SlideShare uma empresa Scribd logo
1 de 51
Baixar para ler offline
Download Link: http://www.slideshare.net/sohel114/ss-15861785
ব্যব্স্থাপনা শিক্ষা
ম াহাম্মদ ম াহহল মেজা
তা ত : sohel114@gmail.com 1
কৃ তজ্ঞতা স্বীকাে
ব্ইটি ূলত আশ ঢাকা শব্শ্বশব্দযালহে ব্যব্স্থাপনা শিক্ষাে এ শব্এ কোকালীন হে
শ্রহেে শিক্ষহকো ক্লাহ যা পশিহেহেন তাে হযয যা শকেু ব্যব্স্থাপনাে প্রাথশ ক
জ্ঞাহনে াহথ ংগশতপূর্ণ ব্হল হন কহেশে তাে ংকলন। াহথ শকেু ব্ই আে
internet site এে াহাযয শনহেশে।
আ াে শনজস্ব ী াব্েতাে কােহর্ যশদ মকান ভু ল হহে থাহক (ব্ানান হ) তহব্ ম
জনয দুুঃশিত।
ব্ইটি ম্পহকণ ময মকান তা ত জানাহত অনুহোয েইহলা। ব্ইটিে মকান অংি ব্ুঝহত
যা হহলও আ হক জানাহত পাহেন। আ াে mail address: sohel114@gmail.com
ম াহাম্মদ ম াহহল মেজা
এ শব্এ (ব্যব্স্থাপনা শিক্ষা), ঢাকা শব্শ্বশব্দযালে
শব্এ শ ইশিশনোশেং (হ কাশনকযাল), ব্াংলাহদি প্রহকৌিল শব্শ্বশব্দযালে
ঢাকা, ব্াংলাহদি
২২মি মপৌষ, ১৪১৯ ব্াং
৫ই জানুোেী, ২০১৩ ইং
তা ত : sohel114@gmail.com 2
ূশিপত্র
অযযাে ১....................................................................................................................................................5
ব্যব্স্থাপনা .......................................................................................................................................................5
ব্যব্স্থাপনা (Management) .......................................................................................................................5
প্রশতষ্ঠান (Organization) ...........................................................................................................................5
পশেকল্পনা (Planning )...............................................................................................................................7
Organizing .................................................................................................................................................8
মনতৃ ত্ব (Leading) .....................................................................................................................................8
শনেন্ত্রর্ (Controlling)...............................................................................................................................8
উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (TLM: Top level manager) ...........................................................................10
যয পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (MLM: Mid-level manager).......................................................................10
শনম্ন পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (LLM: Low-level manager) ..........................................................................10
Efficiency ও Effectiveness......................................................................................................................11
ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব....................................................................................................................................13
শ োন্ত গ্রহর্ ..........................................................................................................................................13
অযযাে: ২...................................................................................................................................................17
প্রশতষ্ঠান ........................................................................................................................................................17
প্রশতষ্ঠান (Organization) .........................................................................................................................17
Company .................................................................................................................................................20
Group of Companies: ..........................................................................................................................20
Corporation:........................................................................................................................................21
ব্হুজাশতক প্রশতষ্ঠান (Multinational Company)...................................................................................21
ব্যব্ া (Business)...................................................................................................................................21
Factory আে Industry এে হযয পাথণকয...................................................................................................22
Need........................................................................................................................................................22
Want........................................................................................................................................................22
তা ত : sohel114@gmail.com 3
অযযাে: ৩..................................................................................................................................................23
পশেকল্পনা ......................................................................................................................................................23
পশেকল্পনা (Planning)................................................................................................................................23
পশেকল্পনাে প্রহোজনীেতা...........................................................................................................................24
পশেকল্পনাে প্রকােহভদ ...............................................................................................................................24
পশেকল্পনাে কাযণকাশেতা ও হেে হযয ম্পকণ ..................................................................................27
