτσι, η αναστήλωση
εν ς αρχαίου θεάτρου με τη σκηνή
του, θα δημιουργούσε μάλλον προ-
βλήματα στη σύγχρονη παράσταση.
Aν και τα σκηνικά (στη θέση της
σκηνής) βοηθούν στην καλύτερη α-
κουστική, σε σύγκριση με την έλλειψη
κάθε κάθετης ανακλαστικής επιφάνει-
ας, η τοποθέτηση μ νιμου κτιρίου
σκηνής βελτιώνει τις συνθήκες, ανα-
γκάζοντας τους ηθοποιούς να κινού-
νται στο βάθος της ορχήστρας (μέχρι
8 m απ τη σκηνή). Σε εκείνη τη θέση
έχουν χι μ νον τη στήριξη της σκη-
νής με την ανάκλασή της αλλά την
πλήρη στήριξη της ορχήστρας με την
πιο σημαντική ανάκλασή της στο έδα-
φος, σο και μία ακ μη διπλή ανάκλα-
ση. O ηθοποι ς που κινείται κοντά
στους ακροατές τελικά δεν ακούγεται
πέρα απ τις πρώτες σειρές.
Eπίλογος
Πολλά μπορεί κανείς να αποκομί-
σει και χι μ νον ιστορική γνώση α-
π τη μελέτη των μνημείων του αρ-
χαίου ελληνικού κ σμου. Iδιαίτερα
στα θέατρα, η προσέγγιση με τα σύγ-
χρονα επιστημονικά εργαλεία συ-
μπληρώνεται απ την εμπειρία της
συμμετοχής στη ζωντανή λειτουργία
του μνημείου, κάτι που δεν είναι δυ-
νατ σε άλλα μνημεία. Στον πρώτο
αιώνα της σύγχρονης ζωής της, τον
20 , η επιστήμη της ακουστικής απέ-
σπασε πολλά στοιχεία απ το αρχαίο
ελληνικ θέατρο. Παρά τη φθορά
των αιώνων, οι διατεταγμένες αυτές
πέτρες που αποτελούν το αρχαίο ελ-
ληνικ θέατρο έχουν κι άλλα να μας
πουν. Oι σιωπηλοί αυτοί μάρτυρες
του παρελθ ντος, δεν έχουν πει α-
κ μη την τελευταία τους λέξη. Aς τα
γνωρίσουμε καλύτερα, ας ακούσου-
με το μήνυμά τους και κυρίως ας
προσδώσουμε το σεβασμ που απαι-
τεί το μεγαλείο τους.
Oι ανακλάσεις της ορχήστρας και της σκηνής καλύπτουν λο το θέατρο.
O ηθοποι ς μπροστά, χωρίς ανάκλαση.
O ηθοποι ς πίσω, με την ανάκλαση της ορχήστρας, της σκηνής και τη διπλή ανά-
κλαση ορχήστρας–σκηνής. (Tα σχέδια της σελίδας είναι του καθηγητή E. Tζεκάκη).
O ηθοποι ς πίσω, με την ανάκλαση της ορχήστρας.
Συνέχεια απ την 11η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 13
Oπου Eλληνες, και θεατρικοί χώροι
Kαταγραφή των αρχαίων ελληνικών θεάτρων που σώζονται σήμερα
Tο θέατρο των Δελφών (μέσα 4ου π.X. αιώνα), μοναδικά ενταγμένο στο τοπίο. (Φωτ.: «Iτανος»).
Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη –
Mιχάλη Πιτένη
Aρχιτεκτ νων
TA σωζ μενα αρχαία θέατρα, ως α-
ντικείμενα αρχαιολογικής έρευνας,
επιβεβαιώνουν σήμερα την άρρηκτη
σχέση της αρχιτεκτονικής σύλληψης
και της χρήσης του χώρου. Tα ίδια
ως προστατευ μενα μνημεία αποτε-
λούν μία ξεχωριστή κατηγορία αρ-
χαιοτήτων που, ταν η κατάστασή
τους το επιτρέπει, μπορούν να φιλο-
ξενήσουν κάποια νέα χρήση που να
παραπέμπει, έστω και με διαφορο-
ποιήσεις, στην αρχική τους λειτουρ-
γία. Παράλληλα με την αξία της εν
δυνάμει χρηστικής ικαν τητος, η ί-
δια η αρχιτεκτονική μορφή τους τα
διαφοροποιεί καθοριστικά απ τους
άλλους τύπους αρχαίων οικοδομη-
μάτων. Eίναι εκείνη που τα καθιστά
κατά καν να αναγνωρίσιμα απ το
ευρύ κοιν , κάτι που δεν ισχύει συ-
νήθως για τα ερείπια των περισσοτέ-
ρων άλλων αρχαίων κτιρίων. Oι πα-
ραπάνω ιδι τητες προκαλούν ένα ι-
διαίτερο επιστημονικ , κοινωνικ
και πολιτικ ενδιαφέρον για τη μελέ-
τη, διατήρηση και ενδεχ μενη ενσω-
μάτωση των αρχαίων θεάτρων στη
σύγχρονη ζωή.
Στην επιστημονική καταγραφή που
παρουσιάζεται συνοπτικά, περιλαμ-
βάνονται 730 αρχαίες θεατρικές κα-
τασκευές, τεκμηριωμένες απ τα
σωζ μενα τμήματά τους, τις αρχαίες
πηγές (επιγραφές, κείμενα κ.λπ.), τη
σύγχρονη έρευνα ή την προφορική
Συνέχεια στην 14η σελίδα
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
παράδοση. Bρίσκονται διεσπαρμέ-
νες σε ένα ευρύ, γεωγραφικά, χώρο
που ορίζεται ανατολικά απ το ελλη-
νιστικ θέατρο της Aλεξάνδρειας
Ωξειανής στο Aφγανιστάν, δυτικά α-
π τα ημισκαμμένα, ανάμεσα σε σύγ-
χρονες οικοδομές, λείψανα του ρω-
μαϊκού θεάτρου της Λισσαβώνας,
β ρεια απ το θέατρο της π λης
Catterick στη B ρεια Aγγλία που ε-
ντοπίστηκε απ αεροφωτογραφίες,
και ν τια απ το θέατρο της Πτολε-
μαΐδος στη N τια Aίγυπτο, η ύπαρξη
του οποίου επιβεβαιώθηκε έμμεσα
απ σωζ μενη επιγραφή. Kέντρο του
χώρου αυτού αποτελεί η Mεσ γειος
Θάλασσα, κοιτίδα του ελληνορωμαϊ-
κού πολιτισμού.
Θέατρο
και Eλληνικ Πνεύμα
Στο πρώτο αυτ τμήμα της παρου-
σίασης περιλαμβάνονται θέατρα,
των οποίων ο χρ νος πρώτης φάσης
κατασκευής και λειτουργίας τους α-
νάγεται στην «ελληνική περίοδο»,
απ τους πρώιμους χρ νους μέχρι
και την υστεροελληνιστική εποχή.
Σημειώνεται τι κατά την επικρατέ-
στερη επιστημονική άποψη το χρο-
νικ ριο μετάβασης απ την ελλη-
νιστική στη ρωμαϊκή περίοδο, σον
αφορά στη μορφή και διάρθρωση
των θεάτρων, τοποθετείται γενικά
στα μέσα περίπου του 1ου αιώνα
π.X. Ωστ σο στον ευρύτερο χώρο
της Mεσογείου συναντώνται ποικί-
λες χρονικές διαφοροποιήσεις και ο
ρ λος των τοπικών παραδ σεων και
«ιδιωμάτων» υπήρξε καθοριστικ ς
στις μετέπειτα εξελίξεις.
Στον πρώτο κατάλογο περιλαμβά-
νονται τα θέατρα και τα ελάχιστα ω-
δεία της «ελληνικής περι δου», τα
μεταβατικής μορφής θέατρα της
Kαμπανίας και της Mεγάλης Eλλά-
δας που φέρουν σαφείς επιδράσεις
απ την ελληνική αρχιτεκτονική πα-
ράδοση, καθώς και οι χώροι συγκέ-
ντρωσης κοινού αδιευκρίνιστης μέ-
χρι σήμερα χρήσης (θεατρικά δρώ-
μενα, μουσικές εκδηλώσεις, τελε-
τουργίες). Δεν έχουν εισαχθεί οι
χώροι συγκέντρωσης που χρησιμο-
ποιήθηκαν αποκλειστικά για πολιτι-
κές συγκεντρώσεις (π.χ. βουλευτή-
ρια). Eπίσης περιλαμβάνεται και έ-
νας αριθμ ς θεατρικών χώρων που
έχουν αναφερθεί ως θεατρικές σε
σωζ μενες γραπτές πηγές, αλλά εί-
τε καταστράφηκαν ολοσχερώς σε
κάποια υστερ τερη ιστορική τους
φάση είτε δεν έχουν ακ μη εντοπι-
στεί και διερευνηθεί αρχαιολογικά.
H χρονολ γηση της πρώτης φάσης
κατασκευής τους έχει γίνει συγκρι-
τικά και με τη βοήθεια των παραπά-
νω πηγών.
Ξεχωριστά και για συστηματικούς
λ γους έχουν απογραφηθεί κάποιοι
σωζ μενοι θεατρικοί χώροι των ο-
ποίων τα λείψανα είναι τ σο λίγα
που δεν επιτρέπουν κάποια, έστω
και σχετικής ακρίβειας, χρονολ γη-
ση. Παρουσιάζονται στο δεύτερο κα-
τάλογο με τίτλο «Θέατρα μη εξακρι-
βωμένης χρονολ γησης». Στην ίδια
κατηγορία έχει περιληφθεί και ένας
αριθμ ς θεατρικών χώρων για τους
οποίους δεν υπάρχει σαφώς εξακρι-
βωμένη, αρχαιολογικά, χρονική πε-
ρίοδος πρώτης φάσης κατασκευής.
Aπ τα συνολικά στοιχεία της έ-
ρευνας διαπιστώθηκε η ύπαρξη 189
θεάτρων «ελληνικής περι δου», εκ
των οποίων τα 159 έχουν αποκαλυ-
φθεί σε ένα ποικίλο βαθμ διατήρη-
σης. H ύπαρξη των υπολοίπων τεκ-
μηριώνεται μ νο απ πηγές. Tουλά-
χιστον τα 34 απ τα 159 θέατρα χα-
ρακτηρίζονται σήμερα απ την ευ-
καιριακή ή συστηματική στέγαση
σύγχρονων πολιτιστικών δραστηριο-
τήτων. Tα υπ λοιπα σωζ μενα θέα-
τρα αποτελούν απλούς αρχαιολογι-
κούς χώρους, επισκέψιμους ή μη α-
π το ευρύ κοιν . Πρώτη στον αριθ-
μ των θεάτρων «ελληνικής περι -
δου» που έχουν φιλοξενήσει ή φιλο-
ξενούν πολιτιστικές δραστηρι τητες
είναι η Eλλάδα και ακολουθούν η
Iταλία, η Kύπρος και η Tουρκία.
H συνοπτική παρουσίαση της έ-
ρευνας για τον χαρακτήρα και την ε-
ξάπλωση των αρχαίων θεάτρων θα
ολοκληρωθεί στο αφιέρωμα της ε-
π μενης Kυριακής, που θα αφορά
στα θέατρα και τα ωδεία της Pωμαϊ-
κής Περι δου. O βασικ ς κορμ ς
της επιστημονικής εργασίας πραγ-
ματοποιήθηκε για τη δημιουργία ε-
ν ς χάρτη μεγάλων διαστάσεων,
που πρωτοπαρουσιάστηκε στην έκ-
θεση «Mία Σκηνή για τον Δι νυσο»
στη Θεσσαλονίκη και ακολούθως
στο Λονδίνο, στις Συρακούσες και
στη Φιλιππούπολη (Plovdiv) της
Bουλγαρίας.
Για τη συγκέντρωση των απαιτού-
μενων στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν
πολυάριθμοι τίτλοι της γενικής και
ειδικής βιβλιογραφίας, περιοδικά,
μονογραφίες, οδηγοί κ.λπ. Γίνεται ι-
διαίτερη αναφορά στο θεμελιώδες
έργο των P.C.Rossetto - G. P.
Sartorio «Teatri Antichi Greci e
Romani», στην «The Princeton
Encyclopedia of Classical Sites»,
στις ετήσιες εκδ σεις του
«Performing Arts Yearbook», στα
πρακτικά του συνεδρίου «Le
Theatre Antique et ses Spectacles»
(Lattes Γαλλίας, 1989), στο πάντα ε-
πίκαιρο έργο της M. Bieber «The
History of the Greek and Roman
Theatre», στο τετράτομο έργο
«Teatri Classici in Asia Minore» της
Daria de Bernardi Ferrero και στον
κατάλογο «Teatri Greci e Teatri
Ispirati all’Architettura Greca in
Sicilia e nell’Italia Meridionale c.
350-50 a.C.» της Karina Mitens. Ση-
μαντικές πληροφορίες συγκεντρώ-
θηκαν απ ελληνικούς και διεθνείς
φορείς, οργανισμούς, καθώς και α-
π επιτ πιες επισκέψεις σε χώρους
ή συνεννοήσεις με τους υπευθύ-
νους. Oπως είναι φυσικ η ποι τητα
και η ποσ τητα των πληροφοριών
της βασικής αποδελτίωσης ποικίλ-
λουν σημαντικά ανά μνημείο. O κα-
τάλογος παραμένει πάντοτε ανοι-
κτ ς σε διεύρυνση απ τις νεώτε-
ρες ανακαλύψεις της αρχαιολογι-
κής έρευνας και υπ κειται σε συνε-
χή ανανέωση.
Tο θέατρο Φιλίππων,
συνδεδεμένο με τον Φίλιππο
τον B΄ της Mακεδονίας,
ανάγεται (η α΄ φάση) του
στα μέσα του 4ου π.X. αιώνα
(φωτ.: Γ. Xατζησπύρος, EOT).
Συνέχεια απ την 13η σελίδα
KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 15
16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999
Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου
O XAPTHΣ αυτ ς, ο πρώτος στο είδος
του που δημιουργείται, καταγράφει -
λα τα μέχρι σήμερα γνωστά αρχαία ελ-
ληνικά και ρωμαϊκά θέατρα –απ το
Aφγανιστάν ώς τη Bρετανία και απ την
Oυκρανία ώς το Mαρ κο. Eχει διαστά-
σεις 6x3,20 και κατασκευάστηκε ειδικά
για την έκθεση «Mια σκηνή για τον Δι -
νυσο – Θεατρικ ς χώρος και αρχαίο
δράμα» του Iδρύματος Mερκούρη, η ο-
ποία ταξιδεύει ανά τον κ σμο εδώ και
δύο χρ νια. Συνετέθη βάσει των στοι-
χείων που συνέλεξαν οι επιστημονικοί
επιμελητές της έκθεσης αρχιτέκτονες
Kωνσταντίνος Mπολέτης και Mιχάλης
Πιτένης και καταγράφει, με ειδικές
χρωματικές κ.ά. σημάνσεις που δεν
διακρίνονται εδώ, λ γω σμίκρυνσης
του χάρτη, πολλά και ενδιαφέροντα.
Aπ την επεξεργασία των στοιχείων
που έθεσαν υπ ψη μας οι δημιουργοί
του χάρτη προκύπτουν τα εξής:
ⅷ Tα 728 αρχαία ελληνικά και ρωμαϊ-
κά θέατρα που έχουν καταγραφεί
απλώνονται σε 32 σημερινές χώρες.
ⅷ Tα περισσ τερα αρχαία θέατρα έχει
η Iταλία (169) και ακολουθεί η Tουρκία
(140), περιοχές που κατά την αρχαι -
τητα ήκμαζαν, ως γνωστ ν, πλήθος ελ-
ληνικές π λεις –της Mεγάλης Eλλάδος,
της Iωνίας κ.λπ. Tρίτη έρχεται η Eλλάδα
με 134 θέατρα, και ακολουθούν: Γαλλία
με 98, Tυνησία 27, Iσπανία 24, Aλγερία
13, Iορδανία και Λιβύη απ 12, Aλβανία
11, Συρία 10, Iσραήλ 9, Γερμανία και Aί-
γυπτος απ 8, Kροατία 7, απ 5 Kύπρος,
Λίβανος, Eλβετία και Bρετανία, απ 4
Bουλγαρία και FYROM, 3 η Pουμανία, α-
π 2 Παλαιστίνη, Oυκρανία, Λουξεμ-
βούργο, Iράκ και Mαρ κο και απ 1 Aυ-
στρία, Oυγγαρία, Iράν, Aφγανιστάν και
Πορτογαλία.
ⅷ Aπ τα 728 θέατρα, ελληνικά είναι
τα 190 και ρωμαϊκά τα 461, ενώ 77 μέ-
νουν αταξιν μητα γιατί δεν υπάρχουν
επαρκή στοιχεία.
ⅷ Tα περισσ τερα ελληνικά θέατρα
βρίσκονται φυσικά στη σημερινή Eλλά-
δα (103) και ακολουθούν: Tουρκία 46
ελληνικά, Iταλία 24, Aλβανία 4, Λιβύη 3,
EEÓÓ

ÙÙˆˆ
EEÓÓ

ÙÙˆˆ
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου
Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου

Mais conteúdo relacionado

Mais procurados

Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄
Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄
Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
2ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 14
2ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 142ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 14
2ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 14Ηλιάδης Ηλίας
 
Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Μαθηματικά Δ΄ 4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄  4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄Μαθηματικά Δ΄  4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14
Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14
Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14Χρήστος Χαρμπής
 
Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα το νερό… τι τρέχει΄΄
Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα  το  νερό…  τι  τρέχει΄΄Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα  το  νερό…  τι  τρέχει΄΄
Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα το νερό… τι τρέχει΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Μαθηματικά Δ΄ 4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄  4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄Μαθηματικά Δ΄  4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Μελέτη Δ΄ Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄
Μελέτη Δ΄  Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄Μελέτη Δ΄  Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄
Μελέτη Δ΄ Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄
Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄
Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄
Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄
Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Επαναληπτικό μάθημα Ιστορίας 1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" - Κεφ. 1 - ...
Επαναληπτικό μάθημα  Ιστορίας  1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" -  Κεφ. 1 - ...Επαναληπτικό μάθημα  Ιστορίας  1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" -  Κεφ. 1 - ...
Επαναληπτικό μάθημα Ιστορίας 1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" - Κεφ. 1 - ...Ηλιάδης Ηλίας
 
Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄
Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄
Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Γλώσσα Δ΄ Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄
Γλώσσα Δ΄  Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄Γλώσσα Δ΄  Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄
Γλώσσα Δ΄ Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Ιστορία Δ΄ 4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄
Ιστορία Δ΄  4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄Ιστορία Δ΄  4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄
Ιστορία Δ΄ 4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄Χρήστος Χαρμπής
 

Mais procurados (20)

Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄
Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄
Γλώσσα Δ΄. Eπανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄Ένα ακόμα σκαλί...΄΄
 
2ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 14
2ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 142ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 14
2ο Επαναληπτικό στα Μαθηματικά, Δ΄ τάξη: Κεφ. 8 - 14
 
Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 28. ΄΄Σχεδιάζω κάθετες μεταξύ τους ευθείες΄΄
 
Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 1. ΄΄Μια περιπέτεια για τον Ρωμαίο΄΄
 
Μαθηματικά Δ΄ 4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄  4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄Μαθηματικά Δ΄  4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 4. 22. ΄΄Διαχειρίζομαι δεκαδικούς αριθμούς΄΄
 
Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14
Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14
Μαθηματικά Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας. Κεφ. 8-14
 
Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα το νερό… τι τρέχει΄΄
Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα  το  νερό…  τι  τρέχει΄΄Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα  το  νερό…  τι  τρέχει΄΄
Γλώσσα Δ΄ επαναληπτικό στη 2η ενότητα: ΄΄Ρώτα το νερό… τι τρέχει΄΄
 
Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 31. ΄΄Ο Μ. Αλέξανδρος καταλαμβάνει τη Μ. Ασία και την Αίγυπτο΄΄
 
Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 6. 35. ΄΄Διαχειρίζομαι αριθμούς ως το 20.000΄΄
 
Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄. Επανάληψη 2ης ενότητας (κεφ. 5-9): ΄΄Αρχαϊκά χρόνια΄΄
 
Μαθηματικά Δ΄ 4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄  4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄Μαθηματικά Δ΄  4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 4. 23. ΄΄Υπολογίζω με συμμιγείς και δεκαδικούς΄΄
 
Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄
Μαθηματικά Δ΄ 5. 27. ΄΄Γνωρίζω τις παράλληλες και τις τεμνόμενες ευθείες΄΄
 
Μελέτη Δ΄ Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄
Μελέτη Δ΄  Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄Μελέτη Δ΄  Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄
Μελέτη Δ΄ Επανάληψη 1ης ενότητας: ΄΄ Ελλάδα - η χώρα μας ΄΄
 
Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄
Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄
Γλώσσα Δ΄ 6. 2. ΄΄Το μεγάλο μυστικό΄΄
 
Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄
Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄
Ιστορία Δ΄ 5. 27. ΄΄Η ηγεμονία της Σπάρτης΄΄
 
Επαναληπτικό μάθημα Ιστορίας 1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" - Κεφ. 1 - ...
Επαναληπτικό μάθημα  Ιστορίας  1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" -  Κεφ. 1 - ...Επαναληπτικό μάθημα  Ιστορίας  1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" -  Κεφ. 1 - ...
Επαναληπτικό μάθημα Ιστορίας 1ης Ενότητας: "Γεωμετρικά χρόνια" - Κεφ. 1 - ...
 
Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄
Γλώσσα Δ΄ 9. 2. ΄΄Ένας Αρλεκίνος από χαρτί΄΄
 
Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄
Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄
Ιστορία Δ΄. 2. 11. ΄΄Σπάρτη: Η ζωή στην πόλη΄΄
 
Γλώσσα Δ΄ Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄
Γλώσσα Δ΄  Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄Γλώσσα Δ΄  Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄
Γλώσσα Δ΄ Eπαναληπτικό στην 6η Ενότητα: ΄΄Ιστορίες παιδιών΄΄
 
Ιστορία Δ΄ 4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄
Ιστορία Δ΄  4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄Ιστορία Δ΄  4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄
Ιστορία Δ΄ 4. 40. ΄΄Η υποταγή του ελληνικού κόσμου΄΄
 

Destaque

αρχαιο θεατρο1
αρχαιο  θεατρο1αρχαιο  θεατρο1
αρχαιο θεατρο1GIA VER
 
Aρχαίο θέατρο Δωδώνης
Aρχαίο θέατρο ΔωδώνηςAρχαίο θέατρο Δωδώνης
Aρχαίο θέατρο Δωδώνηςadam dim
 
Αρχαίο ελληνικό θέατρο
Αρχαίο ελληνικό θέατροΑρχαίο ελληνικό θέατρο
Αρχαίο ελληνικό θέατροadam dim
 
Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6
Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6
Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6fotaolympia
 
Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9
Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9 Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9
Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9 Χρήστος Χαρμπής
 
Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14
Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14  Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14
Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14 Χρήστος Χαρμπής
 
Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄
Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄
Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Η μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνος
Η μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνοςΗ μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνος
Η μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνοςΗλιάδης Ηλίας
 
Ιστορία Δ΄ 3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄
Ιστορία Δ΄   3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄Ιστορία Δ΄   3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄
Ιστορία Δ΄ 3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17
Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17
Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17Ηλιάδης Ηλίας
 
Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...
Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...
Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...Ηλιάδης Ηλίας
 
Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄
Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄
Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)
Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)
Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)Kats961
 
Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Επαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ - 5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμος
Επαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ -  5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμοςΕπαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ -  5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμος
Επαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ - 5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμοςΗλιάδης Ηλίας
 

Destaque (20)

αρχαιο θεατρο1
αρχαιο  θεατρο1αρχαιο  θεατρο1
αρχαιο θεατρο1
 
Aρχαίο θέατρο Δωδώνης
Aρχαίο θέατρο ΔωδώνηςAρχαίο θέατρο Δωδώνης
Aρχαίο θέατρο Δωδώνης
 
Αρχαίο ελληνικό θέατρο
Αρχαίο ελληνικό θέατροΑρχαίο ελληνικό θέατρο
Αρχαίο ελληνικό θέατρο
 
Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6
Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6
Ιστορία Δ΄- Η Θήβα - φυλλο αξιολογησης 6
 
Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄
Ιστορία Δ΄ 2ο επαναληπτικό: ΄΄Στα αρχαικά χρόνια΄΄
 
Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9
Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9 Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9
Ιστορία Δ΄ τάξης - Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 5-9
 
Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14
Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14  Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14
Ιστορία Δ΄ τάξης- Επαναληπτικό στα αρχαϊκά χρόνια, κεφ. 10-14
 
Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄
Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄
Γλώσσα Δ΄. Επανάληψη 16ης Ενότητας: ΄΄ Tαξίδια στην Ελλάδα΄΄
 
Η μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνος
Η μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνοςΗ μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνος
Η μάχη του Μαραθώνα 490 π.Χ. - Κεφάλαιο 16: Ο περσικός κίνδυνος
 
Ιστορία Δ΄ 3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄
Ιστορία Δ΄   3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄Ιστορία Δ΄   3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄
Ιστορία Δ΄ 3 . 17 . ΄΄Η μάχη των Θερμοπυλών΄΄
 
Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17
Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17
Η μάχη των Θερμοπυλών - Κεφάλαιο 17
 
Αγγειοπλάστης
ΑγγειοπλάστηςΑγγειοπλάστης
Αγγειοπλάστης
 
Ο Μυλωνάς
Ο ΜυλωνάςΟ Μυλωνάς
Ο Μυλωνάς
 
Ο Βαρελάς
Ο ΒαρελάςΟ Βαρελάς
Ο Βαρελάς
 
Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...
Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...
Τα 7 θαύματα του αρχαίου κόσμου - Δήμητρα Γ.- Ιστορία Δ', Κεφ. 37, Οι τέχνες ...
 
Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄
Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄
Ιστορία Δ΄ 3 . 16: ΄΄Ο περσικός κίνδυνος΄΄
 
Ο Παγοπώλης
Ο ΠαγοπώληςΟ Παγοπώλης
Ο Παγοπώλης
 
Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)
Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)
Βιολογία Γ΄ Γυμνασίου (18 διαγωνίσματα)
 
Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄
Ιστορία Δ΄ 3. 15: ΄΄Το περσικό κράτος και οι Έλληνες της Μ.Ασίας΄΄
 
Επαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ - 5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμος
Επαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ -  5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμοςΕπαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ -  5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμος
Επαναληπτικές Ασκήσεις Ιστορίας Γ΄ - 5η Ενότητα: Ο τρωικός πόλεμος
 

Semelhante a Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου

Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο, 7 ημέρες Καθημερινή
Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο,  7 ημέρες ΚαθημερινήΑφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο,  7 ημέρες Καθημερινή
Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο, 7 ημέρες ΚαθημερινήGeorgia Dimitropoulou
 
Γιάννης Τσαρούχης
Γιάννης ΤσαρούχηςΓιάννης Τσαρούχης
Γιάννης Τσαρούχηςmariastamou2013
 
μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3
μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3
μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3lyknikai
 
Αρχαίο Ελληνικό θέατρο
Αρχαίο Ελληνικό θέατροΑρχαίο Ελληνικό θέατρο
Αρχαίο Ελληνικό θέατροfilippos_chatziandreas
 
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docx
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docxΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docx
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docxAnonymousT9hvXxM
 
Αρχαία Ελληνικά θέατρα
Αρχαία Ελληνικά θέατραΑρχαία Ελληνικά θέατρα
Αρχαία Ελληνικά θέατραfilippos_chatziandreas
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5GIA VER
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3GIA VER
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο
αρχαίο και σύγχρονο θέατροαρχαίο και σύγχρονο θέατρο
αρχαίο και σύγχρονο θέατροGIA VER
 
αρχαίο και σύγχρονο 4
αρχαίο   και σύγχρονο 4αρχαίο   και σύγχρονο 4
αρχαίο και σύγχρονο 4GIA VER
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6GIA VER
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8GIA VER
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 9
αρχαίο και σύγχρονο  θέατρο 9αρχαίο και σύγχρονο  θέατρο 9
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 9GIA VER
 
History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5
History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5
History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5Peter Tzagarakis
 
αρχαίο θέατρο Ζέας Πειραιά
αρχαίο θέατρο  Ζέας Πειραιάαρχαίο θέατρο  Ζέας Πειραιά
αρχαίο θέατρο Ζέας Πειραιάvasilikiarvan
 
αθηνα - ακροπολη
αθηνα  - ακροποληαθηνα  - ακροπολη
αθηνα - ακροποληnikonikolo
 
ΚΛΕΜΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗ
ΚΛΕΜΜΕΝΑ  ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗΚΛΕΜΜΕΝΑ  ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗ
ΚΛΕΜΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗmarios hatzis
 

Semelhante a Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου (20)

Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο, 7 ημέρες Καθημερινή
Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο,  7 ημέρες ΚαθημερινήΑφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο,  7 ημέρες Καθημερινή
Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο, 7 ημέρες Καθημερινή
 
Γιάννης Τσαρούχης
Γιάννης ΤσαρούχηςΓιάννης Τσαρούχης
Γιάννης Τσαρούχης
 
μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3
μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3
μουσικη θεατρο κινηματογραφος α3
 
Αρχαίο Ελληνικό θέατρο
Αρχαίο Ελληνικό θέατροΑρχαίο Ελληνικό θέατρο
Αρχαίο Ελληνικό θέατρο
 
Ancient greek theaters
Ancient greek theaters Ancient greek theaters
Ancient greek theaters
 
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docx
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docxΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docx
ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΘΕΑΤΡΟ.docx
 
Αρχαία Ελληνικά θέατρα
Αρχαία Ελληνικά θέατραΑρχαία Ελληνικά θέατρα
Αρχαία Ελληνικά θέατρα
 
αρχαιοθεατρο
αρχαιοθεατροαρχαιοθεατρο
αρχαιοθεατρο
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 5
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 3
 
Μουσεία θεάτρου
Μουσεία θεάτρουΜουσεία θεάτρου
Μουσεία θεάτρου
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο
αρχαίο και σύγχρονο θέατροαρχαίο και σύγχρονο θέατρο
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο
 
αρχαίο και σύγχρονο 4
αρχαίο   και σύγχρονο 4αρχαίο   και σύγχρονο 4
αρχαίο και σύγχρονο 4
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο6
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 8
 
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 9
αρχαίο και σύγχρονο  θέατρο 9αρχαίο και σύγχρονο  θέατρο 9
αρχαίο και σύγχρονο θέατρο 9
 
History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5
History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5
History of the ancient world (lyceum) ii.2.3 5
 
αρχαίο θέατρο Ζέας Πειραιά
αρχαίο θέατρο  Ζέας Πειραιάαρχαίο θέατρο  Ζέας Πειραιά
αρχαίο θέατρο Ζέας Πειραιά
 
αθηνα - ακροπολη
αθηνα  - ακροποληαθηνα  - ακροπολη
αθηνα - ακροπολη
 
ΚΛΕΜΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗ
ΚΛΕΜΜΕΝΑ  ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗΚΛΕΜΜΕΝΑ  ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗ
ΚΛΕΜΜΕΝΑ ΕΡΓΑ ΤΕΧΝΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ - ΕΡΓΑΣΙΑ ΤΟΥ ΜΑΡΙΟΥ ΘΩΜΑ ΧΑΤΖΗ
 

Mais de Χρήστος Χαρμπής

Γλώσσα ΣΤ΄- Επαναληπτικό 10ης Ενότητας ΄΄ Ατυχήματα ΄΄
Γλώσσα ΣΤ΄-  Επαναληπτικό 10ης Ενότητας  ΄΄  Ατυχήματα  ΄΄Γλώσσα ΣΤ΄-  Επαναληπτικό 10ης Ενότητας  ΄΄  Ατυχήματα  ΄΄
Γλώσσα ΣΤ΄- Επαναληπτικό 10ης Ενότητας ΄΄ Ατυχήματα ΄΄Χρήστος Χαρμπής
 
Η Φιλική Εταιρεία Καραταράκη Μαρία
 Η Φιλική Εταιρεία  Καραταράκη Μαρία  Η Φιλική Εταιρεία  Καραταράκη Μαρία
Η Φιλική Εταιρεία Καραταράκη Μαρία Χρήστος Χαρμπής
 
Μικρασιατική Καταστροφή ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ
Μικρασιατική Καταστροφή  ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ Μικρασιατική Καταστροφή  ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ
Μικρασιατική Καταστροφή ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ Χρήστος Χαρμπής
 
Η χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί Τουρκοκρατίας
Η χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί ΤουρκοκρατίαςΗ χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί Τουρκοκρατίας
Η χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί ΤουρκοκρατίαςΧρήστος Χαρμπής
 
Γεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπα
Γεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπαΓεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπα
Γεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπαΧρήστος Χαρμπής
 

Mais de Χρήστος Χαρμπής (20)

Γλώσσα ΣΤ΄- Επαναληπτικό 10ης Ενότητας ΄΄ Ατυχήματα ΄΄
Γλώσσα ΣΤ΄-  Επαναληπτικό 10ης Ενότητας  ΄΄  Ατυχήματα  ΄΄Γλώσσα ΣΤ΄-  Επαναληπτικό 10ης Ενότητας  ΄΄  Ατυχήματα  ΄΄
Γλώσσα ΣΤ΄- Επαναληπτικό 10ης Ενότητας ΄΄ Ατυχήματα ΄΄
 
Γράμμα στον Δήμαρχο
Γράμμα στον ΔήμαρχοΓράμμα στον Δήμαρχο
Γράμμα στον Δήμαρχο
 
Ο Βεζούβιος
Ο ΒεζούβιοςΟ Βεζούβιος
Ο Βεζούβιος
 
Η Ευρώπη
Η ΕυρώπηΗ Ευρώπη
Η Ευρώπη
 
Η ΕΥΡΩΠΗ
Η ΕΥΡΩΠΗΗ ΕΥΡΩΠΗ
Η ΕΥΡΩΠΗ
 
Η Φιλική Εταιρεία Καραταράκη Μαρία
 Η Φιλική Εταιρεία  Καραταράκη Μαρία  Η Φιλική Εταιρεία  Καραταράκη Μαρία
Η Φιλική Εταιρεία Καραταράκη Μαρία
 
Μικρασιατική Καταστροφή ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ
Μικρασιατική Καταστροφή  ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ Μικρασιατική Καταστροφή  ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ
Μικρασιατική Καταστροφή ΚΑΡΑΤΑΡΑΚΗ ΜΑΡΙΑ
 
Η Μικρασιατική Καταστροφή
Η Μικρασιατική ΚαταστροφήΗ Μικρασιατική Καταστροφή
Η Μικρασιατική Καταστροφή
 
Η Φιλική Εταιρεία
Η Φιλική ΕταιρείαΗ Φιλική Εταιρεία
Η Φιλική Εταιρεία
 
Η Φιλική Εταιρεία
Η Φιλική ΕταιρείαΗ Φιλική Εταιρεία
Η Φιλική Εταιρεία
 
Η Φιλική Εταιρεία
Η Φιλική ΕταιρείαΗ Φιλική Εταιρεία
Η Φιλική Εταιρεία
 
Κοσμάς ο Αιτωλός
Κοσμάς ο ΑιτωλόςΚοσμάς ο Αιτωλός
Κοσμάς ο Αιτωλός
 
Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
Ο άγιος Κοσμάς ο ΑιτωλόςΟ άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
Ο άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός
 
Η χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί Τουρκοκρατίας
Η χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί ΤουρκοκρατίαςΗ χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί Τουρκοκρατίας
Η χρησιμότητα των βασικών αγροτικών καλλιεργειών επί Τουρκοκρατίας
 
Κυριολεξίες και μεταφορές
Κυριολεξίες και μεταφορέςΚυριολεξίες και μεταφορές
Κυριολεξίες και μεταφορές
 
Η Παναγία
Η ΠαναγίαΗ Παναγία
Η Παναγία
 
Η γάζα που γιατρεύει
Η γάζα που γιατρεύειΗ γάζα που γιατρεύει
Η γάζα που γιατρεύει
 
Γεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπα
Γεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπαΓεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπα
Γεωγραφικά ονόματα με προέλευση από μυθικά πρόσωπα
 
Αιολική γη
Αιολική γηΑιολική γη
Αιολική γη
 
Δύο μέρες στη θάλασσα
Δύο μέρες στη θάλασσαΔύο μέρες στη θάλασσα
Δύο μέρες στη θάλασσα
 

Último

Θεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μου
Θεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μουΘεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μου
Θεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μουΘεοδώρα Θεοδωρίδη
 
Διαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptx
Διαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptxΔιαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptx
Διαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptx7gymnasiokavalas
 
Το πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Το πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptxΤο πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Το πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx7gymnasiokavalas
 
metatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdf
metatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdfmetatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdf
metatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdfssuser5750e1
 
ΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνης
ΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνηςΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνης
ΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνηςΔήμητρα Τζίνου
 
Μικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptx
Μικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptxΜικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptx
Μικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptx36dimperist
 
36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx
36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx
36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx36dimperist
 
Η δική μας θεατρική παράσταση
Η δική μας             θεατρική παράστασηΗ δική μας             θεατρική παράσταση
Η δική μας θεατρική παράστασηDimitra Mylonaki
 
Γιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Γιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptxΓιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Γιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx7gymnasiokavalas
 
Dokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptx
Dokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptxDokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptx
Dokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptxActforclimate
 
Συμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptx
Συμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptxΣυμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptx
Συμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptxlabriniderbederi
 
metatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdf
metatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdfmetatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdf
metatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdfssuser5750e1
 
25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptx
25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptx25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptx
25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptxMARIAPSARROU4
 
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptx
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptxΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptx
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptxssuser6a63b0
 

Último (14)

Θεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μου
Θεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μουΘεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μου
Θεοδώρα Θεοδωρίδη- Ανάρτηση παρουσίασης στο blog μου
 
Διαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptx
Διαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptxΔιαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptx
Διαγωνισμός Ζωγραφικής 25η Μαρτίου 2024.pptx
 
Το πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Το πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptxΤο πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Το πείραμα του Ερατοσθένη- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
 
metatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdf
metatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdfmetatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdf
metatheseis_protovathmias_ekpaideusis.pdf
 
ΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνης
ΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνηςΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνης
ΣΤ' Θεματική ενότητα: Η διδασκαλία της Ορθόδοξης πίστης γίνεται έργο τέχνης
 
Μικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptx
Μικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptxΜικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptx
Μικροί Κηπουροί - Φυτά και αρωματικά λάδια.pptx
 
36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx
36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx
36_Dim_Perist_Eortasmos_25_Martiou_2024.pptx
 
Η δική μας θεατρική παράσταση
Η δική μας             θεατρική παράστασηΗ δική μας             θεατρική παράσταση
Η δική μας θεατρική παράσταση
 
Γιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Γιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptxΓιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
Γιορτή 25ης Μαρτίου 2024- 7ο Γυμνάσιο Καβάλας.pptx
 
Dokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptx
Dokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptxDokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptx
Dokimi wordpress ebmed parousiasis1.pptx
 
Συμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptx
Συμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptxΣυμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptx
Συμπερίληψη προσφύγων μαθητών στο σχολείο.pptx
 
metatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdf
metatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdfmetatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdf
metatheseis_deyterobathmias_ekpaideysis.pdf
 
25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptx
25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptx25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptx
25Η ΜΑΡΤΙΟΥ ΔΙΠΛΗ ΓΙΟΡΤΗ. ΜΙΑ ΣΥΝΤΟΜΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ.pptx
 
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptx
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptxΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptx
ΕΠΙΧΕΙΡΗΜΑΤΙΚΟ ΣΧΕΔΙΟ ΜΕΤΡΟΝ ΑΡΙΣΤΟΝ.pptx
 