পশেকল্পনাে ী াব্েতা..........................................................................................................................27
অযযাে: ৪...................................................................................................................................................28
Organizing ...................................................................................................................................................28
Organizing ...............................................................................................................................................28
DOA এে ূল শব্ষে..................................................................................................................................30
Staff ব্যব্হাে কো ....................................................................................................................................31
াথা ভােী প্রিা ন (Top heavy administration)....................................................................................34
অযযাে ৫..................................................................................................................................................35
মনতৃ ত্ব............................................................................................................................................................35
মনতৃ ত্ব (Leadership)...................................................................................................................................35
মনতৃ হত্বে যেন...........................................................................................................................................37
অযযাে ৬.................................................................................................................................................39
শনেন্ত্রর্ ..........................................................................................................................................................39
শনেন্ত্রর্ (Controlling) ..............................................................................................................................39
শনেন্ত্রর্ কোে যাপ ূহ.............................................................................................................................40
পশেকল্পনা ও শনেন্ত্রহর্ে াহঝ ম্পকণ ........................................................................................................40
অযযাে ৭ ..................................................................................................................................................41
Henri FayoL এে অব্দান...............................................................................................................................41
Henri FayoL এে পশেশিশত.........................................................................................................................41
Division of Work ও division of labor......................................................................................................43
তা ত : sohel114@gmail.com 4
অযযাে ৮.................................................................................................................................................45
F.W.Taylor এে অব্দান ................................................................................................................................45
F.W.Taylor এে পশেশিশত...........................................................................................................................45
Scientific Management ...........................................................................................................................46
মেইলহেে পেশতে াহলািনা....................................................................................................................48
REFERENCES..........................................................................................................................................50
তা ত : sohel114@gmail.com 5
অযযাে ১
ব্যব্স্থাপনা
ব্যব্স্থাপনা (Management)
ব্যব্স্থাপনা হল ম ই প্রশিো (process) যা ৪টি ফাংিন (planning, organizing,
leading, controlling) এে াযযহ মকান প্রশতষ্ঠাহনে ময লক্ষযগুহলা থাহক, তা অজণ ন
কহে।
এই ংজ্ঞাটি ঠিক ভাহব্ ব্ুঝহত আ ো এিন শিিহব্া প্রশতষ্ঠান (organization),
প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয (objectives) আে ৪টি ফাংিন planning, organizing, leading,
controlling শক।
প্রশতষ্ঠান (organization)
যিন একদল ানুষ একহত্র শনে তাশন্ত্রক ভাহব্ (systematic manner) শকেু কাশিত
লক্ষয (objectives) অজণ হনে লহক্ষয কাজ কহে তিন তাহক প্রশতষ্ঠান ব্হল।
প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (issue) থাহকুঃ ১) Objective, ২) People, ৩)
Structure, ৪) Technology
১) Objectives: মকান প্রশতষ্ঠান ময লক্ষযগুহলা অজণ ন কেহত িাে তাই তাে
objective. ময ন মকান প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয হহত পাহেুঃ ২০% ুনাফা অজণ ন কো,
মিতাে শব্িাহে মশ্রষ্ঠ হওো ইতযাশদ।
তা ত : sohel114@gmail.com 6
২) People: প্রশতষ্ঠাহনে াহথ অব্িযই প্রতযক্ষ ও পহোক্ষ ভাহব্ ানুষ জশিত থাহক।
মকউ ো শে কাজ কহে, ময ন শ্রশ কো, মকউ পহোক্ষ ভাহব্ জশিত থাহক, ময ন
মিতা।
৩) Structure: প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনে একো structure থাহক। প্রশতষ্ঠাহন যাো কাজ
কহেন, মিোে যান, মপ্রশ হেন্ট, যাহনজাে, অশফ াে, প্রশতষ্ঠাহন তাহদে অব্স্থানহক এই
structure এে াযযহ মদিাহনা হে। এে জনয chart ব্া diagram ব্যব্হাে কো হে।
এই structure মদহি ব্ুঝা যাে ময মক শনহদণি মদহব্ আে মক পালন কেহব্। এই
chart মক Organogram ব্া Organizational chart ব্হল।
একটি প্রশতষ্ঠাহনে Organogram এ ন হহত পাহেুঃ
পশেিালক
প্রযান শনব্ণাহী ক ণকতণ া
শব্ভাগীে প্রযান (উৎপাদন) শব্ভাগীে প্রযান (শব্িে)
ক ণকতণ া ক ণকতণ া
Organogram
তা ত : sohel114@gmail.com 7