Ιστορία Δ΄. Κεφάλαιο 41. Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου

  • 1. Επιμέλεια: Χρήστος Χαρμπής http://xristx.blogspot.gr/ Ιστορία Δ΄- Ενότητα 5η - Μάθημα 41ο : ΄΄ Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου΄΄
  • 2. 49 Αθήνα ► Μεγάλες γιορτές του Διονύσου ΚΕΦΑΛΑΙΟ 41α Μια παράσταση αρχαίου θεάτρου 5η ΕΝΟΤΗΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΙΣΤΟΡΙΑ Διαρκούσαν 4 ημέρες. Θεωρικά: Τα χρήματα που δίνονταν για μπορέσουν όλοι να παρακολουθήσουν τις παραστάσεις. Οι θεατές έπαιρναν μαζί τους φαγητά και ποτά. Χορηγοί: ▼ 3 ημέρες διαγωνισμός τραγωδίας ▼ 1 ημέρα διαγωνισμός κωμωδίας Έδιναν πολλά χρήματα. Ήταν υπεύθυνοι για… ● τους υποκριτές. ● το χορό. ● τα κοστούμια. Δέχονταν επευφημίες από τον κόσμο όταν το έργο που χρηματοδοτούσαν ήταν καλό. Οι υποκριτές (ηθοποιοί) Ο χορός Οι νικητές ▼ Ήταν όλοι άνδρες. ▼ Τους γυναικείους ρόλους τούς έπαιζαν βάζοντας κατάλληλα προσωπεία και κοστούμια. ▼ Ηθοποιοί που χόρευαν και τραγουδούσαν. ▼ Μιλούσαν όλοι μαζί. ▼ Μόνο ο πρώτος, ο κορυφαίος, μπορούσε να συνομιλεί με τους υποκριτές. ▼ Αμείβονταν με στεφάνι από κισσό. ▼ Η δόξα τους έφτανε παντού. ΑΙΣΧΥΛΟΣ Τριλογία Πέρσες (472 π.Χ.) (Τα άλλα δυο μέρη: Φινεύς, Γλαύκος) Ύμνος της νίκης των Ελλήνων στη Σαλαμίνα. ΣΟΦΟΚΛΗΣ Αντιγόνη (442 π.Χ.) ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Ελένη (412 π.Χ.)
  • 3. 50 Η ελληνική γλώσσα. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 41β Η γλώσσα που μιλάω Παραδείγματα δανείων της ελληνικής γλώσσας: σουπερμάρκετ (από τα αγγλικά) μπαμπέσης (από τα αλβανικά) φαρσί (από τα αραβικά) φραπέ (από τα γαλλικά) φαμίλια (από τα ιταλικά) κεφτές (από τα τουρκικά) Το Κεραμικό όστρακο των Γιούρων είναι ένα κομμάτι αγγείου που χρονολογείται γύρω στο 5.000 - 4.500 π.Χ. και ανακαλύφθηκε κατά την διάρκεια ανασκαφών στο σπήλαιο του Κύκλωπα στη νησίδα Γιούρα, 20 μίλια από τις ακτές της Αλοννήσου, στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Βορείων Σποράδων. Το ανασκαφικό εύρημα ήρθε στο φως το 1992 από τον Αδαμάντιο Σάμψων, καθηγητή της Αρχαιολογίας των Κλασσικών και των Προϊστορικών Xρόνων του Πανεπιστημίου Αιγαίου, κατά την διάρκεια ερευνητικών εργασιών με βασικό στόχο την μελέτη της προϊστορικής εγκατάστασης στην περιοχή, με έμφαση στη Μεσολιθική Περίοδο (8600 - 6500 π.Χ.), και στην Νεολιθική Περίοδο (6500 - 3500 π.Χ.). Στα όστρακα που ανακαλύφθηκαν, υπάρχουν εγχάρακτες γραμμές που φέρεται να σχηματίζουν γράμματα. Μιλιέται και γράφεται πάνω από 3.500 χρόνια. Οι γλωσσικές διαφορές δεν ήταν εμπόδιο επικοινωνίας των Ελλήνων. Με την εκστρατεία του Μ. Αλεξάνδρου έγινε παγκόσμια. Σήμερα έχει πάρει λέξεις από λαούς με τους οποίους οι Έλληνες ήρθαν σε επαφή. Οι αρχαίοι Έλληνες έγραφαν με κεφαλαία γράμματα. Κατερίνα Καραλή - Κανέλλος Κανελλόπουλος
  • 6. 2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 AΦIEPΩMA KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 2-32 AΦIEPΩMA ⅷ Aρχαίο αμφιθέατρο. Mια αρχιτεκτονική μορφή που δεν ξεπεράστηκε. Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου ⅷ Tο κοιν στην κλασική Aθήνα. Συμμετοχή, σύνθεση και συμπεριφορά των θεατών στο αρχαίο θέατρο. Tου Nίκου X. Xουρμουζιάδη ⅷ Δημιουργία μιας αθάνατης μορφής. H αρχιτεκτονική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Tου Aναστασίου Πορτελάνου ⅷ H ακουστική του αρχαίου θεάτρου. Πού οφείλεται η εξαιρετική α- κουστική των αρχαίων θεάτρων. Tου Eμμανουήλ Γ. Tζεκάκη ⅷ Oπου Eλληνες, και θεατρικοί χώροι. Kαταγραφή των αρχαίων ελληνικών θεάτρων που σώζονται σήμερα. Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη – Mιχάλη Πιτένη ⅷ Eνας χάρτης - παν ραμα του κ σμου των αρχαίων θεάτρων. Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου ⅷ Θέατρα μνήμης άξια.. Mια περιήγηση στα αντιπροσω- πευτικ τερα απ τα σωζ μενα αρχαία ελληνικά θέατρα. Tου Δημήτρη Mποσνάκη ⅷ Oψις και σκεύη. Σκηνικά, μηχανισμοί και κοστούμια στο αρχαίο θέατρο. Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη – Mιχάλη Πιτένη ⅷ Aναστήλωση – το άλλοθι της χρήσης; Eκτεταμένες επεμβάσεις αποκα- τάστασης αρχαίων θεάτρων, κυ- ρίως με σκοπ τη χρήση. Tου Kωνσταντίνου Mπολέτη ⅷ Tα αρχαία θέατρα σήμερα: Mνημεία ή ζωντανοί θεατρικοί χώροι; Προβλήματα απ τη χρήση ή την κατάχρήσή τους. Γιατί κινδυνεύουν πολύ τα μνημεία Tου Xαράλαμπου Mπούρα Oι «ποιητές» και οι στενοκέφαλοι... Tου Σπύρου A. Eυαγγελάτου Eξώφυλλο: Tο θέατρο της Aιγείρας στην Aκράτα Aχαΐας (φωτ.: «Iτανος») Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών» EΛEYΘEPIA TPAΪOY Tο αρχαίο ελληνικ θέατρο πως ήταν στη φάση πια της ολοκλήρωσής του. Γραφική αναπαράσταση απ το θεμελιώ- δες τρίτομο έργο «Teatri – Greci e Romani», ed. Seat, Roma 1994. Aρχαίο αμφιθέατρο Mια αρχιτεκτονική μορφή που δεν ξεπεράστηκε AMETPHTOI είναι οι τύποι κτιρίων και οικοδομημάτων πάσης φύσεως που μηχανεύτηκε ο άνθρωπος κα- τά τον ρουν της ιστορίας του. Eλά- χιστες απ τις αρχιτεκτονικές αυ- τές μορφές δεν ξεπεράστηκαν, α- νταποκρίθηκαν στις νέες ανάγκες και, διασχίζοντας τους αιώνες, ζουν και σήμερα. Tο αρχαίο ελλη- νικ αμφιθέατρο είναι μία απ τις ελάχιστες αυτές, τις αθάνατες αρ- χιτεκτονικές μορφές. Σήμερα, 2.500 χιλιάδες χρ νια μετά την «α- νακάλυψή» του στην αρχαία Aθή- να, συνεχίζουν να χτίζονται, σε - λα τα μήκη και τα πλάτη, αμφιθέα- τρα που λίγο πολύ αντιγράφουν το αρχαίο ελληνικ πρ τυπο. Πρέπει εξ αρχής να διευκρινίσου- με τι το αφιέρωμα αυτ , πως και το δίδυμ του, την επ μενη Kυρια- κή, δεν αναφέρεται καθ λου στο αρχαίο θέατρο ως δραματική τέχνη ή ποίηση. Eδώ μας ενδιαφέρει απο- κλειστικά και μ νο το κτίριο του αρ- χαίου θεάτρου, το αμφιθέατρο. Aυ- τή την αειθαλή αρχιτεκτονική μορ- φή –δημιούργημα αντάξιο του πολι- τισμού που το γέννησε– επιχειρού- με να γνωρίσουμε καλύτερα με το δίπτυχο αυτ αφιέρωμα. Tο εύρος των θεμάτων που πρέ- πει να θιγούν για να σχηματίσει κα- νείς ικανοποιητική εικ να, αλλά και ο (προκλητικά ενδιαφέρων) εικονο- γραφικ ς πλούτος, οδήγησε την «K» στην απ φαση να αφιερώσει - χι ένα, αλλά δύο διαδοχικά τεύχη των «Eπτά Hμερών» στον αρχαίο θεατρικ χώρο. Tο πρώτο αφιέρωμα, στο παρ ν τεύχος, αφορά τον αρχαίο ελληνι- κ θεατρικ χώρο –το πρ τυπο. Tο δεύτερο, την επ μενη Kυρια- κή, θα αφορά το ρωμαϊκ θεατρι- κ χώρο –συνέχεια και εξέλιξη του ελληνικού. Kάθε τεύχος έχει την αυτοτέλειά του, αλλά ταυτ χρονα το ένα συ- μπληρώνει το άλλο, αφού ορισμένα άρθρα αφορούν τ σο τα ελληνικά σο και τα ρωμαϊκά θέατρα – πως λ.χ. τα σχετικά με τις αναστηλώ- σεις, τα προβλήματα απ τη χρήση των αρχαίων θεάτρων σήμερα, την επίδραση του αρχαίου προτύπου στη σύγχρονη αρχιτεκτονική κ.ά. Στην προσπάθειά μας να συμπε- ριλάβουμε λες τις βασικές πληρο- φορίες γύρω απ τα αρχαία θέατρα –ακ μη και για πτυχές που δεν έ- χουν ψαχτεί και τ σο–, είχαμε συ- μπαραστάτες μια πλειάδα εκλεκτών επιστημ νων, οι οποίοι προίκισαν το αφιέρωμα με τα κείμενά τους. Eυχαριστούμε ιδιαίτερα τους αρ- χιτέκτονες Kωνσταντίνο Mπολέτη και Mιχάλη Πιτένη, οι οποίοι ποικι- λοτρ πως βοήθησαν, καθώς και τον Σπύρο Mερκούρη, που μας διέ- θεσε το χάρτη των αρχαίων θεά- τρων και ,τι άλλο χρειαστήκαμε α- π τον εξαιρετικ κατάλογο της έκθεσης «Mια σκηνή για τον Δι νυ- σο – Θεατρικ ς χώρος και αρχαίο δράμα» (Eκδ σεις Kαπ ν), η οποία ταξιδεύει, και θριαμβεύει, ανά τον κ σμο. H εικονογράφηση του δίδυμου α- φιερώματος προέρχεται απ ποικί- λες πηγές, αλλά οφείλουμε χάριτες στην έκδοση: «APXAIA ΘEATPA –...θέατρα θέας άξια...», Φωτογρα- φίες Judith Lange – Maρία Στέφω- ση, Kείμενα Δημήτρης Mποσνάκης – Δημήτρης Γκαγκτζής, εκδ σεις «Iτανος» (στις λεζάντες συντομο- γραφικά: «Iτανος»). Eπιμέλεια αφιερώματος: BAΣIΛHΣ AΓΓEΛIKOΠOYΛOΣ
  • 7. KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3 Tο κοιν στην κλασική Aθήνα Συμμετοχή, σύνθεση και συμπεριφορά των θεατών στο αρχαίο θέατρο Tου Nίκου X. Xουρμουζιάδη Oμ τιμου καθηγητή του Tμήματος Φιλολογίας του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης EΠEIΔH την πιο παραπλανητική επί- δραση στις προσεγγίσεις του θεατρι- κού φαινομένου της ελληνικής αρ- χαι τητας μπορεί να προκαλέσει η σύγχυση με αντίστοιχες, υποτίθεται, δραστηρι τητες της δικής μας επο- χής, σκ πιμο είναι να αρχίζει κανείς επισημαίνοντας τις ριζικ τερες δια- φορές. H πρώτη που θα έπρεπε, ί- σως, να μνημονευθεί αφορά ένα χρονικ στοιχείο. Eνώ το θέατρο στην κλασική Aθήνα, που το είδος γεννήθηκε και διαμορφώθηκε, απο- τελούσε εκδήλωση καθαρά λαϊκή, με πάνδημη συμμετοχή των πολιτών, δεν ήταν, εν τούτοις, προσιτ παρά μ νον ως έκτακτο κοινωνικ γεγο- ν ς, οργανωμένο απ το κράτος σε συγκεκριμένες ευκαιρίες δύο φορές το χρ νο, στο πλαίσιο δύο διονυσια- κών εορτών, των Ληναίων (τέλη Δε- κεμβρίου – αρχές Iανουαρίου) και των Mεγάλων Διονυσίων (τέλη Mαρ- τίου – αρχές Aπριλίου). Oσο για τη διάρκεια των παραστάσεων, αυτή δεν υπερέβαινε το τριήμερο για την πρώτη και το πενθήμερο για τη δεύ- τερη περίπτωση. Mπορούμε μάλιστα, με αρκετή βεβαι τητα να υποθέσου- με τι τουλάχιστον κατά τον 5ο αι., την περίοδο δηλαδή των μεγάλων Στο Θέατρο του Διονύσου, στην Aθήνα, διαμορφώθηκαν οι βασικές γραμμές της αρχιτεκτονικής των αρχαίων θεάτρων και διδάχτηκαν για πρώτη φορά τα έρ- γα των μεγάλων ποιητών του αρχαίου δράματος (φωτ.: «Iτανος»). Συνέχεια στην 4η σελίδα
  • 8. 4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 Tο Θέατρο του Διονύσου, κάτω απ την Aκρ πολη, και απέναντι του η περιοχή Mακρυγιάννη, πως ήταν στις αρχές του 20ού αιώνα (φωτ.: Γερμανικ Aρχαι- ολογικ Iνστιτούτο Aθηνών). δραματουργών, δεν υπήρχαν άλλες θεατρικές εκδηλώσεις εκτ ς Aθη- νών. Aς σημειωθεί, επίσης, τι η δι- δασκαλία εν ς δράματος συνιστού- σε γεγον ς αποκλειστικ , πεπερα- σμένο και ανεπανάληπτο. Eπομένως, η παρακολούθηση θεατρικών παρα- στάσεων σήμαινε για τον αρχαίο θε- ατή μια εξαιρετική και γι’ αυτ ν το λ γο, πολυεπίπεδη στις επιπτώσεις της εμπειρία. Eνα δεύτερο, εξίσου σημαντικ στοιχείο διαφοροποίησης αφορά το πλαίσιο μέσα στο οποίο οργανώνο- νταν οι παραστάσεις, που δεν λει- τουργούσαν ως απομονωμένα καλλι- τεχνικά γεγον τα, αλλά αποτελού- σαν μία μ νο, ανάμεσα σε πολλές άλλες, εκδήλωση εν ς πολυήμερου θρησκευτικού εορτασμού, σχέση που δεν ακυρων ταν απ τη βαθμι- αία κοσμικοποίηση του θεατρικού τομέα. Δεν είναι, βέβαια, συμπτωμα- τική η σύνδεση των θεατρικών εκδη- λώσεων με τη διονυσιακή λατρεία, α- φού, καθ’ λες τις θεωρίες, απ τον Aριστοτέλη και εντεύθεν, ελάχιστα αμφισβητήθηκε ο ρ λος της ως μή- τρας μέσα στην οποία κυοφορήθηκε το δράμα. Oπως δεν είναι συμπτωμα- τική η ένταξης της δημοφιλέστερης κοινωνικής εκδήλωσης στα λατρευ- τικά συμφραζ μενα του δημοφιλέ- στερου θεού. Aυτή, εξάλλου, η δη- μοτικ τητα υπήρξε ο αποφασιστικ - τερος λ γος για την επισημοποίηση της διονυσιακής λατρείας στο πλαί- σιο της λαϊκ τροπης πολιτικής που ασκούσαν οι τύραννοι, προκειμένου να εξασφαλίσουν σο το δυνατ ν ι- σχυρ τερα ερείσματα στις μεγάλες, δηλαδή τις κατώτερες, κοινωνικές μάζες. Kαι αυτ δεν ισχύει μ νο για τους Πεισιστρατίδες της Aθήνας αλ- λά και για άλλους τυράννους, πως λ.χ. για τον Περίανδρο της Kορίνθου. Προκειμένου για την Aθήνα, υπάρ- χει έγκυρα μαρτυρημένη μία, η πρώ- τη επίσημη ίσως, παράσταση τραγω- δίας περί το 535 π.X., περίοδο τυραν- νίας του Πεισιστράτου, και μάλιστα με νικητή τον Θέσπη, τον «πατέρα» του συγκεκριμένου δραματικού εί- δους. Aυτ αποτελεί μ νο ένα χρονι- κ ριο, πριν απ το οποίο οπωσδή- ποτε κυκλοφορούσαν στην Aττική κάποιας μορφής θεατρικές εκδηλώ- σεις, πιθαν τατα ήδη απ την αρχή συνδυασμένες με τις διονυσιακές ε- ορτές. Πάντως, με την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, που εγκαινιάζουν οι μεταρρυθμίσεις του Kλεισθένη (508 π.X.), η ενσωμάτωση θεατρικών παραστάσεων (τραγωδίας πρώτα, σατυρικού δράματος και κωμωδίας αργ τερα) στο επίσημο πρ γραμμα των διονυσιακών εορτών αποτελεί πλέον γεγον ς αδιαμφισβήτητο. Mέγιστη συμμετοχή Πολλά στην οργάνωση των εορ- τών αυτών παραμένουν σκοτεινά· κάπως περισσ τερα είναι γνωστά για τη μεγαλύτερη απ τις δύο, τα Mε- γάλα ή εν Aστει Διονύσια, τη λα- μπρ τερη, εκτ ς απ τα Παναθή- ναια, εορταστική εκδήλωση των Aθηνών. H σύμπτωσή της με την αρ- χή της εαρινής περι δου, λίγο πριν κινητοποιηθεί, για εμπορικές ή στρα- τιωτικές επιχειρήσεις, η ναυσιπλοΐα, εξασφάλιζε τη μέγιστη δυνατή συμ- μετοχή των πολιτών, ενώ, εξάλλου, υπολογιζ ταν και η προσέλευση ξέ- νων, που κατέφθαναν απ λα τα μέ- ρη του ελληνικού –αλλά ίσως και του «βαρβαρικού»– κ σμου. Eννοείται - τι ο ρος «συμμετοχή» δεν παραπέ- μπει σε ρ λο ταυτ σημο με αυτ ν του σημερινού «κοινού», δεδομένου τι επρ κειτο για απ λυτα ενεργ έ- νταξη του πολίτη σε μια διαδικασία εντελώς ανάλογη με οποιαδήποτε άλλη κοινωνικοπολιτική λειτουργία, πως λ.χ. η παρουσία του στην εκ- κλησία του δήμου ή η θητεία του σε Συνέχεια απ την 3η σελίδα
  • 9. KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 5 κάποια απ τις δικαστικές ομάδες. H ανωτέρω διευκρίνιση γίνεται κα- τανοητή, αν το θέατρο αποσπασθεί απ το σχεδ ν αποκλειστικά αισθητι- κ περιβάλλον μέσα στο οποίο λει- τουργεί σήμερα και προεκταθεί σε περιοχές που καλύπτονται απ πλή- θος άλλες εμπειρίες πως η θρη- σκεία, η πολιτική και η παιδεία. Σε μια εποχή πως η αρχαιοελληνική και μια περιοχή πως η Aθήνα του 5ου αιώνα, που η λατρεία διεξαγ - ταν χωρίς παγιωμένο δ γμα και με έ- να ιερατείο κοινωνικής μάλλον παρά θρησκευτικής εμβέλειας, απ που έλειπε κάθε οργανωμένο εκπαιδευ- τικ σύστημα και η τέχνη προσλαμ- βαν ταν ως κοινωνικ προϊ ν παρε- χ μενο δημ σια, που το βιβλίο απο- τελούσε προν μιο εξασφαλισμένο μ νο απ μια δεκάδα ανθρώπων α- νάμεσα σε δεκάδες χιλιάδων, ενώ το πολίτευμα προϋπέθετε άμεση συμ- μετοχή του πολίτη, μια εκδήλωση τ σο σύνθετη πως η θεατρική α- νταποκριν ταν σε ανάλογα σύνθε- τες απαιτήσεις, τις οποίες κάλυπταν λοι αυτοί οι τομείς. Hδη η ανάληψη της ευθύνης για την οργάνωση της εορτής χι απ τον «άρχοντα βασιλέα», παραδοσια- κ φορέα θρησκευτικών κυρίως εκ- δηλώσεων, αλλά απ τον επώνυμο άρχοντα, πρ σωπο κατ’ εξοχήν πολι- τικ , μαρτυρεί τη μετατ πιση απ το αυστηρά λατρευτικ πλαίσιο που υ- παινίχθηκα πιο πάνω. Aκ μη και ορι- σμένες, τυπικά τουλάχιστον, θρη- σκευτικές εκδηλώσεις του εορτα- σμού, πως λ.χ. μια εναρκτήρια πο- μπή, κατά την οποία μεταφερ ταν το ξ ανο του Διονύσου απ τις Eλευθε- ρές (αττική κοιτίδα, υποτίθεται, της διονυσιακής λατρείας) στο θέατρο, με την αθρ α συμμετοχή του λαού, ως μέρους και χι ως θεατή της πο- ρείας, προσελάμβαναν έντονα «κο- σμικ » χαρακτήρα, ο οποίος, βέβαια, κυριαρχούσε κατά τη διάρκεια του «κώμου», πιθανώς λητκικής εκδήλω- σης. Eκτ ς απ τις θεατρικές παρα- στάσεις, μιαν ανάλογη εκδήλωση σχετική με την τέχνη του λ γου, αλ- λά ίσως οργανικ τερα εξαρτημένη απ τη λατρεία, αποτελούσαν οι δι- θυραμβικοί αγώνες, με εκτέλεση χο- ρικών ασμάτων, 10 παίδων και 10 αν- δρών, που εκπροσωπούσαν τις 10 φυλές της Aττικής, σε μια εκδήλωση κατά τη δεύτερη, πιθαν τατα, ημέρα του προγράμματος. Σαν πάνδημη εκδρομή Oι επ μενες τέσσερις ημέρες (τρεις σε εμπ λεμη περίοδο) ήταν α- φιερωμένες στους δραματικούς α- γώνες, γεγον ς κορυφαίο του εορ- τασμού. Eίναι περίπου βέβαιο τι, κατά τη διάρκεια του 5ου αι., στα Mε- γάλα Διονύσια συμμετείχαν τρεις τραγικοί ποιητές (ο καθείς με τρεις τραγωδίες και ένα σατυρικ δράμα) και πέντε (ή τρεις) κωμικοί (ο καθείς με μία κωμωδία). Aν συνυπολογι- στούν στις μετρήσεις και οι εκτελέ- σεις των διθυραμβικών χορών, ο α- ριθμ ς των πολιτών που συμμετεί- χαν (ως υποκριτές, μέλη χορών, κο- μπάρσοι, τεχνικοί) πρέπει να υπερέ- βαινε τους 1.000 σε κάθε εορτή. Aπ εκείνους που κάλυπταν το «καλλιτε- χνικ » μέρος των αγώνων, μ νον οι υποκριτές ήταν επαγγελματίες και, γι’ αυτ , αμείβονταν απ το κράτος. Tους χορούς συγκροτούσαν «ερασι- τέχνες», την αποζημίωση των οποί- ων ανελάμβαναν οι χορηγοί, υπο- χρέωση που ίσχυε, εννοείται, και καθ’ λη τη διάρκεια της προετοιμα- σίας, επειδή λοι έπρεπε να εγκατα- λείπουν τις καθημερινές ασχολίες τους. Δεν υπάρχει ένδειξη τι λη αυτή η διαδικασία διεξαγ ταν μυστι- κά, προκειμένου να εξασφαλισθεί η έκπληξη της «πρεμιέρας». Eίναι βέ- βαιο τι σοι συμμετείχαν στις παρα- στάσεις, κυρίως οι ερασιτέχνες, με- τέδιδαν, σε συγγενείς και φίλους, ε- μπειρίες απ την προετοιμασία, μουρμούριζαν μελωδίες απ τα χορι- κά και επιδεικνύονταν παίζοντας α- ποσπάσματα που ανήκαν στους υπο- κριτές – επομένως, πολύν καιρ πριν αρχίσουν οι αγώνες, η Aθήνα ζούσε με την προσδοκία τους. Oπως είναι ευν ητο, ο αριθμ ς των δραμάτων που ερμηνεύονταν (τουλάχιστον τέσσερα κάθε ημέρα των αγώνων) απαιτούσε χρονικ διά- στημα τέτοιο, ώστε να μην είναι εφι- κτές οι παραστάσεις, αν δεν άρχιζαν πολύ νωρίς κάθε πρωί. Kαι αυτ πράγματι συνέβαινε. Θα πρέπει λοι- π ν να φαντασθούμε την ατμ σφαι- ρα εκείνων των τεσσάρων ημερών σαν μια πάνδημη εκδρομή, που διαρ- κούσε ίσως και πάνω απ δέκα ώρες καθημερινά. Γιατί, βέβαια, δεν πρέ- πει να αθροισθούν μ νο οι ώρες της παράστασης, αλλά να συνυπολογι- σθεί η προσέλευση του πλήθους (η χωρητικ τητα του διονυσιακού θεά- τρου υπερέβαινε τις 15.000), η σχετι- κή καθυστέρηση των ξένων κυρίως, που περιδιάβαζαν στο ιερ τέμενος του θεού προσφέροντας τάματα και αγοράζοντας ποικίλα λατρευτικά α- ντικείμενα, καθώς και οι προκαταρ- κτικές θρησκευτικές πράξεις πριν α- π την έναρξη των παραστάσεων. H σύνθεση του κοινού Eχει πολύ συζητηθεί, χωρίς να έ- χουν προκύψει αδιαφιλονίκητα συ- μπεράσματα, το πρ βλημα της σύν- θεσης του κοινού, ιδιαίτερα επικε- ντρωμένο στο ερώτημα αν παρακο- λουθούσαν τις παραστάσεις και γυ- Tο Ωδείον Hρώδου του Aττικού, κάτω απ την Aκρ πολη επίσης, οικοδομήθηκε περίπου έξι αιώνες μετά το Διονυσια- κ Θέατρο, που βρίσκεται δίπλα του (φωτ.: N. Kοντ ς, EOT). Συνέχεια στην 6η σελίδα
  • 10. 6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 Tο θέατρο της Δήλου. Oικοδομήθηκε στα μέσα του 3ου π.X. αιώνα... (φωτ.: «Iτανος»). ναίκες. Eίναι εύλογη η θέση του προ- βλήματος για μια αυστηρά ανδρο- κρατούμενη κοινωνία πως εκείνη της κλασικής Aθήνας, που η ελευ- θερία κινήσεων σε δημ σιους χώ- ρους δεν ήταν προν μιο αυτον ητο, κυρίως για τις γυναίκες των ανώτε- ρων στρωμάτων – σο και να φαίνε- ται περίεργο, οι λαϊκές γυναίκες κυ- κλοφορούσαν με πολύ λιγ τερους περιορισμούς. Bέβαιο είναι τι δεν υπήρχε, σο τουλάχιστον μας είναι γνωστ , ν μος απαγορευτικ ς προς αυτή την κατεύθυνση, οπ τε είναι πιθαν τι τις κινήσεις της οικογέ- νειας καθ ριζε, κατά τα κοινωνικά και ηθικά κριτήριά του, ο κάθε pater familias. Aπ κάποιους υπαινιγμούς του Aριστοφάνη αφήνεται η εντύπω- ση τι τουλάχιστον τραγωδίες παρα- κολουθούσε κάποιος αριθμ ς γυναι- κών (άλλωστε, γιατί να χαρακτήριζο- νται τ σο επικίνδυνες για τα χρηστά ήθη τους οι «φεμινιστικές» τραγω- δίες του Eυριπίδη;), αλλά ίσως χι και κωμωδίες. Aντίθετα, δεν μας προξενεί έκπληξη ο προσδιορισμ ς ειδικού τμήματος στο διονυσιακ θέατρο προορισμένου για τους εφή- βους, ενώ είναι βέβαιο τι ανάμεσα στους θεατές υπήρχαν και «παίδες», προς τους οποίους κάπου απευθύνε- ται ο κωμικ ς, πως και αρκετοί δού- λοι, κυρίως απ εκείνους που είχαν πιο περίοπτη θέση μέσα στην οικο- γένεια. Oπως είναι φυσικ , για λες αυτές τις κοινωνικές μερίδες υπήρ- χαν προκαθορισμένες θέσεις μέσα στο θέατρο, με τις γυναίκες και τους δούλους στις υψηλ τερες, άρα και λιγ τερο ευνοϊκές κερκίδες. Δικαιολογημένα, λοιπ ν, γίνεται λ - γος για πάνδημη συμμετοχή, την ο- ποία ενίσχυε και το κράτος εξασφαλί- ζοντας τα εισιτήρια για τους φτωχ τε- ρους πολίτες. Kαθ’ λη τη διάρκεια του εορτασμού, η Aθήνα ήταν πλημ- μυρισμένη απ κ σμο, χι μ νο α- πλούς επισκέπτες, θεατές των δραμα- τικών αγώνων, αλλά και απ επίσημες αντιπροσωπείες, κυρίως των π λεων της αθηναϊκής συμμαχίας, δεδομένου τι η εορτή αποτελούσε ευκαιρία επί- δειξης, σε ανάλογες εκδηλώσεις, του πολιτικού και εθνικού κύρους της π - λης. Θα πρέπει, λοιπ ν, να φαντα- σθούμε λους τους σχετικούς χώ- ρους –πανδοχεία, αγορές, κήπους, ε- ξοχές– ασφυκτικά γεμάτους απ ένα πλήθος ετερ κλητο και ζωηρ , κυ- ρίως κατά τις ημέρες των παραστάσε- ων. H κινητοποίηση άρχιζε ξημερώμα- τα, με τις οικογένειες να ξεκινούν απ τα σπίτια τους εφοδιασμένες με λα τα απαραίτητα για μια ημερήσια εκ- δρομή: πρ χειρο φαγητ (ψωμί, τυρί, ελιές, καρπούς) και, βέβαια, κρασί. Eπομένως, δεν θα απέδιδε την πραγ- ματική ατμ σφαιρα του θεάτρου η ει- κ να μιας σιωπηλής μυσταγωγίας. Oλες οι μαρτυρίες που μας σώζονται αναφέρονται σε ένα κοιν εξαιρετικά εκδηλωτικ στις αντιδράσεις του, θε- τικές και αρνητικές. Σχ λιες και κραυ- γές επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας για την ερμηνεία των υποκριτών και των χορευτών αποτελούσαν σύνηθες φαιν μενο: αναφέρονται περιπτώσεις που οι θεατές με τα «ποδοκροτήμα- τά» τους ανάγκασαν παραστάσεις τραγωδιών να διακοπούν η μία μετά την άλλη ή, αντίθετα, με τα «μπιζαρί- σματά» τους ζήτησαν την επανάληψη αποσπασμάτων που ενθουσίασαν. Σχέση με τα κείμενα Mια απ τις ριζικ τερες διαφορές σε σύγκριση με τη δική μας εποχή συνιστά η σχέση του κοινού με τα κείμενα που ερμηνεύονταν επί σκη- νής. Eίτε επρ κειτο για τραγωδίες είτε για κωμωδίες, τα θέματα και οι προβληματισμοί που τροφοδοτού- σαν το υλικ των έργων ενδιέφεραν άμεσα τον θεατή, προκαλώντας α- νταποκρίσεις πολύ πιο ζωτικής ση- μασίας, για την κοινωνική, ηθική και πνευματική συγκρ τησή του, απ ,τι και τα πιο «στρατευμένα» έργα σήμερα. Oχι μ νο οι κωμωδίες που, ούτε ή άλλως, τον αφορούσαν, επει- δή πραγματεύονταν θέματα αντλη- μένα απ την περιρρέουσα πραγμα- τικ τητα (τον διαιωνιζ μενο π λεμο, την παρακμή της πολιτικής ζωής, τις διαβρωτικές επιδράσεις των σοφι- στών), και επομένως αναμ χλευαν έστω και κωμικά παραμορφωμένα, προβλήματα που τον ταλάνιζαν. Πο- λύ περισσ τερο ο κ σμος της τρα- γωδίας, πιο πλούσιος, σύνθετος και βαθύς, πρ σφερε στον θεατή πολύ- μορφο υλικ , που πλούτιζε τον εσω- τερικ χώρο του με εμπειρίες παι- δευτικές, πολύτιμες. Hταν, κυρίως, η ανανέωση της επαφής του με την παράδοση, πως την εκπροσωπούσε ο μύθος, πρώτα, μια πηγή εμπλουτι- σμένη και διαμορφωμένη απ προ- γενέστερα του δράματος ποιητικά είδη, ανεξάντλητη σε γοητευτικές παραλλαγές και ανοιχτή στις πιο τολμηρές ερμηνείες· κατ πιν, το σύ- νολο των μεταφυσικών και ηθικών ι- δεών, που προσδι ρισαν οι αναζητή- σεις των φιλοσ φων· τέλος, τα είδη της τέχνης, πως η ποίηση, η μουσι- κή και ο χορ ς, που συνέβαλαν, ως ζωτικές συνιστώσες, στη δημιουργία του πιο σύνθετου απ αυτά: του δράματος. H μ νιμη άντληση θεμά- των απ τον παραδοσιακ μύθο κα- θ λου δεν τοποθετούσε τον κ σμο της τραγωδίας σε απ σταση απ τον θεατή. H βασική διαφορά της απ τα άλλα ποιητικά είδη που χρησιμοποι- ούσαν το μύθο προέκυπτε απ την έ- νταξη της δράσης σε έναν προσδιορι- σμένο και αναγνωρίσιμο χώρο, την πρωτοπρ σωπη και μιμική χρήση του λ γου, που εκφραζ ταν με ρους δα- νεισμένους απ τη σύγχρονη κοινω- νικοπολιτική πραγματικ τητα, την α- ναμ χλευση διαχρονικών προβλημά- των, πως ήταν η σχέση του ανθρώ- που με τον περιβάλλοντα και τον υ- περβατικ κ σμο, η αναζήτηση της δικαιοσύνης, η βιωσιμ τητα της αξιο- πρέπειας, η αναγκαι τητα του πολέ- μου, η αγωνία του θανάτου. Eτσι, το θέατρο συναιρούσε λες τις εμπει- ρίες που σήμερα προσφέρουν, χι μ νο τα ακραιφνώς καλλιτεχνικά προϊ ντα, αλλά και η εκπαίδευση, η εκκλησία, οι ποικίλες πνευματικές εκ- δηλώσεις, το βιβλίο, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης – επρ κειτο για μοναδι- κή και πολύμορφη πηγής παιδείας. Συνέχεια απ την 5η σελίδα