৪) Technology: মকান প্রশতষ্ঠান ময মক্ষহত্র কাজ কহে ম শব্ষহে তাে ময জ্ঞান
আহে তাই তাে technology । ২টি প্রশতষ্ঠান যশদ একই পর্যই ততশে কহে তব্ুও
পহর্যে াহন শভন্নতা মদিা যাে। কাের্ প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনেই শনজস্ব প্রশিো থাহক।
২ যেহনে প্রশতষ্ঠান হে।
১) Formal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People,
Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ আহে। ময নুঃ শব্শ্বশব্দযালে।
২) Informal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People,
Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ নাই। ময নুঃ পশেব্াে।
আ ো শুযু Formal Organization শনহে আহলািনা কেহব্া।
ংগঠন আ াহদে জনয শক কহে
একেু শিন্তা কেহলই আ াে মদিব্ ময আ াে জন্ম মনই, মব্েঁহি থাশক এব্ং হে যাই
ংগঠহনে হযয মথহকই। ংগঠন াজহক ম ব্া মদে, লক্ষয অজণ হন াহাযয কহে,
জ্ঞান ংেক্ষর্ কহে এব্ং ব্যশিে উন্নেহন াহাযয কহে।
এব্াে ব্যব্স্থাপনাে ৪টি ূল ফাংিন planning, organizing, leading, controlling শক
জানা যাক।
পশেকল্পনা (Planning )
মকান প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষযগুহলা ঠিক কো আে ম গুল অজণ ন কোে ব্হিহে ভাল উপাে
আহগই ঠিক কহে োিাই পশেকল্পনা (planning)।
তা ত : sohel114@gmail.com 8
Organizing
মকান প্রশতষ্ঠাহনে পশেকশল্পত লক্ষযগুহলা অজণ হনে জনয তাে ম্পদ (resources)
শকভাহব্ ব্শন্টত হহব্ তা ঠিক কো ও ম অনুযােী ব্ণ্টন কোই organizing । ম্পদ
ব্লহত ানব্ ম্পদ (human resource) ও অনযানয (non-human resource)
ব্ুঝাহনা হহেহে। Organizing ঠিক হতা না হহল ম্পহদে অপিে হে।
মনতৃ ত্ব (Leading)
প্রশতষ্ঠাহনে ানুষ মযন ঠিক ভাহব্ কাজ কহে ম জনয তাহদে প্রভাশব্ত কো আে
প্রহোজনীে শনহদণি মদওোই মনতৃ ত্ব।
শনেন্ত্রর্ (Controlling)
মকান প্রশতষ্ঠান তাে পশেকশল্পত পহথ লক্ষয অজণ হনে শদহক ঠিক ভাহব্ এশগহে িালহে,
তা শনশিত কোই শনেন্ত্রর্।
আিা কশে আ াহদে এত্তক্ষহনে আহলািনাে ব্যব্স্থাপনাে ংজ্ঞাটি ব্ুঝহত মপহেহেন।
ব্যব্স্থাপনা হল ম ই প্রশিো (process) যা ৪টি ফাংিন (planning, organizing,
leading, controlling) এে াযযহ মকান প্রশতষ্ঠাহনে ময লক্ষযগুহলা থাহক, তা অজণ ন
কহে।
তা ত : sohel114@gmail.com 9
ব্যব্স্থাপনাে ৪টি ফাংিন (planning, organizing, leading, controlling) এে তব্শিষ্টয
হহছুঃ
১) এো Iterative
Iterative অথণ ব্ােব্াে আ া। একটি ফাংিহনে জনয অনয ফাংিন দেকাে হহত
পাহে। অথণাৎ এ ন না ময একটি ফাংিহনে কাজ মিষ হহে যাে। ঠিক পশেকল্পনাে
(planning) জনয শনেন্ত্রর্ (controlling) ফাংিহনে দেকাে হহত পাহে।
২) এো Universal
অথণাৎ এো ব্ প্রশতষ্ঠাহনে জনয একই। একটি প্রশতষ্ঠাহনে আকাে, মলাক ংিযা ইতযাশদ
আহেকটি প্রশতষ্ঠাহনে মিহে মব্িী ব্া ক হহত পাহে শকন্তু ব্যব্স্থাপনাে ফাংিন ব্
প্রশতষ্ঠাহনে জনয একই। াো পৃশথব্ীে কল ব্যব্স্থাপকগর্ ব্যব্স্থাপনাে একই ূলনীশত
ব্যব্হাে কহেন।
৩) এো Transferable
ব্যব্স্থাপনাে জ্ঞান একটি প্রশতষ্ঠান মথহক অনয প্রশতষ্ঠাহন transfer কো যাে। কাের্
এে ফাংিনগুহলা universal. ুতোং একটি প্রশতষ্ঠাহনে ফল ব্যব্স্থাপক অনয
প্রশতষ্ঠাহনও ফল হহব্ন কাের্ শতশন ব্যব্স্থাপনাে একই ূলনীশতহত কাজ কেহব্ন।
৪) ব্যব্স্থাপনাে ফাংিনগুলে হযয sequence থাহক
ব্যব্স্থাপনাে শুরু হে পশেকল্পনা শদহে আে মিষ হে শনেন্ত্রহর্ে (controlling) এে
াযযহ ।এে াহঝ organizing ও leading ফাংিন থাহক। এো ি ান্বহে আহ । যশদও
একটি ফাংিন পুহো ম্পন্ন হব্াে আহগই অনয ফাংিন শুরু হহে মযহত পাহে। ব্াস্তহব্
একজন ব্যব্স্থাপকহক ৪টি ফাংিনই এক াহথ িালাহত হে।
তা ত : sohel114@gmail.com 10
ব্যব্স্থাপনাে ৪টি ফাংিনই ান গুরুত্বপূর্ণ। তহব্ মকান ব্যব্স্থাপক মকান ফাংিনহক
মব্িী গুরুত্ব মদহব্ তা শনভণ ে কহে প্রশতষ্ঠাহন তাে অব্স্থাহনে উপে অথণাৎ ম
উচ্চপযণাহেে, যয পযণাহেে নাশক শনম্নপযণাহেে ব্যব্স্থাপক তাে উপে।
উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (TLM: Top level manager)
উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপকো পুহো প্রশতষ্ঠাহনে ব্যব্স্থাপনাে দাশেহত্ব থাহকন।প্রশতস্থাহন উচ্চ
পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকে ংিযা ব্হিহে ক হে। তাহদে পহদে মক্ষহত্র মপ্রশ হেন্ট,
মিোে যান, হাব্যব্স্থাপক ইতযাশদ ব্যব্হৃত হে। তাো প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয শনযণাের্
কহেন, policy ততশে কহেন ও প্রশতষ্ঠাহনে মকৌিল ঠিক কহেন। তাো দীর্ণ ে
meeting এ ব্যে কহেন। তাো ব্াইহে ংগঠহনে প্রশতশনশযত্ব কহেন।
যয পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (MLM: Mid-level manager)
যয পযণাহেে ব্যব্স্থাপকো ংগঠহনে আঞ্চশলক ব্যব্স্থাপক, শব্ভাগীে ব্যব্স্থাপক
ইতযাশদ পহদে দাশেহত্ব থাহকন। তাহদে ংিযা ংগঠহন ব্হিহে মব্িী হে। তাহদে
শব্শভন্ন দাশেত্ব পালন কেহত হে। তাহদে ূল দাশেত্ব হহছ ংগঠহনে policy অনুযােী
ক ণকাণ্ড পশেিালনা কো ও উচ্চপযণাহেে দাব্ীে (demand) াহথ শনম্নপযণাহেে
ক্ষ তাে ভাে া য ব্জাে োিা। তাো একই াহথ মযাগাহযাহগে াযয , অনুব্াদক,
ন্বেকােী এব্ং ঝতাকােী।
শনম্ন পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (LLM: Low-level manager)
এো প্রথ মশ্রর্ীে ব্যব্স্থাপক শহ াহব্ পশেশিত। তাো ূলত ক ণিােী ও শ্রশ কহদে
supervise ও শনেন্ত্রর্ কহে। এজনয তাহদেহক supervisor ব্লা হে।তাহদে পদগুহলা
section officer, supervisor ইতযাশদ হহে থাহক।
তা ত : sohel114@gmail.com 11
ংহক্ষহপ ব্লা যাে, উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব শিন্তা কো, যয পযণাহেে
ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব উচ্চ ও শনম্ন পযণাহেে হযয মযাগাহযাগ েক্ষা কো আে শনম্ন
পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব কাজ আদাে কো।
Efficiency ও Effectiveness
Efficiency হল ঠিক ভাহব্ কাজ কো আে Effectiveness হল ঠিক কাজটি কো।
যো যাক আপশন অতযন্ত নযাযয দাহ একটি computer শকহন আনহলন। অথণাৎ আপশন
ঠিক ভাহব্ কাজটি কহেহেন (Efficiency ভাল)। শকন্তু আপনাে computer দেকােই
শেল না ব্েং আপনাে একটি mobile phone set দেকাে শেল। অথণাৎ আপশন ঠিক
কাজটি কহেনশন (Effectiveness িাোপ)। আপশন ঠিক ভাহব্ ভু ল কাজ কহেহেন।
যো যাক আপশন ঠিক কাজটিই কহেহেন অথণাৎ আপনাে প্রহোজনীে শজশন mobile
phone set শকহন এহনহেন । আপশন ঠিক কাজটি কহেহেন (Effectiveness ভাল)।
শকন্তু শকহনহেন অহনক মব্িী দা শদহে। অথণাৎ আপশন ঠিক ভাহব্ কাজটি কহেনশন
(Efficiency িাোপ)।
যশদ আপশন আপনাে প্রহোজনীে শজশন টিই নযাযয দাহ শকহন আনহতন তহব্ আপনাে
Efficiency ও Effectiveness ২ই ভাল হহতা। কাহজই ঠিক কাজটি ঠিক ভাহব্
কেহত হহব্। Efficiency ও Effectiveness উভহেে জনযই ান গুরুত্ব শদহত হহব্।
Efficiency অতযন্ত গুরুত্বপূর্ণ আে Effectiveness অতযন্ত critical.