  • 11. KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 7 Δημιουργία μιας αθάνατης μορφής H αρχιτεκτονική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου Tο θέατρο Oρχομενού Bοιωτίας, κτισμένο μέσα στην οχυρωμένη ακρ πολη, στα τέλη του 4ου π.X. αιώνα (φωτ.: «Iτανος»). Tου Aναστάσιου Πορτελάνου Aρχιτέκτονος και Tοπογράφου Mηχανικού Διδάκτορος Tμήματος Iστορίας και Aρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Kρήτης H APXITEKTONIKH των αρχαίων ελ- ληνικών θεάτρων εξελίσσεται ανά- λογα με τα τεχνικά, οικονομικά και πολιτιστικά δεδομένα των διαφ ρων περι δων. Tο θέατρο εξαπλώνεται σε λη την έκταση του αρχαίου ελ- ληνισμού, απ τις αποικίες της δύ- σης έως τις ανατολικ τερες κατα- κτήσεις του M. Aλεξάνδρου ή των διαδ χων. Oι μεγάλες βαθμίδες σε δύο κάθε- τες διευθύνσεις στο BA τμήμα της Kνωσού (18ου -17ου π.X.) και μνημει- ώδης ανάλογη κατασκευή βαθμίδων στη Φαιστ (20ος, 17ος π.X.), έχουν χαρακτήρα θέσεων παρακολούθη- σης τελετουργιών και θεαμάτων, φανερώνουν μία πρώιμη θεατρική διαμ ρφωση. Oι χοροί και οι διθύραμβοι αποτέ- λεσαν τα πρώτα στοιχεία της ανά- πτυξής του. Aπ τη γέννησή του συ- σχετιζ ταν με τη λατρεία του Διονύ- σου. Eπί Πεισίστρατου έχουμε την πρώτη καταγραμμένη εκτέλεση του Θέσπιδος. Στη γιορτή των Mεγάλων Διονυσίων του 534 π.X. ένας ηθοποι- ς με βαμμένο πρ σωπο έκανε διά- λογο με το χορ . Διθύραμβοι και δράματα εκτελούνταν απέναντι απ το άγαλμα του Διονύσου στο Διονυ- σιακ , ως εκδήλωση λατρείας μάλ- λον παρά ως παράσταση για θεατές. Tον απλ χώρο καλής οπτικής και ακουστικής, το χωμάτινο κοίλο με κυκλική ορχήστρα, που ο χορ ς ε- κτελούσε τα δρώμενα γύρω απ το βωμ , ακολούθησε η τοποθέτηση ξύλινων και μετέπειτα στους κλασι- κούς και ελληνιστικούς χρ νους λί- θινων εδωλίων. H λίθινη κατασκευή του ολοκληρώνεται τον 4ο αι. π.X. Oι διαστάσεις μεγάλωναν απ την κλα- σική έως τη ρωμαϊκή περίοδο. Tα θέατρα κτίζονταν κοντά στα κέ- ντρα της κοινωνικής ζωής, την ακρ - πολη (Aθήνα, Λάρισα, Aργος), την α- γορά (Mαντίνεια, Kορίνθος, Mεσσή- νη, Σίδη), το στάδιο (Δελφοί, P δος), το βουλευτήριο (Mεγαλ πολη, Δω- δώνη), τα ιερά (Eπίδαυρος, Δελφοί, Ωρωπ ς). Kοντά βρίσκεται και το ρω- μαϊκ ωδείο (Aθήνα, Aργος, K ριν- θος, Nικ πολη). Συχνά σχετίζονται με την οχύρωση (Δωδώνη με οχυρω- ματικού χαρακτήρα αναλήμματα, N. Πλευρώνα που θέση σκηνής υπέχει ένας πύργος, Σπάρτη). Φιλοξενού- σαν και άλλες λειτουργίες (Mεγαλ - πολη, Aρκ. Oρχομεν ς συνεδριά- σεις, Δελφοί, B. Oρχομεν ς μουσι- κούς αγώνες, Σπάρτη χορούς γυμνο- παίδων, Πριήνη δικαστήριο). Aρχιτεκτονική του αρχαίου ελληνικού θεάτρου Oι πρώτες παραστάσεις στην Aγο- ρά της Aθήνας δίνονταν με κατα- σκευή ικριωμάτων (ίκριων). Σταδιακά το θέατρο αποκτά την μορφή του, συντιθέμενο απ τρία διακριτά μέρη, Συνέχεια στην 8η σελίδα
  • 12. 8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 Tο αρχαίο θέατρο των Συρακουσών, το λεγ μενο «μεγάλο», λαξεμένο σε φυσικ ασβεστολιθικ πέτρωμα, έργο του 3ου π.X. αιώνα (φωτ.: «Iτανος»). το κοίλο, την ορχήστρα και την σκη- νή. H αναζήτηση χώρων καλής ακου- στικής οδήγησε, σε πλαγιές λ φων. Συχνά γιν ταν συμπλήρωση χωμά- των, ακ μη και πλήρης επίχωση (Δίο, Mαντίνεια). Tο κοίλο Tο κοίλο προορίζεται για το κοιν . Συχνά έχει μεγάλη χωρητικ τητα (ως 25.000). Διαμορφώνεται συνή- θως με τμήμα κ λουρου κώνου, που υπερβαίνει το ημικύκλιο. Aυτ απαι- τεί ψηλά αναλήμματα στα άκρα του, που αντιστηρίζουν σωρευμένους - γκους χωμάτων, είτε μεγάλες τομές εδάφους. Σε βραχώδεις λ φους, συ- χνά οι επάνω απολήξεις του είναι α- νισοϋψείς (Aργος, Aιγείρα, Πέργα- μο, Διονυσιακ ). Eνίοτε έχουμε απο- κλίσεις απ την κωνική και χάραξη ευθύγραμμη (Συρακουσών-I, Kαλυ- δώνος) ή πολύπλοκη μαθηματική ε- πιφάνεια (Θορικ ς, Xαιρώνεια, Mα- κύνεια). Tο κοίλο διαιρείται συνήθως σε τμήματα με τα διαζώματα, διαδρ - μους οριζ ντιους, παρεμβαλλ με- νους στις σειρές των εδωλίων. Tο κάτω τμήμα ονομάζεται θέατρο και το επάνω επιθέατρο. Aλλοτε συνα- ντάμε ένα επιθέατρο (Δήλος, P δος, Δελφοί, Mίλητος) και άλλοτε δύο (Mεγαλ πολη, Δωδώνη, Aργος, Πέρ- γαμος, Eφεσος, Tαυρομένιον). Συ- χνά αυτά είναι προσθήκες. Aκτινωτά απ την ορχήστρα οι κλίμακες δια- τρέχουν το κοίλο καθ’ λο του το ύ- ψος, διαιρώντας το σε τομείς, τις κερκίδες. Πολλά επιθέατρα, έχουν πρ σθετες ενδιάμεσες κλίμακες. Συχνά το επιθέατρο περιορίζεται σε σχέση με το θέατρο, με μείωση πλάτους των ακραίων κερκίδων, για τους εξής λ γους: α. Aποφυγή ψη- λών αναλημμάτων (Περγάμου, Aιγεί- ρας). β. Mέρος των ακραίων κερκί- δων του επιθεάτρου, διατίθεται για προσβάσεις στα διαζώματα (Eπιδαύ- ρου, Σπάρτης, Mεγαλ πολης). γ. Aναγκαι τητα, εγγραφής του κοίλου σε δεδομένο περίγραμμα (Δελφών, P δου). H δημιουργία μεγαλυτέρων των 180° κοίλων και η διεύρυνση της κα- μπυλ τητας, εξυπηρετούν την ανα- βάθμιση του ρ λου της σκηνής και ακουστικές ανάγκες. Tην κυκλική ορχήστρα περιβάλλει συνήθως κυκλικής χάραξης κοίλο. Oι δύο κύκλοι είναι ομ κεντροι (Mαντι- νεία, Σικυώνα, Mεγαλ πολη) ή χι. Στη δεύτερη περίπτωση το κέντρο του κύκλου του κοίλου μετατοπίζε- ται αξονικά προς τη σκηνή και μεγα- λώνει προς την πλευρά αυτή η απ - σταση ορχήστρας - εδωλίων (Oινιά- δες, μετατ πιση 0,70 μ., πλάτος δια- δρ μου στο κέντρο 2,05 μ., και στα πλάγια 2,60 μ., Bοιωτ. Oρχομεν ς, μετατ πιση 0,75 μ. και πλάτη 2,00 και 2,76 μ.). Oταν το κοίλο δεν χαράσσεται με ένα κέντρο συνήθως: α) το κεντρικ τμήμα του είναι μικρ τερο των 180° και τα ακραία τμήματα χαράσσονται με ακτίνες μεγαλύτερες της βασικής και κέντρα εκατέρωθεν του άξονα (Eπίδαυρος) ή επί αυτού, β) ένα κε- ντρικ ημικύκλιο επεκτείνεται προς τη σκηνή με εφαπτ μενη στα άκρα του (Διονυσιακ , Aιγείρας, Hράκλει- ας Mινώας). Oι κλίμακες συγκλίνουν στα αντί- στοιχα κέντρα χάραξης του κοίλου. Eνίοτε συνέρχονται σε άλλα σημεία (σε Oινιάδες, συγκλίνουν σε 1,45 μ. απ το κέντρο του κοίλου προς τη σκηνή, ενώ οι δύο ακραίες κλίμακες στο κέντρο του). Oι προσβάσεις στο κοίλο γίνονται απ τις παρ δους ή τα διαζώματα. Oι πάροδοι, μεταξύ κοίλου και σκηνής, οδηγούν στην ορχήστρα. Aπ αυτές εισέρχεται ο χορ ς (το τραγούδι της εισ δου του καλείται επίσης πάροδος), και θεατές. Oρι- σμένες φορές κλείνουν με πύλες, δι- πλές (Eπίδαυρος, Ωρωπ ς, Δωδώνη), απ τις οποίες η μία χρησιμοποιείται για είσοδος θεατών και η άλλη ηθο- ποιών, ή απλές (Πριήνη). Tα διαζώματα, που υπάρχουν, ε- ξυπηρετούν την κίνηση των θεατών. Συναντάμε ένα (Eπίδαυρος, Σπάρτη, Δήλος), δύο (Δωδώνη, Πέργαμος, Eφεσος, Mεγαλ πολη), ή και τρία (Aργος). Στη στέψη του κοίλου διά- δρομος διευκολύνει την είσοδο-έξο- δο θεατών. Aυτ ς πως και τα διαζώ- ματα έχουν προσβάσεις απ πλατώ- ματα εδάφους (Eπιδαύρου, Aιγείρας, Mεγαλ πολης), είτε απ κλίμακες (Δήλου, Δωδώνης, Mαντινείας, Σπάρτης, P δου). Tα καθίσματα, εδώλια, είναι μαρ- μάρινα ή λίθινα. Συχνά το κοίλο λα- ξεύεται στο βράχο, σε μικρ βαθμ (Διονυσιακ , Θορικ , N. Πλευρώνα, Aργος) ή μεγαλύτερο (Oινιάδες, Xαι- ρώνεια, Συρακούσες, Πέργαμος). Eνίοτε ορθογώνια στηρίγματα, κατά διαστήματα, έφεραν έδρανα ξύλινα ή μαρμάρινα, (Πριήνη, Bοιωτ. Oρχο- μεν ς). Oρισμένα θέατρα πιθανά διατήρησαν τα ξύλινα εδώλια και στις τελευταίες φάσεις της λειτουρ- γίας τους, (Hλιδα, B΄ Λαρίσης). Στο Δίο ήταν πλίνθινα. H εμπρ σθια πλευρά των εδωλίων άλλοτε είναι κατακ ρυφη (Kούριο, Oινιάδες), άλλοτε με εξοχή στο πά- νω μέρος (A΄ Λάρισας, Σαμοθράκης, Tροίας), στα άκρα της κερκίδας (Mε- γαλ πολη, Aρκ. Oρχομεν ς, Mεσσή- νη, Eρέτρια, Kαβίρειο) ή και μεταξύ των άκρων της (Aργος). Eνίοτε κάτω εσοχή επιτυγχάνεται με αρνητική κλίση (B΄ Λάρισας, Kούριο). Πίσω απ το κάθισμα συνήθως δημιουργείται υποδοχή για τα π δια με λάξευση ή ταπείνωση της πίσω λιθοπλίνθου (Mεγαλ πολη) ή του χώματος που ε- νίοτε αφήνεται εκεί. H ταπείνωση ε- πιφέρει μείωση της υψομετρικής διαφοράς των εδωλίων, του ύψους του θεάτρου, οικονομία 7=-0987 υλι- κού και χώρου, ιδίως σε συνδυασμ με την πρ σθια εσοχή. Διαστάσεις εδωλίων: Yψη: Πειραιά 0,32 μ., Πριήνης 0,325 μ., Kορίνθου, Διονυσιακού 0,33 μ., Oινιάδων 0,345 μ., Mεγαλ πολης 0,395 μ. Πλάτη: Διονυσιακού 0,33 μ., Mεγαλ πολης Συνέχεια απ την 7η σελίδα
  • 13. KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 9 Tο θέατρο της Πλευρώνος είχε κτιστεί –μέσα 3ου π.X. αιώνα– σε θέση με θέα που έφτανε ώς την Kεφαλονιά και τη Zάκυνθο. H σκηνή του ήταν ενσωματωμέ- νη στο τείχος της π λης (φωτ.: «Iτανος»). 0,30 μ. Aπ σταση εδωλίων: Oινιάδων 0,70 μ., Mεγαλ πολης 0,715 μ., Διο- νυσιακού 0,765 μ. Στο Διονυσιακ υ- πάρχει χάραξη υποδιαιρέσεων θέσε- ων ανά 0,41 μ. Eπιγραφές επί εδωλίων είναι συ- νήθεις. Aναφέρονται σε θεούς, ιε- ρείς, άρχοντες (Διονυσιακ , Π λης Eπιδαύρου, Mιλήτου, Συρακουσών) και σε άλλα θέματα, πως απελευθέ- ρωση δούλων (Λαρίσης, Oινιαδών). H πρώτη σειρά εδωλίων συχνά φέ- ρει ερεισίνωτα και συνήθως ερεισί- χειρα στα άκρα των κερκίδων, ονο- μάζεται προεδρία. Προοριζ ταν για άρχοντες και ιερείς. Tα ερεισίχειρα διαμορφώνονται καμπυλωτά (Mεγα- λ πολη, Eπίδαυρος, Aρκ. Oρχομε- ν ς, π λη Eπιδαύρου), τριγωνικά (Σι- κυώνα, Σπάρτη, Γύθειο, ’ργος, Δή- λος) ή ίσου ύψους με ερεισίνωτα (Στράτος). Περίτεχνοι θρ νοι ιερέων υπάρχουν σε ορισμένα θέατρα, εν- σωματωμένοι στην προεδρία (Πριή- νη 5, Διονυσιακ στις 3 πρώτες σει- ρές 67) ή ανεξάρτητοι (Ωρωπ ς 5, Aρκ. Oρχομεν ς, 2 Tεγέα). H ορχήστρα H ορχήστρα κατασκευάζεται πλή- ρης κύκλος. Oταν το προσκήνιο είναι προσθήκη στη σκηνή, τέμνεται απ αυτ (Δήλος, Mαντινεία, Mεγαλ πο- λη, Bοιωτ. Oρχομεν ς). Tο κυκλικ σχήμα κατάγεται απ το χορ και τους διθυράμβους (ορχούμαι=χο- ρεύω), που έχουν περιγραφεί ως κύ- κλιοι χοροί, σε αντίθεση με την τρα- γωδία, τη σάτιρα και τη κωμωδία, - που η κίνηση του χορού είναι γραμ- μική και χαρακτηρίζονται ως ορθο- γώνιοι χοροί. H μετάβαση απ τον κυκλικ στο γραμμικ χορ συναρ- τάται με την ανάπτυξη του δράμα- τος, που έφτασε στην κλασική του μορφή τον 5ο αι., χωρίς να εκτοπίσει το διθύραμβο. Στην ορχήστρα υπάρχει βωμ ς για θυσίες, συνήθως στο Δι νυσο, η Θυ- μέλη. Σε πολλά θέατρα (Aργος, Eρέτρια, Δίο, Mαγνησία, Tράλλεις), στο κέ- ντρο της ορχήστρας κλίμακα, η Xα- ρώνειος, επικοινωνεί με υπ γειο διάδρομο, συνήθως θολωτ , με τη σκηνή ή το προσκήνιο. Xρησίμευε για την κίνηση των θεών του κάτω κ σμου και για την κάθοδο σ’ αυτ ν. Tο δάπεδο της ορχήστρας διαμορ- φώνεται με πατημένη γη ή πλακ - στρωση με κανονικές (Διονυσιακ ) ή ακαν νιστες πλάκες (Δελφοί). Oρθο- γώνιοι αγωγοί γύρω απ την ορχή- στρα αποχετεύουν τα νερά, ανοικτοί (Δήλος, Mεγαλ πολη), σκεπαστοί (Eπίδαυρος, Δελφοί) ή με μερική κά- λυψη (Διονυσιακ , Δωδώνη, Oινιά- δες, Δίο). Γύρω απ την ορχήστρα υπάρχει διάδρομος, για την κίνηση θεατών, συχνά διευρυν μενος προς τις πα- ρ δους. Aλλοτε τοποθετείται μετα- ξύ ορχήστρας και προεδρίας ή εδω- λίων (Διονυσιακ , Eπιδαύρου, Δω- δώνης, Δελφών) και άλλοτε μεταξύ προεδρίας και εδωλίων (Δήλου, Πριήνης, Mεγαλ πολης). H σκηνή H σκηνή είναι χαμηλ ορθογωνικ κτίριο, ανεξάρτητο, στο πίσω μέρος Συνέχεια στην 10η σελίδα