কাজ Efficiently ও Effectively কেহত হহল ব্যব্স্থাপহকে ৩টি গুন থাকহতই হহব্।
১) Technical skill (TS): ব্যব্স্থাপহকে তাে কাহজে মক্ষহত্র শব্হিষ জ্ঞান থাকহত হহব্।
প্রহোজনীে technique ব্ুঝাে ও কাহজ লাগাব্াে দক্ষতা থাকহত হহব্। ময ন একজন
দক্ষ আইনহজ্ঞে আইন শব্ষহে শব্হিষ জ্ঞান আহে। শতশন আইনগত শব্ষে ভাল ব্ুহঝন
ও তা কাহজ লাগাহত পাহেন। কাহজই তাে শনহজে ক ণহক্ষহত্রে প্রহোজনীে Technical
skill তাে আহে। উচ্চ পযণাহেে মিহে শনম্ন পযণাহে technical skill মব্িী দেকাে।
তা ত : sohel114@gmail.com 12
২) Human skill (HS): Human skill হহছ ানুষহক ব্ুঝা ও তাহদে প্রভাশব্ত কোে
ক্ষ তা। এে াযযহ ব্যব্স্থাপক দলীে হঝাতা ও উৎ াহহে ৃশষ্ট কেহত পাহেন।
কল পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকেই Human Skill ান দেকাে মযহহতু ব্যব্স্থাপনা একটি
দলগত প্রশিো।
৩) Conceptual skill (CS): Conceptual skill ূলত ২টি শব্ষহেে উপে শনভণ ে কহে
ক) ব্যব্স্থাপকহক অব্িযই ংগঠহনে এক অংহিে াহথ অনয অংহিে পােস্পশেক
ম্পকণ ব্ুঝহত হহব্। একটি মক্ষহত্র মনওো শ োন্ত অনয মক্ষহত্র শক প্রভাব্ মফলহব্ তাহক
তা ব্ুঝহত হহব্।
ি) মকান শ োন্ত অযীনস্থহদে জানাব্াে পূহব্ণ তাহদে প্রশতশিো শক হহব্, ব্যব্স্থাপকহক
তা ব্ুঝহত হহব্ ও ম ই প্রশতশিো ম াকাহব্লা কোে জনয শনহজহক প্রস্তুত কেহত
হহব্। শনম্নপযণাহেে মিহে উচ্চপযণাহে Conceptual skill মব্িী দেকাে।
ংহক্ষহপ ব্লা যাে, Conceptual skills idea শনহে, human skill ানুষ শনহে আে
technical skill শজশন শনহে কাজ কহে।
CS
HS
TS
LLM MLM TLM
উপহেে শিহত্র মিোল করুন, শনম্নপযণাে মথহক যত উচ্চপযণাহেে শদহক মযহত থাকহব্ন
ততই Technical জ্ঞাহনে দেকাে ক হত থাহক আে Conceptual জ্ঞাহনে প্রহোজন
ব্ািহত থাহক। তহব্ কল মক্ষহত্রই শকেু াত্রাে হহলও CS ও TS এে দেকাে আহে।
লক্ষর্ীে ময কল মক্ষহত্রই HS এে দেকাে ান।
তা ত : sohel114@gmail.com 13
ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব
ব্যব্স্থপকহক অযীনস্থহদে াহথ কাজ কেহত হে। কাহজে জনয তাহদেহক দােী থাকহত
হে কাের্ তাহদে শ োন্ত মনব্াে ক্ষ তা আহে, তাো ম্পদ ব্যব্হাে কহেন ও
তাহদে অশযনস্থো আহে। ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব অযীনস্থহদে শদহে কাজ কশেহে মনওো।
তাহদে analytically শিন্তা কেহত হে। শনযণাশেত লক্ষযগুহলাে মকানটিে গুরুত্ব কত তা
ব্ুঝহত হে। তাহদে প্রহোজহন হঝাতাকােী, োজনীশতশব্দ ও ংগঠহনে দূত শহ াহব্
কাজ কেহত হে। তাহদে মযাগযতাে প্র ার্ শদহে শনহজহদেহক অনযহদে কাহে উদাহের্
শহ াহব্ উপস্থাপন কেহত হে। একজন ফল ব্যব্স্থাপকহক প্রহোজহন উচ্চপদস্হ
ক ণকতণ া, হক ী ব্া অশযনহস্থে ভূ শ কা শনহত হে।
শ োন্ত গ্রহর্
শ োন্ত গ্রহর্ হল একাশযক শব্কল্পে হযয মথহক ব্হিহে ভালটি শিশিত কহে মব্হে
মনওো।
আ ো যাে াযাহনে জনয শ োন্ত মনই। আ াহদে কাশিত লক্ষযে াহথ ব্াস্তব্
অব্স্থাে যশদ মকান শব্িুযশত র্হে তহব্ যাে ৃশষ্ট হে। শব্িুযশত যত ব্ি হহব্,
যাও তহতা ব্ি হহব্।
একজন ব্যব্স্থাপক একজন শ োন্ত গ্রহর্কােীও। ব্াস্তহব্ তাহক শ োন্ত শনহত হে শকেু
ী াব্েতাে/িহতণ ে াহঝ, ময ন তহথযে অপ্রতু লতা, ংগঠহনে শনে -কানুন, ে
স্বল্পতা ইতযাশদ।
প্রশতটি যােই একাশযক াযান থাহক। প্রশতটি াযাহনেই শকেু ুশব্যা-অ ুশব্যা
থাহক। যাে ব্হিহে ভাল াযান শহহ হব্ মযটি শব্হব্শিত হহব্, ম ই াযান
প্রহোগ কেহল তাে ুশব্যাে াহথ অ ুশব্যাগুহলাও শনহত হহব্।
ব্যব্স্থাপকই ূলত শ োন্ত শনহে থাহকন। মকান শ োন্ত কিনই ব্াইহক ন্তুষ্ট কেহত
পাহে না। শকন্তু তা ব্াস্তব্ােহনে জনয তাে অযীনস্থহদে শিে অংিগ্রহর্ প্রহোজন।
আে তাই শ োন্ত গ্রহন একজন ব্যব্স্থাপহকে জনয ঝুেঁ শকপূর্ণ (risky) কাজ। আে এই
ঝুেঁ শকপূর্ণ কাজটিই তাহক অ ম্পূর্ণ তহথযে শভশত্তহত (Heuristically) শনহত হে। ময
তা ত : sohel114@gmail.com 14
ব্যব্স্থাপক অ ম্পূর্ণ তহথযে শভশত্তহত ঠিক শ োন্ত শনহত পাহেন শতশনই ফল
ব্যব্স্থাপক।
শ োন্ত গ্রহহনে যাপ ুহ
১) যা শিশিত কো
যা শিশিত কেহত কাশিত লহক্ষযে াহথ ব্াস্তহব্ে মকান শব্িুযশত আহে শকনা মদিা
হে, অতীত অশভজ্ঞতা কাহজ লাগান হে এব্ং প্রশতদ্বন্দ্বী মব্িী ভাল কেহে শকনা তা
লক্ষয হে। এে মকানটি র্েহল তা যা শহহ হব্ মদিা মদে। এোিা ানুষজনও
যা উপস্থাপন কেহত পাহে।
২) ম্ভাব্য াযানগুহলা মব্ে কো
ম্ভাব্য াযাহনে জনয শনহজো গভীে ভাহব্ শিন্তা কো যাে, ম্ভাব্য কল মক্ষহত্র
মিােঁজা যাে, অশভজ্ঞ ব্যশিে পো িণ মনওো যাে, প্রযান মিতাহদে াহথ আহলািনা
কো যাে, অযীনস্থহদে শ োন্ত গ্রহহর্ যুি কো যাে ও একই যেহনে শব্ষে মথহক
idea মনওো যাে।
৩) াযানগুহলাে ূলযােন কো
াযানগুহলা ূলযােন কোে জনয ব্যব্স্থাপকহক অব্িযই মিালা ন শনহে শব্িাে
কেহত হহব্।আহগ মথহকই মকান ব্ে ূল যাের্া (preconceived idea) কহে োিা
যাহব্ না।
SWOT analysis এে াযযহ ূলযােন কো ম্ভব্।
তা ত : sohel114@gmail.com 15
৪) ব্হিহে ভাল শব্হব্শিত াযানটি মনওো
ব্হিহে ভাল াযানটি মব্হে মনওোই ব্হিহে কঠিন কাজ। ব্হিহে ভাল শব্হব্শিত
শ োন্তটি আ হলই ব্হিহে ভাল নাও হহত পাহে। এহক্ষহত্র াফহলযে মকান শনিেতা
মনই। তহব্ শনম্নশলশিত ভাহব্ াযান ব্াোই কো যােুঃ
১) াযানগুহলাে হযয পাথণকয শক আহে তা শনর্ণে কেহত হহব্।
২) শক কেহতই হহব্ (must) আে শক কো অতো আব্িযক না (should) তা
শিশিত কো
৩) যা কেহতই হহব্ তাে মক্ষহত্র মকান আহপা (compromise) কো যাহব্ না।
৪) শক শক ম্পদ (resource) লাগহব্ আে শক শক ব্তণ াহন আহে তা ম্পকণ যুি
কো
৫) প্রহোজনীে েহক গুরুহত্বে াহথ শব্হব্িনা কেহত হহব্।
শ োহন্তে যেনুঃ
১) Programmed Decisions
Programmed decisions প্রশতষ্ঠাহনে শনেশ ত কাযণিহ ে জনয ব্যব্হৃত হে। ময
কাজগুহলা ব্াহেব্াহে (repetitive) কেহত হে ম গুহলাে মক্ষহত্র ব্যব্স্থাপক একব্ােই
শ োন্তও মনন ও ম ই শ োন্তই পেব্তীহত আব্াে ব্যব্হৃত হে। ময নুঃ কােঁিা াল
মকনা, ব্াৎ শেক েুটিে তাশলকা কো ইতযাশদ।
২) Non-programmed decision
Non-programmed decision প্রশতষ্ঠাহনে শনতযনতু ন প্রহোজহনে মক্ষহত্র শনহত হে।
মযহহতু প্রহোজনগুহলা নতু ন ও শভন্ন শভন্ন, তাই এহক্ষহত্র শব্হিষ হনাহযাগ শদহত হে।
ময নুঃ প্রশতষ্ঠাহনে নতু ন িািা মিালা, নতু ন পর্য ততশে কো ইতযাশদ।
তা ত : sohel114@gmail.com 16
ঝুেঁ শকে শব্হব্িনাে ৩ যেহনে পশেশস্থশতহত শ োন্ত শনহত হহত পাহেুঃ
১) শনশিত পশেশস্থশতহত শ োন্ত গ্রহন
এহক্ষহত্র যহথষ্ট প্রহোজনীে তথয থাহক এব্ং ফলাফল ম াো ুটি শনশিত ভাহব্ ব্লা
যাে।
২) ঝুেঁ শকপূর্ণ পশেশস্থশতহত শ োন্ত গ্রহন
এহক্ষহত্র যহথষ্ট প্রহোজনীে তথয থাহক না এব্ং ফলাফল হেত শুযু অনু ান কো যাে
শকন্তু তা অশনশিত।
৩) অশনশিত পশেশস্থশতহত শ োন্ত গ্রহন
এহক্ষহত্র প্রহোজনীে তথয থাহক না ব্া থাকহলও িুব্ই া ানয এব্ং ফলাফল এহকব্াহেই
অশনশিত।
তা ত : sohel114@gmail.com 17
অযযাে: ২
প্রশতষ্ঠান
প্রশতষ্ঠান (Organization)
যিন একদল ানুষ একহত্র শনে তাশন্ত্রক ভাহব্ (systematic manner) শকেু কাশিত
লক্ষয (objectives) অজণ হনে লহক্ষয কাজ কহে তিন তাহক প্রশতষ্ঠান ব্হল।
প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (issue) থাহকুঃ ১)Objective, ২)People, ৩) Structure,
৪) Technology
১) Objectives: মকান প্রশতষ্ঠান ময লক্ষযগুহলা অজণ ন কেহত িাে তাই তাে
objectives. ময ন মকান প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয হহত পাহেুঃ ২০% ুনাফা অজণ ন কো,
মিতাে শব্িাহে মশ্রষ্ঠ হওো ইতযাশদ।
মকান প্রশতষ্ঠাহনে ব্তণ াহন অব্স্থা শক আে ম টি মকান অব্স্থাহন মপৌেহত িাে,
objectives তাে হযয ম তু ব্ন্ধন েিনা কহে। লক্ষয োিা মকান প্রশতষ্ঠান হহত পাহে
না, আে তাই প্রশতষ্ঠাহনে অশস্তহতে জনয লক্ষয থাকা ব্াযযতা ূলক। কাহজই একজন
ব্যব্স্থাপহকে প্রথ কাজই হল প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয শনযণাের্ কো।
লক্ষয এ ন হওো উশিত না যা অজণ ন কো িুব্ই হজ ব্া অ ম্ভব্। কাের্ এ ন
লক্ষয হহল তাহত প্রশতষ্ঠাহনে ম্পহদে শুযু শুযু অপিে হহব্। লক্ষয শনযণাের্ কেহত
হহব্ এ ন ভাহব্ মযন তা িুব্ই হজ আে অ ম্ভহব্ে াহঝে মকান জােগাে অব্শস্থত
হে। ব্াস্তহব্ এ ন লক্ষয শনযণাের্ কো কঠিন। এহক্ষহত্র ব্যব্স্থাপহকে জ্ঞান, অশভজ্ঞতা
আে প্রশিক্ষর্ তাহক শ োন্ত শনহত হােতা কেহব্।
লক্ষয শনযণাের্ কো কাহজে শুরু াত্র। লক্ষয শনযণাের্ কোে পে তা অব্িযই
ব্াস্তব্ােন কেহত হহব্। কাহজই এ ন লক্ষয শনযণাের্ কেহত হহব্ মযন তা ব্াস্তব্ােন
মযাগয হে। আে পশেকল্পনা ব্াস্তব্ােহনে জনয একজন যাহনজােহক ঠিক ক ণ
পশেকল্পনা (action plan) ততশে কেহত হহব্।
তা ত : sohel114@gmail.com 18
যশদ মকান নাশব্হকে জানা না থাহক ময ম মকান ব্ন্দহেে শদহক যাহব্, তাহহল মকান
ব্াতা ই তাে অনুকুহল নে। - ম হনকা
(if a navigator does not know to which port he is steering, no wind is favorable to
him. – CENECA)
২) People: প্রশতষ্ঠাহনে াহথ অব্িযই প্রতযক্ষ ও পহোক্ষ ভাহব্ ানুষ জশিত থাহক।
মকউ ো শে কাজ কহে, ময ন শ্রশ কো, মকউ পহোক্ষ ভাহব্ জশিত থাহক, ময ন
মিতা।