  • 14. 10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 H μορφή που είχε το θέατρο της Eπιδαύρου (Aσκληπιείον) και η σκηνή του σε δύο φάσεις της οικοδ μησής του. Aριστερά η πρώτη μορφή του, στην κλα- σική εποχή, και δεξιά πως διαμορφώθηκε στην ελληνιστική περίοδο, με την προσθήκη Eπιθεάτρου (κοινώς, άνω διαζώματος) κ.λπ. (Σχέδια N. Παπαχα- τζής, «Παυσανίου Περιήγησις» 2, 209, εικ. 234–237). της ορχήστρας. Tο αρχικ θέατρο δεν είχε ανάγκη σκηνής. Tην επέβα- λε η πρ οδος του δράματος. Στην αρχαϊκή περίοδο υπήρχε ένας ηθο- ποι ς (υποκριτής), ο οποίος συνδε - ταν με το χορ ή ανταποκριν ταν. O Aισχύλος αύξησε τους ηθοποιούς σε δύο και ο Σοφοκλής σε τρεις. Bαθμι- αία ο λ γος σε βάρος του λυρικού μέρους και οι ρ λοι αυξάνονται, α- παιτούνται πλέον κοστούμια, προ- σωπεία, κ.λπ., και μία εγκατάσταση δίπλα στην ορχήστρα. Kατ’ αρχήν ξύλινες, αντικαταστά- θηκαν αργ τερα, κυρίως τον 3ο και 2ο αι. κατά το πλείστον με λίθινες. Tα ερείπια δείχνουν ποικιλία σκη- νών, με δύο επικρατέστερους τύ- πους. Eνας, παλαι τερος, με συνήθως ε- λαφρά υπερυψωμένη εξέδρα και πα- ραπλεύρως παρασκήνια. Δεύτερος αυτ ς με προσκήνιο, ορθογωνική εξέδρα προς την ορχή- στρα, στο επάνω επίπεδο της οποίας ανέβαιναν οι ηθοποιοί. Στους κλασι- κούς χρ νους οι υποκριτές έπαιζαν στην ορχήστρα μαζί με το χορ . Kα- θιερώνεται απ την σταδιακή υπο- βάθμιση του χορού, μέχρι και την α- πουσία του με τη νέα κωμωδία. Mετά το 350 π.X. επιβάλλεται για καλύτερη προβολή των ηθοποιών. Eπιπλέον των παραστάσεων της νέας κωμω- δίας, πολλές κλασικές τραγωδίες α- ναβίωσαν. Eτσι η ελληνιστική σκηνή πρέπει να παρέχει πολλές δυνατ τη- τες. H ψη της σκηνής προς το προ- σκήνιο ονομάζεται και αυτή σκηνή. Tο ισ γειο έχει τρεις π ρτες, που δεν χρησιμοποιούνται πάντα. O ρο- φος ονομάζεται λογείον, η ψη του έχει μία ή τρεις π ρτες ή διαμορφώ- νεται με πεσσούς ή κίονες (θυρώμα- τα), επί των οποίων στερεώνονται σκηνικά. Oρισμένες φορές υπάρχει και 3ος ροφος, το θεολογείο. O Eυ- ριπίδης απ’ αυτ , εμφάνιζε τους θε- ούς, που παρενέβαιναν στην υπ θε- ση. O Aισχύλος παρουσίαζε ηθοποι- ούς απ επίπεδη οροφή της ξύλινης σκηνής. H σκηνή φέρει δίπλα παρασκήνια, χώρους αποθήκευσης και εξυπηρέ- τησης των ηθοποιών (Kασσώπη Hπείρου, Nέα Πλευρών, Oινιάδες). Eνίοτε η σκηνή αποκτά ειδική δια- μ ρφωση. Στη Σπάρτη κινητή επί τροχών, με πλινθ κτιστη υπ στεγη σκηνοθήκη. Στη Mεγαλ πολη το προστώο του Θερσιλίου έχει θέση σκηνής. Στο Kαβιρείο στo κέντρο της υπάρχει να ς. Nα πλησίον της σκηνής, συνήθως δυτικά της, συνα- ντάμε συχνά (Διονυσιακ , Θορικ ς, Πέργαμος). H διώροφη σκηνή προς την ορχή- στρα φέρει στεν ορθογωνικ προ- σκήνιο, μήκους περίπου σο η διάμε- τρ ς της, ύψους σο ο πρώτος ρο- φος. Aυτ φέρει προς την ορχήστρα κιονοστοιχία. Aρχικά ξύλινο, που κα- τά ορισμένους στους κλασικούς χρ νους αφαιρείτο κατά τη διδασκα- λία της τραγωδίας. Aπ τον 3ο αι. κα- θιερώνεται και στην τραγωδία. Στα ελληνιστικά χρ νια ήταν λίθινο. Mε κιονοστοιχία στην ψη, συνήθως με ημικίονες σε ορθογωνικούς πεσσούς (Eπίδαυρος, Ωρωπ ς, Θάσος, Δελ- φοί, Δίο, Oινιάδες, Πριήνη, N. Πλευ- ρώνα, Δήλος), στα ανοίγματα της ο- ποίας τοποθετούνται πίνακες. Φέρει επιστήλιο και ζωφ ρο, συχνά με επι- γραφές (Θάσου, Oινιαδών). O αριθ- μ ς των μετακιονίων ήταν μον ς. Tο κεντρικ και δύο ακραία έμεναν α- νοικτά. Στο θριγκ εδράζονταν ξύλι- νες ή λίθινες (Πριήνη) δοκοί, που έ- φεραν το δάπεδο του προσκηνίου, - που η πρ σβαση ηθοποιών γίνεται συχνά απ τα πλάγια, με κεκλιμένα επίπεδα (Ωρωπ ς, Eπίδαυρος, K - ρινθος, Δελφοί, Στράτος, Tιτάνη). Eνίοτε πίσω απ’ τη σκηνή υπάρχει στοά (Διονυσιακ , Aργος). Tα σκηνικά του αρχαίου θεάτρου Aπ τους χρ νους του Aισχύλου έ- χει χρησιμοποιηθεί το εκκύλισμα, κυ- κλική πλατφ ρμα, που μεταφέρει ε- κτ ς σκηνής τα δρώμενα. O Aισχύλος χρησιμοποίησε ένα βαρούλκο, σαν μηχανή πετάγματος, την οποία χρη- σιμοποίησε αργ τερα ο Eυριπίδης και διακωμώδησε ο Aριστοφάνης. H κωμωδία χρειαζ ταν σο και η τρα- γωδία ποικιλία μηχανισμών σκηνής. Tο αρχαίο ελληνικ θέατρο χρησι- μοποιεί ευρέως σκηνογραφία. H κιο- νοστοιχία του προσκηνίου και θυρώ- ματα πληρούνται με σκηνικά. Mεγά- λος αριθμ ς κινητών σκηνικών έχει επινοηθεί, απ κινούμενα με τρο- χούς παράλληλα στην ψη, που έρ- χονται απ τις δύο πλευρές, ή τη μία (Mεγαλ πολη), μέχρι την κίνηση επί τροχών ολ κληρης της σκηνής (Σπάρτη). Aλλά και σε πρώιμες περι δους τα σκηνικά στη χωρίς προσκήνιο σκηνή είχαν βασική παρουσία. Tα πρώτα χρ νια της τραγωδίας το σκηνικ ή- ταν απλ . Eνας βωμ ς, ένα σπήλαιο, ένας τάφος, μία τέντα, διάφορα ιερά αντικείμενα, ριζαν αυτ . Tο σατιρι- κ έργο τον 5ου αι. τακτοποιεί το θέ- μα με απλά αντικείμενα στο κοίλο. H προοπτική αρχιτεκτονική είχε παρουσία στη σκηνογραφία. O Bι- τρούβιος (7.1.11) αναφέρει τι ο Aι- σχύλος είχε καλέσει τον Σάμιο Aγά- θαρχο για να ζωγραφίσει μία προο- πτική σκηνογραφία. O Σοφοκλής ε- φήρμοσε την προοπτική σκηνογρα- φία απ το 460 π.X. Στις Συρακούσες σε πρώιμη φάση πίνακες σκηνογραφίας υψώνονται α- π μία τάφρο, με απλά μέσα, προ της σκηνής. Aναπαράσταση του θεάτρου της Πριήνης, στη Mικρά Aσία (Πηγή: Freya Stark, «Ionia A. Quest», London, 1954, fot. face 152). Συνέχεια απ την 9η σελίδα
  • 15. KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 11 Tο θέατρο της Eπιδαύρου (Aσκληπιείον), φημισμένο απ τα αρχαία χρ νια για την ακουστική του. (φωτ.: «Iτανος»). H ακουστική του αρχαίου θεάτρου Πού οφείλεται η εξαιρετική ακουστική των αρχαίων θεάτρων Tου Eμμανουήλ Γ. Tζεκάκη Kαθηγητή Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης H AΠΛOTHTA και το μεγαλείο αποτε- λούν τη συνοπτικ τερη ίσως περι- γραφή των χαρακτηριστικών των μνημείων του αρχαίου ελληνικού κ - σμου. Kαι το θέατρο αποτελεί το μνημείο εκείνο στο οποίο τα δύο αυ- τά χαρακτηριστικά συνδυάζονται με τον καλύτερο τρ πο. H αλήθεια αυτή δεν οφείλεται μ - νο στην απλ τητα της μορφής του, σε σύγκριση με άλλα, αναγκαστικά ί- σως συνθετ τερα μνημεία. Oφείλε- ται περισσ τερο στην απλ τητα της λειτουργίας του. Oφείλεται στο δια- χρονικ χαρακτήρα αυτής της λει- τουργίας που επιτρέπει την αξιοποί- ησή τους χιλιάδες χρ νια μετά τη δη- μιουργία τους. Oφείλεται τέλος στην αντοχή της άποψης των δημιουργών τους, που ανταπεξέρχεται στις σύγ- χρονες απαιτήσεις τ σο της χρήσης των ίδιων των μνημείων σήμερα σο και του σχεδιασμού νέων. Kαι η αντο- χή αυτή αναδεικνύει το μεγαλείο. Γι’ αυτ η ανανέωση της γνωριμίας μας με το αρχαίο θέατρο, σαν θεα- τές, σαν επισκέπτες, σαν επιστήμο- νες, σαν σχεδιαστές νέων θεάτρων, είναι αναγκαία και πρέπει να είναι συ- νεχής. Tρία στοιχεία συνθέτουν το αρχαίο ελληνικ θέατρο, η ορχήστρα, το κοί- λο και η σκηνή. O κύκλος της ορχήστρας αποτελεί τον πυρήνα της μορφής του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Eίτε πρ κειται για κύκλο χορευτών, είτε πρ κειται για κύκλο χορωδών, ένα είναι βέβαιο. O κύκλος αποτελεί το βέλτιστο σχή- μα για να μπορεί να βλέπει και να α- κούει άνετα ένας μεγαλύτερος αριθ- μ ς θεατών. Aκ μη περισσ τερο ο κύκλος αποτελεί το φυσικ σχήμα που δημιουργείται και σήμερα γύρω απ έναν ομιλητή. Tο κοίλον του θεάτρου, δηλαδή το ίδιο το θέατρο, αναπτύχθηκε αρχικά με τη βοήθεια ξύλινων κατασκευών. Kαταστροφές κατέδειξαν το επικίν- δυνο των κατασκευών αυτών και ο- δήγησαν στην επιν ηση πιο ασφαλών λύσεων, αρχικά κοντά σε λ φους για τη δημιουργία του κοίλου με εκσκα- φή και τελικά σε κατασκευές απ πέ- τρα, που διασώζονται μέχρι τις μέρες μας. H κυκλική διάταξη σε συνδυα- σμ με τη μεγάλη υπερύψωση μετα- ξύ σειρών καθισμάτων δίνει έναν μο- ναδικ συνδυασμ απρ σκοπτης θέ- ας και ακρ ασης. Aντίθετα με τον κύκλο της ορχή- στρας και του κοίλου η ευθεία αποτε- λεί το βασικ σχήμα της σκηνής. H σκηνή είναι το κτίσμα μέσα στο οποίο συντελούνται λες οι προετοιμασίες και ταυτ χρονα είναι το φ ντο μπρο- στά στο οποίο διαδραματίζεται η θε- ατρική δράση. Aλλοτε κανονικ πέ- τρινο κτίριο, άλλοτε πρ χειρο ελα- φρύ κατασκεύασμα, σκηνικ , παρου- σιάζει μεγάλες διαφοροποιήσεις ως προς τη μορφή, το μέγεθος και τη θέση. Kυρίως τη θέση ως προς την ορχήστρα και την απ σταση απ αυ- τή. Kρίνοντας απ την κατάληξη της μορφής του κτιρίου της σκηνής, - πως μας παρουσιάζεται σε ένα κορυ- φαίο δείγμα θεάτρου, στην Eπίδαυ- ρο, φαίνεται τι μετά απ παλινδρο- μήσεις διαμορφώθηκε ως ένα διώρο- φο κτίσμα στην εφαπτομένη του κύ- κλου της ορχήστρας, με το οποίο κλείνει η μία πλευρά του θεάτρου. H απλή επίλυση των τριών καθορι- στικών αυτών στοιχείων του θεατρι- κού χώρου, αποτελεί το μεγαλείο του αρχαίου ελληνικού θεάτρου. Mε λα τα μέσα στην διάθεσή του, ο σύγχρο- νος σχεδιαστής χάνει πολλές φορές αυτ το ν ημα και οδηγείται σε λύ- σεις θεατρικών χώρων που δεν στη- ρίζουν την παράσταση αλλά αναλί- σκονται στο χώρο. Γι’ αυτ το μήνυ- μα που μας μεταφέρουν τα αρχαία ελληνικά θέατρα εξακολουθεί να εί- ναι επίκαιρο και δεν έχει γίνει ακ μη κατανοητ στο σύνολ του. H ακουστική τ τε και σήμερα H ακουστική ποι τητα των αρχαί- ων ελληνικών θεάτρων είναι τ σο γνωστή σο και αξιοθαύμαστη, με α- ποτέλεσμα να παίρνει χαρακτήρα μυστικισμού. Στην πραγματικ τητα για πολλά στοιχεία της ακουστικής αυτής έχουμε συγκεκριμένες απα- ντήσεις. Aυτές δεν θα πρέπει να τις δούμε σαν απομυθοποίηση. Γιατί δεν είναι πλήρεις, δεν απαντούν σε λα τα ζητήματα. Aλλά κυρίως γιατί η ε- πιτυχία των θεάτρων αυτών οφείλε- ται χι μ νο στην ακουστική αλλά και Συνέχεια στην 12η σελίδα
  • 16. 12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 στη μορφή και τη λειτουργία τους. Παράλληλα η κυκλική διάταξη υ- ποχρεώνει σε μία συγκέντρωση λου του θεάτρου στα δρώμενα, στοιχείο ζωτικ για τον θεατρικ χώρο, για το σχεδιασμ του και για την μεταφορά των θεατών απ τον πραγματικ στο θεατρικ χώρο. Kαμιά άλλη μορφή χώρου δεν δη- μιουργεί τέτοια αίσθηση συγκέντρω- σης της προσοχής λων στην παρά- σταση. Kαμιά άλλη μορφή δεν δημι- ουργεί τέτοια αίσθηση συμμετοχής στη μεγάλη ομάδα των θεατών. Γι’ αυτ και παρά τα φτωχά συνήθως τε- χνικά μέσα, σε σύγκριση με ένα πλή- ρες σύγχρονο θέατρο, το αίσθημα της μέθεξης είναι πανίσχυρο. Eίναι στο χέρι του σκηνοθέτη να μας με- ταφέρει ακ μη και σήμερα, πίσω στο χρ νο. Tο θέατρο παρέχει λα τα α- ναγκαία στοιχεία. Γνωρίζουμε τι η ακουστική δεν υ- πήρχε ως επιστήμη στον αρχαίο ελ- ληνικ κ σμο. Oι πρ γονοί μας ήταν περισσ τερο φιλ σοφοι και λιγ τερο επιστήμονες. Ως φιλ σοφοι είχαν την ικαν τητα να παρατηρούν το πε- ριβάλλον τους και να εξάγουν συ- μπεράσματα. Kαι ακ μη πιο σπου- δαίο, είχαν τον κοιν νου να τα μετα- φέρουν και να τα εφαρμ ζουν στη ζωή τους, στα έργα τους. H πρώτη παρατήρηση είναι η σχε- δ ν ομοι μορφη κατανομή της ηχη- τικής ενέργειας της φωνής γύρω α- π έναν ομιλητή, μία παρατήρηση που μπορούσε να γίνει και να επαλη- θευτεί αμέτρητες φορές σε συγκε- ντρώσεις ομιλητών στην αγορά. Aπ αυτή προκύπτει ο κυκλικ ς χαρακτή- ρας του κοίλου. H δεύτερη παρατήρηση είναι η πα- ρεμπ διση της άνετης ακρ ασης, - ταν ο ακροατής δεν βλέπει τον ομι- λητή. Παρατήρηση που προήλθε επί- σης απ την αγορά, και που οδήγησε στην κλίση του κοίλου. H τρίτη παρατήρηση είναι η ανά- κλαση, μία παρατήρηση που γίνεται στη φύση, μπροστά σε ένα βράχο. H ενίσχυση της φωνής απ την ανά- κλαση οδήγησε στη θέση των ηθο- ποιών πίσω, μπροστά στη σκηνή με ι- σχυρές ανακλάσεις πίσω και κάτω. H τελευταία παρατήρηση είναι η α- νάγκη για ησυχία. H μεγάλη ησυχία καθιστά τη φωνή ικανή να ακουστεί σε μεγάλες αποστάσεις. Γι’ αυτ οι θέσεις των αρχαίων θεάτρων είναι ε- πιλεγμένες για τη μεγάλη ησυχία του περιβάλλοντος χώρου (σε πολλές περιπτώσεις ακ μη και σήμερα). Tο μ νο ζήτημα στο οποίο οι συν- θήκες τ τε ήταν χειρ τερες για τους ηθοποιούς, ήταν οι θεατές. O επι- σκέπτης του θεάτρου έμενε εκεί πολλές ώρες, σε συνθήκες κάθε άλ- λο παρά σύγχρονου θεάτρου και συμμετείχε με αντιδράσεις, σε αντί- θεση με το σημεριν θεατή που σέ- βεται το χώρο και την τέχνη. Συμπεράσματα για το σύγχρονο θέατρο H πρ σκληση για τον αρχιτέκτονα που σχεδιάζει ένα σύγχρονο θέατρο είναι να προχωρήσει, να δώσει δηλα- δή λύσεις που να βελτιώνουν τις συνθήκες σε σχέση με τα γεμάτα έ- νταση και προσωπικ τητα θεατρικά μνημεία του παρελθ ντος. Στο δύ- σκολο αυτ εγχείρημα, μπορεί κα- νείς να συμβάλει με μία σειρά απ σύγχρονες τεχνικές προσεγγίσεις. O σχεδιασμ ς με υπολογιστές και τα μοντέλα προσομοίωσης, με λες τις αδυναμίες τους, παρέχουν στοι- χεία που μπορούν να βοηθήσουν. Oχι μ νον μπορούμε να προβλέπουμε τις συνθήκες σε κάθε θέση του θεά- τρου, μπορούμε ακ μη να προβλέ- πουμε τι θα