ময মকান প্রশতষ্ঠাহনে ূল িশিই হল তাে ানব্ ম্পদ। এই ানব্ ম্পদই পাহে
প্রশতষ্ঠানহক টিশকহে োিহত আে তাহক াফলয এহন শদহত। তাই প্রশতষ্ঠাহন ানুষহক
মকাহনাভাহব্ই ব্দলহযাগয যহন্ত্রে হতা ব্হল শব্হব্িনা কো যাহব্ না।
৩) Structure: প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনে একো structure থাহক। প্রশতষ্ঠাহন যাো কাজ
কহেন, মিোে যান, মপ্রশ হেন্ট, যাহনজাে, অশফ াে, প্রশতষ্ঠাহন তাহদে অব্স্থানহক এই
structure এে াযযহ মদিাহনা হে। এে জনয chart ব্া diagram ব্যব্হাে কো হে।
এই structure মদহি ব্ুঝা যাে ময মক শনহদণি মদহব্ আে মক পালন কেহব্। এই
chart মক Organogram ব্া Organizational chart ব্হল।
প্রশতষ্ঠাহনে কাঠাহ া তাে ানব্ ম্পদহক ুিৃঙ্খল কহে। এে াযযহ ক্ষ তা আে
দাশেহত্বে ম্পকণ (authority & responsibility relationship) ব্ুঝা যাে এব্ং তথয
শকভাহব্ উপে মথহক নীহি অথব্া নীি মথহক উপহে যাহব্ তাও ব্ুঝ যাে। অথণাৎ
তথয প্রব্াহহে াযয (communication channel) শহ াহব্ও এটি কাজ কহে।
তা ত : sohel114@gmail.com 19
একটি প্রশতষ্ঠাহনে Organogram এ ন হহত পাহেুঃ
পশেিালক
প্রযান শনব্ণাহী ক ণকতণ া
শব্ভাগীে প্রযান (উৎপাদন) শব্ভাগীে প্রযান (শব্িে)
ক ণকতণ া ক ণকতণ া
Organogram
৪) Technology: মকান প্রশতষ্ঠান ময মক্ষহত্র কাজ কহে ম শব্ষহে তাে ময জ্ঞান
আহে তাই তাে technology । ২টি প্রশতষ্ঠান যশদ একই পর্যই ততশে কহে তব্ুও
পহর্যে াহন শভন্নতা মদিা যাে। কাের্ প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনেই শনজস্ব প্রশিো থাহক।
Technology পশেব্তণ নিীল। তা গতকাল মযেক শেল আজহক ম েক মনই, আব্াে
আগা ীকাল তা আজহকে হতা থাকহব্ না। অশযকাংি প্রশতষ্ঠাহনে াফলয শনভণ ে কহে
ব্াজাহে তাহদে প্রযুশিগত অব্স্থাহনে উপে, কাের্ ানুষ নতু ন ও আহো উন্নত পর্য
িাে।
তা ত : sohel114@gmail.com 20
২ যেহনে প্রশতষ্ঠান হে।
১) Formal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People,
Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ আহে। ময নুঃ শব্শ্বশব্দযালে।
২) Informal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People,
Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ নাই। ময নুঃ পশেব্াে।
আ ো শুযু Formal Organization শনহে আহলািনা কেহব্া।
ব্যব্স্থাপনাে ময ন ৪টি ফাংিন আহে, প্রশতষ্ঠাহনেও ম েক ফাংিনাল এশেো
(functional area) আহে। ময নুঃ finance, marketing, production ইতযাশদ।
Company
Company হল ব্াশর্শজযক প্রশতষ্ঠান যা ১৯৯৪ াহলে company আইন অনুযােী
মেশজশিকৃ ত।
Group of Companies: ব্াংলাহদহি diversified company (যাো শব্শভন্ন ব্যব্ াে
শনহোশজত) মক group of companies’ ব্হল। Group of Conpanies এে মকন্দ্রীে
অশফ হক ব্লা হে corporate.
আ ো ব্াংলাহদহিে BEXIMCO মক উদাহেন শহহ হব্ শনহত পাশে। BEXIMCO ঔষুয,
ব্স্ত্র হ শব্শভন্ন ব্যব্ াে শনহোশজত।
আহ শেকাহত এেক company মক ব্হল corporation. ব্াংলাহদহিে মক্ষহত্র
corporation এে ংজ্ঞা শভন্ন।
তা ত : sohel114@gmail.com 21
Corporation: ব্াংলাহদহি ১৯৭২ াহলে ২৬মি ািণ , Bangladesh nationalization of
industries order 1972, অনুযােী ৮৫% শিল্প প্রশতষ্ঠানহক েকাে শনহে শনহেশেল।
এগুহলাহক পশেিালনা কোে জনয েকাে ৩৬ টি corporation ততশে কহে। ময ন
BJMC (Bangladesh Jute Mills Corporation)
ব্হুজাশতক প্রশতষ্ঠান (Multinational Company)
যশদ মকান মকাম্পাশনে ৬ ব্া তাে অশযক মদহি business subsidiary থাহক, তহব্
তাহক ব্হুজাশতক প্রশতষ্ঠান ব্হল। Subsidiary মত উৎপাদন মক্ষত্র (production unit)
থাহক।
তহব্ এই ংজ্ঞাে মক্ষহত্র অহনহকে শভন্ন ত আহে।
ব্যব্ া (Business)
ব্যব্ া হহলা utility ততশে কো।
Utility হহলা তাই যাে ানুহষে মকান িাশহদা (need/want) শ োহত পাহে। ময ন
আ ো আ াহদে প্রহোজহন শব্শভন্ন শজশন শকশন ব্া ব্যাংক মথহক ম ব্া (service)
শনহে থাশক। এই ব্ শজশন ব্া ম ব্া আ াহদে প্রহোজন ম োহছ। কাহজই এই কল
পর্য ব্া ম ব্াে আ াহদে মকান িাশহদা শ োব্াে ক্ষ তা আহে আে এই ক্ষ তাোই
তাে utility. আে এই utility ততশে কোই হল ব্যব্ া।
ব্যব্ াে ২টি িািা আহেুঃ ১) Industry যা উৎপাদহনে াহথ জশিত
২) Commerce যা শব্তেহর্ে াহথ জশিত।
তা ত : sohel114@gmail.com 22
Factory আে Industry এে হযয পাথণকয
Factory হল উৎপাদন মক্ষত্র (production unit) । ময ন আ হদে মদহি অহনক
পােকল আহে যাো পােজাত পর্য ততশে কহে।
আে পাে ও পােজাত পহর্যে যত factory আহে তা শনহে হল পাে Industry .