συμβεί ταν ο ηθοποι ς στραφεί αλλού ή σκύψει το κεφάλι. O σύγχρονος σχεδιασμ ς έχει έτσι τη δυνατ τητα να ξεφύγει απ τον απ - λυτο κύκλο και απ τη σταθερή κλίση ώστε να δώσει στο κοίλο πιο δυναμι- κές μορφές, προσαρμοσμένες στις δυνατ τητες της φωνής και στην προσπάθεια για βέλτιστη ρύθμιση των ακουστικών παραμέτρων. Eλάχιστα στοιχεία κτιρίων σκηνής, κυρίως στοιχεία θεμελίωσης, έχουν διασωθεί ώς τις μέρες μας, με απο- τέλεσμα τα σημαντικ τερα και ακ - μη χρησιμοποιούμενα αρχαία ελλη- νικά θέατρα να έχουν τον κύκλο της ορχήστρας ανοιχτ προς τα πίσω, χωρίς πλάτη. Tο γεγον ς αυτ έχει αλλοιώσει τη μορφή των παραστάσε- ων. H θέση του ηθοποιού στο πίσω μέρος της ορχήστρας, κοντά στο κτί- ριο της σκηνής, που τον βοηθάει με δύο πρ σθετες ανακλάσεις, χάνεται. O ηθοποι ς πλησιάζει τους θεατές, στο άλλο άκρο της ορχήστρας, σε μια προσπάθεια να ακουστεί και να φανεί καλύτερα. Eτσι, η αναστήλωση εν ς αρχαίου θεάτρου με τη σκηνή του, θα δημιουργούσε μάλλον προ- βλήματα στη σύγχρονη παράσταση. Aν και τα σκηνικά (στη θέση της σκηνής) βοηθούν στην καλύτερη α- κουστική, σε σύγκριση με την έλλειψη κάθε κάθετης ανακλαστικής επιφάνει- ας, η τοποθέτηση μ νιμου κτιρίου σκηνής βελτιώνει τις συνθήκες, ανα- γκάζοντας τους ηθοποιούς να κινού- νται στο βάθος της ορχήστρας (μέχρι 8 m απ τη σκηνή). Σε εκείνη τη θέση έχουν χι μ νον τη στήριξη της σκη- νής με την ανάκλασή της αλλά την πλήρη στήριξη της ορχήστρας με την πιο σημαντική ανάκλασή της στο έδα- φος, σο και μία ακ μη διπλή ανάκλα- ση. O ηθοποι ς που κινείται κοντά στους ακροατές τελικά δεν ακούγεται πέρα απ τις πρώτες σειρές. Eπίλογος Πολλά μπορεί κανείς να αποκομί- σει και χι μ νον ιστορική γνώση α- π τη μελέτη των μνημείων του αρ- χαίου ελληνικού κ σμου. Iδιαίτερα στα θέατρα, η προσέγγιση με τα σύγ- χρονα επιστημονικά εργαλεία συ- μπληρώνεται απ την εμπειρία της συμμετοχής στη ζωντανή λειτουργία του μνημείου, κάτι που δεν είναι δυ- νατ σε άλλα μνημεία. Στον πρώτο αιώνα της σύγχρονης ζωής της, τον 20 , η επιστήμη της ακουστικής απέ- σπασε πολλά στοιχεία απ το αρχαίο ελληνικ θέατρο. Παρά τη φθορά των αιώνων, οι διατεταγμένες αυτές πέτρες που αποτελούν το αρχαίο ελ- ληνικ θέατρο έχουν κι άλλα να μας πουν. Oι σιωπηλοί αυτοί μάρτυρες του παρελθ ντος, δεν έχουν πει α- κ μη την τελευταία τους λέξη. Aς τα γνωρίσουμε καλύτερα, ας ακούσου- με το μήνυμά τους και κυρίως ας προσδώσουμε το σεβασμ που απαι- τεί το μεγαλείο τους. Oι ανακλάσεις της ορχήστρας και της σκηνής καλύπτουν λο το θέατρο. O ηθοποι ς μπροστά, χωρίς ανάκλαση. O ηθοποι ς πίσω, με την ανάκλαση της ορχήστρας, της σκηνής και τη διπλή ανά- κλαση ορχήστρας–σκηνής. (Tα σχέδια της σελίδας είναι του καθηγητή E. Tζεκάκη). O ηθοποι ς πίσω, με την ανάκλαση της ορχήστρας. Συνέχεια απ την 11η σελίδα
  • 17. KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 13 Oπου Eλληνες, και θεατρικοί χώροι Kαταγραφή των αρχαίων ελληνικών θεάτρων που σώζονται σήμερα Tο θέατρο των Δελφών (μέσα 4ου π.X. αιώνα), μοναδικά ενταγμένο στο τοπίο. (Φωτ.: «Iτανος»). Tων Kωνσταντίνου Mπολέτη – Mιχάλη Πιτένη Aρχιτεκτ νων TA σωζ μενα αρχαία θέατρα, ως α- ντικείμενα αρχαιολογικής έρευνας, επιβεβαιώνουν σήμερα την άρρηκτη σχέση της αρχιτεκτονικής σύλληψης και της χρήσης του χώρου. Tα ίδια ως προστατευ μενα μνημεία αποτε- λούν μία ξεχωριστή κατηγορία αρ- χαιοτήτων που, ταν η κατάστασή τους το επιτρέπει, μπορούν να φιλο- ξενήσουν κάποια νέα χρήση που να παραπέμπει, έστω και με διαφορο- ποιήσεις, στην αρχική τους λειτουρ- γία. Παράλληλα με την αξία της εν δυνάμει χρηστικής ικαν τητος, η ί- δια η αρχιτεκτονική μορφή τους τα διαφοροποιεί καθοριστικά απ τους άλλους τύπους αρχαίων οικοδομη- μάτων. Eίναι εκείνη που τα καθιστά κατά καν να αναγνωρίσιμα απ το ευρύ κοιν , κάτι που δεν ισχύει συ- νήθως για τα ερείπια των περισσοτέ- ρων άλλων αρχαίων κτιρίων. Oι πα- ραπάνω ιδι τητες προκαλούν ένα ι- διαίτερο επιστημονικ , κοινωνικ και πολιτικ ενδιαφέρον για τη μελέ- τη, διατήρηση και ενδεχ μενη ενσω- μάτωση των αρχαίων θεάτρων στη σύγχρονη ζωή. Στην επιστημονική καταγραφή που παρουσιάζεται συνοπτικά, περιλαμ- βάνονται 730 αρχαίες θεατρικές κα- τασκευές, τεκμηριωμένες απ τα σωζ μενα τμήματά τους, τις αρχαίες πηγές (επιγραφές, κείμενα κ.λπ.), τη σύγχρονη έρευνα ή την προφορική Συνέχεια στην 14η σελίδα
  • 18. 14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 παράδοση. Bρίσκονται διεσπαρμέ- νες σε ένα ευρύ, γεωγραφικά, χώρο που ορίζεται ανατολικά απ το ελλη- νιστικ θέατρο της Aλεξάνδρειας Ωξειανής στο Aφγανιστάν, δυτικά α- π τα ημισκαμμένα, ανάμεσα σε σύγ- χρονες οικοδομές, λείψανα του ρω- μαϊκού θεάτρου της Λισσαβώνας, β ρεια απ το θέατρο της π λης Catterick στη B ρεια Aγγλία που ε- ντοπίστηκε απ αεροφωτογραφίες, και ν τια απ το θέατρο της Πτολε- μαΐδος στη N τια Aίγυπτο, η ύπαρξη του οποίου επιβεβαιώθηκε έμμεσα απ σωζ μενη επιγραφή. Kέντρο του χώρου αυτού αποτελεί η Mεσ γειος Θάλασσα, κοιτίδα του ελληνορωμαϊ- κού πολιτισμού. Θέατρο και Eλληνικ Πνεύμα Στο πρώτο αυτ τμήμα της παρου- σίασης περιλαμβάνονται θέατρα, των οποίων ο χρ νος πρώτης φάσης κατασκευής και λειτουργίας τους α- νάγεται στην «ελληνική περίοδο», απ τους πρώιμους χρ νους μέχρι και την υστεροελληνιστική εποχή. Σημειώνεται τι κατά την επικρατέ- στερη επιστημονική άποψη το χρο- νικ ριο μετάβασης απ την ελλη- νιστική στη ρωμαϊκή περίοδο, σον αφορά στη μορφή και διάρθρωση των θεάτρων, τοποθετείται γενικά στα μέσα περίπου του 1ου αιώνα π.X. Ωστ σο στον ευρύτερο χώρο της Mεσογείου συναντώνται ποικί- λες χρονικές διαφοροποιήσεις και ο ρ λος των τοπικών παραδ σεων και «ιδιωμάτων» υπήρξε καθοριστικ ς στις μετέπειτα εξελίξεις. Στον πρώτο κατάλογο περιλαμβά- νονται τα θέατρα και τα ελάχιστα ω- δεία της «ελληνικής περι δου», τα μεταβατικής μορφής θέατρα της Kαμπανίας και της Mεγάλης Eλλά- δας που φέρουν σαφείς επιδράσεις απ την ελληνική αρχιτεκτονική πα- ράδοση, καθώς και οι χώροι συγκέ- ντρωσης κοινού αδιευκρίνιστης μέ- χρι σήμερα χρήσης (θεατρικά δρώ- μενα, μουσικές εκδηλώσεις, τελε- τουργίες). Δεν έχουν εισαχθεί οι χώροι συγκέντρωσης που χρησιμο- ποιήθηκαν αποκλειστικά για πολιτι- κές συγκεντρώσεις (π.χ. βουλευτή- ρια). Eπίσης περιλαμβάνεται και έ- νας αριθμ ς θεατρικών χώρων που έχουν αναφερθεί ως θεατρικές σε σωζ μενες γραπτές πηγές, αλλά εί- τε καταστράφηκαν ολοσχερώς σε κάποια υστερ τερη ιστορική τους φάση είτε δεν έχουν ακ μη εντοπι- στεί και διερευνηθεί αρχαιολογικά. H χρονολ γηση της πρώτης φάσης κατασκευής τους έχει γίνει συγκρι- τικά και με τη βοήθεια των παραπά- νω πηγών. Ξεχωριστά και για συστηματικούς λ γους έχουν απογραφηθεί κάποιοι σωζ μενοι θεατρικοί χώροι των ο- ποίων τα λείψανα είναι τ σο λίγα που δεν επιτρέπουν κάποια, έστω και σχετικής ακρίβειας, χρονολ γη- ση. Παρουσιάζονται στο δεύτερο κα- τάλογο με τίτλο «Θέατρα μη εξακρι- βωμένης χρονολ γησης». Στην ίδια κατηγορία έχει περιληφθεί και ένας αριθμ ς θεατρικών χώρων για τους οποίους δεν υπάρχει σαφώς εξακρι- βωμένη, αρχαιολογικά, χρονική πε- ρίοδος πρώτης φάσης κατασκευής. Aπ τα συνολικά στοιχεία της έ- ρευνας διαπιστώθηκε η ύπαρξη 189 θεάτρων «ελληνικής περι δου», εκ των οποίων τα 159 έχουν αποκαλυ- φθεί σε ένα ποικίλο βαθμ διατήρη- σης. H ύπαρξη των υπολοίπων τεκ- μηριώνεται μ νο απ πηγές. Tουλά- χιστον τα 34 απ τα 159 θέατρα χα- ρακτηρίζονται σήμερα απ την ευ- καιριακή ή συστηματική στέγαση σύγχρονων πολιτιστικών δραστηριο- τήτων. Tα υπ λοιπα σωζ μενα θέα- τρα αποτελούν απλούς αρχαιολογι- κούς χώρους, επισκέψιμους ή μη α- π το ευρύ κοιν . Πρώτη στον αριθ- μ των θεάτρων «ελληνικής περι - δου» που έχουν φιλοξενήσει ή φιλο- ξενούν πολιτιστικές δραστηρι τητες είναι η Eλλάδα και ακολουθούν η Iταλία, η Kύπρος και η Tουρκία. H συνοπτική παρουσίαση της έ- ρευνας για τον χαρακτήρα και την ε- ξάπλωση των αρχαίων θεάτρων θα ολοκληρωθεί στο αφιέρωμα της ε- π μενης Kυριακής, που θα αφορά στα θέατρα και τα ωδεία της Pωμαϊ- κής Περι δου. O βασικ ς κορμ ς της επιστημονικής εργασίας πραγ- ματοποιήθηκε για τη δημιουργία ε- ν ς χάρτη μεγάλων διαστάσεων, που πρωτοπαρουσιάστηκε στην έκ- θεση «Mία Σκηνή για τον Δι νυσο» στη Θεσσαλονίκη και ακολούθως στο Λονδίνο, στις Συρακούσες και στη Φιλιππούπολη (Plovdiv) της Bουλγαρίας. Για τη συγκέντρωση των απαιτού- μενων στοιχείων χρησιμοποιήθηκαν πολυάριθμοι τίτλοι της γενικής και ειδικής βιβλιογραφίας, περιοδικά, μονογραφίες, οδηγοί κ.λπ. Γίνεται ι- διαίτερη αναφορά στο θεμελιώδες έργο των P.C.Rossetto - G. P. Sartorio «Teatri Antichi Greci e Romani», στην «The Princeton Encyclopedia of Classical Sites», στις ετήσιες εκδ σεις του «Performing Arts Yearbook», στα πρακτικά του συνεδρίου «Le Theatre Antique et ses Spectacles» (Lattes Γαλλίας, 1989), στο πάντα ε- πίκαιρο έργο της M. Bieber «The History of the Greek and Roman Theatre», στο τετράτομο έργο «Teatri Classici in Asia Minore» της Daria de Bernardi Ferrero και στον κατάλογο «Teatri Greci e Teatri Ispirati all’Architettura Greca in Sicilia e nell’Italia Meridionale c. 350-50 a.C.» της Karina Mitens. Ση- μαντικές πληροφορίες συγκεντρώ- θηκαν απ ελληνικούς και διεθνείς φορείς, οργανισμούς, καθώς και α- π επιτ πιες επισκέψεις σε χώρους ή συνεννοήσεις με τους υπευθύ- νους. Oπως είναι φυσικ η ποι τητα και η ποσ τητα των πληροφοριών της βασικής αποδελτίωσης ποικίλ- λουν σημαντικά ανά μνημείο. O κα- τάλογος παραμένει πάντοτε ανοι- κτ ς σε διεύρυνση απ τις νεώτε- ρες ανακαλύψεις της αρχαιολογι- κής έρευνας και υπ κειται σε συνε- χή ανανέωση. Tο θέατρο Φιλίππων, συνδεδεμένο με τον Φίλιππο τον B΄ της Mακεδονίας, ανάγεται (η α΄ φάση) του στα μέσα του 4ου π.X. αιώνα (φωτ.: Γ. Xατζησπύρος, EOT). Συνέχεια απ την 13η σελίδα
  • 19. KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 15
  • 20. 16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 Tου Bασίλη Aγγελικ πουλου O XAPTHΣ αυτ ς, ο πρώτος στο είδος του που δημιουργείται, καταγράφει - λα τα μέχρι σήμερα γνωστά αρχαία ελ- ληνικά και ρωμαϊκά θέατρα –απ το Aφγανιστάν ώς τη Bρετανία και απ την Oυκρανία ώς το Mαρ κο. Eχει διαστά- σεις 6x3,20 και κατασκευάστηκε ειδικά για την έκθεση «Mια σκηνή για τον Δι - νυσο – Θεατρικ ς χώρος και αρχαίο δράμα» του Iδρύματος Mερκούρη, η ο- ποία ταξιδεύει ανά τον κ σμο εδώ και δύο χρ νια. Συνετέθη βάσει των στοι- χείων που συνέλεξαν οι επιστημονικοί επιμελητές της έκθεσης αρχιτέκτονες Kωνσταντίνος Mπολέτης και Mιχάλης Πιτένης και καταγράφει, με ειδικές χρωματικές κ.ά. σημάνσεις που δεν διακρίνονται εδώ, λ γω σμίκρυνσης του χάρτη, πολλά και ενδιαφέροντα. Aπ την επεξεργασία των στοιχείων που έθεσαν υπ ψη μας οι δημιουργοί του χάρτη προκύπτουν τα εξής: ⅷ Tα 728 αρχαία ελληνικά και ρωμαϊ- κά θέατρα που έχουν καταγραφεί απλώνονται σε 32 σημερινές χώρες. ⅷ Tα περισσ τερα αρχαία θέατρα έχει η Iταλία (169) και ακολουθεί η Tουρκία (140), περιοχές που κατά την αρχαι - τητα ήκμαζαν, ως γνωστ ν, πλήθος ελ- ληνικές π λεις –της Mεγάλης Eλλάδος, της Iωνίας κ.λπ. Tρίτη έρχεται η Eλλάδα με 134 θέατρα, και ακολουθούν: Γαλλία με 98, Tυνησία 27, Iσπανία 24, Aλγερία 13, Iορδανία και Λιβύη απ 12, Aλβανία 11, Συρία 10, Iσραήλ 9, Γερμανία και Aί- γυπτος απ 8, Kροατία 7, απ 5 Kύπρος, Λίβανος, Eλβετία και Bρετανία, απ 4 Bουλγαρία και FYROM, 3 η Pουμανία, α- π 2 Παλαιστίνη, Oυκρανία, Λουξεμ- βούργο, Iράκ και Mαρ κο και απ 1 Aυ- στρία, Oυγγαρία, Iράν, Aφγανιστάν και Πορτογαλία. ⅷ Aπ τα 728 θέατρα, ελληνικά είναι τα 190 και ρωμαϊκά τα 461, ενώ 77 μέ- νουν αταξιν μητα γιατί δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία. ⅷ Tα περισσ τερα ελληνικά θέατρα βρίσκονται φυσικά στη σημερινή Eλλά- δα (103) και ακολουθούν: Tουρκία 46 ελληνικά, Iταλία 24, Aλβανία 4, Λιβύη 3, EEÓÓ  ÙÙˆˆ EEÓÓ  ÙÙˆˆ