অথণাৎ আ ো ব্লহত পাশে, যাো একই যেহনে পর্য ততশে কহে তাহদে ব্াইহক
শনহে হে ম ই পহর্যে Industry.
Need
Need হল ম ই কল ম ৌশলক িাশহদা যা আ াহদে মব্েঁহি থাকাে জনয অব্িযই
দেকাে। ময ন িাদয, ব্া স্থান ইতযাশদ।
Want
Want হল ম ই ব্ পর্য ও ম ব্া যা আ াহদে ম ৌশলক িাশহদা নে শকন্তু এগুল
আ াহদে জীব্নহক হজ ও আনান্দ ে কহে। ময ন িীতাতপ শনেন্ত্রর্ যন্ত্র (AC).
তা ত : sohel114@gmail.com 23
অযযাে: ৩
পশেকল্পনা
পশেকল্পনা (Planning)
পশেকল্পনা (Planning) হহছ শক কেহত হহব্ তা আহগ মথহক ঠিক কহে োিা।
ব্যব্স্থাপনাে প্রথ ম ৌশলক প্রশিো হল পশেকল্পনা যাে াযযহ আ ো আ াহদে
লক্ষযগুহলা শনযণাের্ কশে আে শকভাহব্ ম লক্ষযগুহলা হব্ণাত্ত উপাহে অজণ ন কেহত
হহব্ তা ঠিক কশে।
শুযু পশেকল্পনা কেহলই হহব্ না, তা অব্িযই ব্াস্তব্ােন কেহত হহব্। অথণাৎ প্রথহ
কাহজে পশেকল্পনা কেহত হহব্, তােপে পশেকল্পনাহক কাহজ পশেনত কেহত হহব্
(First plan your work & then work your plan)।
ব্াস্তহব্ পশেকল্পনা কো িুব্ই কঠিন, জটিল ও risky কাের্ ভশব্ষযৎ অজানা ও
অশনশিত।
একটি ভাল পশেকল্পনাে ৩টি প্রহেে উত্তে থাকহত হহব্ুঃ
১) আ ো এিন মকাথাে আশে।
এটিে উত্তে জানাে জনয আ াহদে ব্তণ ান অব্স্থাে শব্হেষর্ কেহত হহব্।
২) আ ো মকাথাে মযহত িাই।
এজনয আ াহদে লক্ষয শনযণাের্ কেহত হহব্।
৩) আ ো ব্তণ ান অব্স্থা মথহক কাশিত লহক্ষয শকভাহব্ মপৌেব্।
এজনয আ াহদে একটি ক ণ পশেকল্পনা ততশে কেহত হহব্।
একজন ব্যব্স্থাপকহক তাে পশেকল্পনাে এই ৩টি শব্ষে ঠিক ভাহব্ শনযণাের্ কেহত
হহব্।
তা ত : sohel114@gmail.com 24
পশেকল্পনাে প্রহোজনীেতা
পশেকল্পনা ব্যব্স্থাপনাে প্রথ যাপ। পশেকল্পনা শদহেই ব্যব্স্থাপনাে িাকা র্ুেহত শুরু
কহে। ঠিক পশেকল্পনাে াযযহ ই কাশিত লক্ষয অজণ ন কো ম্ভব্। ঠিক
পশেকল্পনাে াযযহ ভশব্ষযতহকও শনহজে অনুকুহল প্রভাশব্ত কো যাে।
পশেকল্পনাে প্রকােহভদ
পশেকল্পনাে ুশনশদণষ্ট মকান প্রকােহভদ নাই। শব্শভন্ন মলিক শব্শভন্ন ভাহব্ পশেকল্পনাে
প্রকােহভদ কহেহেন। ময নুঃ
১) স্বল্পহ োদী পশেকল্পনা (Short range Plan)
যশদ মকান পশেকল্পনা আগা ী ১ ব্েহেে ক হেে জনয কো হে, তহব্ তাহক
স্বল্পহ োদী পশেলল্পনা ব্লা হে।
২) দীর্ণহ োদী পশেকল্পনা (Long range plan)
যশদ মকান পশেকল্পনা আগা ী ১ ব্েে ব্া তাে মব্িী হেে জনয কো হে, তহব্
তাহক দীর্ণহ োদী পশেলল্পনা ব্লা হে।
৩) Tactical Plan
Tactical plan স্বল্প হেে জনয কো হে এব্ং তা প্রশতষ্ঠাহনে জনয ততো গুরুত্বপূর্ণ
নে। ময ন আপনাে আগা ী েুটিে পশেকল্পনা।
৪) Strategic Plan
Strategic plan দীর্ণ হেে জনয কো হে এব্ং তা প্রশতষ্ঠাহনে জনয অতযন্ত
গুরুত্বপূর্ণ।
তা ত : sohel114@gmail.com 25
আব্াে পশেকল্পনাহক শনম্নশলশিত ভাহব্ও ভাগ কো যােুঃ
১) Goal: যশদ মকান পশেকল্পনাহক ফলাফল শদহে প্রকাি কো হে তাহব্ তাহক Goal
ব্হল।
ময ন এিন শিক্ষাথী পেীক্ষাে A+ মপহত িাে।
২) Single Use Plan
ময পশেকল্পনা মকব্ল াত্র ১ ব্ােই ব্যব্হাে কো যাে ম োই Single use plan. লক্ষয
অশজণ ত হহে মগহল এই পশেকল্পনা আে কাহজ লাহগনা। তহব্ প্রাপ্ত অশভজ্ঞতা অনয
মক্ষহত্র উপকােী হে।
ময ন য ুনা ম তু ততশেে পশেকল্পনা।
Single use plan আব্াে ২ েক ুঃ
ক) Program: Program হহলা ম ই প্রশিো যা মকান লক্ষয অজণ হনে জনয প্রযান ময
যাপগুহলা থাহক ম গুল শিশিত কহে, প্রশতটি যাহপে জনয মক দাশেত্ব পাহব্ আে
ম জনয কত ে প্রহোজন তা শনযণাের্ কহে।
অথণাৎ Program হহছ
ক.১) শনযণাশেত লক্ষয অজণ হনে জনয প্রযান যাপগুহলা শনযণাের্ কো
ক.২) প্রশতটি যাহপে দাশেত্ব কাে তা শনযণাের্ কো
ক.৩) প্রহোজনীে ে শনযণাের্ কো।
ি) Project: মকান Program এে প্রশতটি প্রযান যাপই হল এহককটি project.
তা ত : sohel114@gmail.com 26
৩) Standing plan
মকান প্রশতষ্ঠাহন ময কাজগুহলা ব্ােব্াে কেহত হে (repetitive work) ম গুলে জনয
ময পশেকল্পনা কো হে ম গুলই standing plan. একব্াে লক্ষয অশজণ ত হহলও এই
পশেকল্পনাগুহলা পেব্তী একই মক্ষহত্র ব্াব্হাশেত হে।
ময ন ঢাকা শব্শ্বশব্দযালহে ভশতণ পেীক্ষা অনুষ্ঠাহনে পশেকল্পনা। প্রশত ব্েেই এই
পেীক্ষা হে আে কতৃণ পক্ষ একই পশেকল্পনা ব্যব্হাে কহেন।
Standing plan ৩ েক ুঃ
ক) Policy: Policy হহছ standing plan যা ব্ােব্াে উত্থাশপত হে এ ন প্রহেে উত্তে
শহহ হব্ ব্যব্হৃত হে। Policy ব্যব্স্থাপহকে ক্ষ তাে ী ানা শনযণাের্ কহে মদে।
ময ন েকােী িাকেীে মক্ষহত্র ব্েহ ে ব্যাপাহে েকাহেে policy েহেহে যাহত কত
ব্ে পযণন্ত েকােী িাকশেহত মযাগ মদওো যাহব্ আে অব্ ে গ্রহহনে ব্ে কত
হহব্ তা শনযণাশেত আহে।
ি) Procedure: মকান লক্ষয অজণ হনে জনয পেস্পে ম্পকণ যুি ময যাপগুহলা থাহক
তাহদে োনুযােী (chronological order) িহ াজাহল তাহক procedure ব্হল।
মকান প্রশতষ্ঠাহন শনহোহগে মক্ষহত্র ময procedure অনু ের্ কো যােুঃ
ি.১) আগ্রহী প্রাথীহদে আহব্দন িাওো
ি.২) প্রাথীহদে শলশিত পেীক্ষা মনওো
ি.৩) পেীক্ষাে উত্তীর্ণহদে স্বাস্থয পেীক্ষা কো
ি.৪) মযাগযহদে শনহোগ প্রদান
গ) Method: মকান procedure এে প্রশতটি যাপই এহককটি Method.
তা ত : sohel114@gmail.com 27
পশেকল্পনাে কাযণকাশেতা ও হেে হযয ম্পকণ
একটি পশেকল্পনা যশদ মব্িী হেে জনয কো হে, তাে কাযণকাশেতা ক হব্াে
ম্ভাব্না মব্িী থাহক। কাের্ ভশব্ষযৎ অশনশিত। যত দূে ভশব্ষযহতে পশেকল্পনা কো
হহব্, অশনিেতা তহতা মব্িী হহব্।
পশেকল্পনাে ী াব্েতা
১) পশেকল্পনাে ভশব্ষযহতে ব্যাপাহে অনু ান কেহত হে এব্ং এই পশেকল্পনা ফল
হব্াে জনয এই অনু ানগুহলা কতো ঠিক তা গুরুত্বপূর্ণ। শকন্তু ভশব্ষযৎ ব্ েই
অশনশিত। পশেকল্পনাকােী তাে অশভজ্ঞতা কাহজ লাশগহে অনু ান কেহলও অহনক
শকেুই তাে শনেন্ত্রর্ ব্া জ্ঞাহনে ব্াইহে।
মযহকাহনা প্রশতষ্ঠান ২ ভাহব্ প্রভাশব্ত হে।
ক) আভযন্তেীর্ পশেহব্ি শদহে (By internal environment): অথণাৎ প্রশতষ্ঠাহনে াহথ
যাো জশিত, ময ন ক ণকতণ া, ক ণিােী, মিতা, যন্ত্রপাশত, যাে উপে প্রশতষ্ঠাহনে
ক -মব্িী শনেন্ত্রর্ আহে তাো প্রশতষ্ঠানহক প্রভাশব্ত কহে।
ি) ব্াশহযক পশেহব্ি শদহে (By external environment): অথণাৎ প্রশতষ্ঠাহনে াহথ
যাো ো শে জশিত না, যাহদে উপে প্রশতষ্ঠাহনে মকানই শনেন্ত্রর্ নাই, শকন্তু তাো
প্রশতষ্ঠানহক প্রভাশব্ত কেহত পাহে। ময ন মদহিে েকাহেে উপে একটি প্রশতষ্ঠাহনে
মকান শনেন্ত্রর্ থাহক না শকন্তু েকাহেে শ োন্ত প্রশতষ্ঠানহক প্রভাশব্ত কেহত পাহে।
২) Standing plan শুযু াত্র ব্ােব্াে র্হে এ ন ব্যাপাহে ব্যব্হাে কো যাে।
৩) পশেকল্পনাে ফহল অহনক মক্ষহত্র ানুহষে স্বাযীনভাহব্ কাজ কোে ুহযাগ কহ
যাে।
৪) ানুষ পশেব্তণ ন পেন্দ কহে না। তাো শিোিশেত শনেহ ই কাজ কেহত িাে।
কাহজই পশেকল্পনাে াহথ যশদ তাহদে শিোিশেত পেশতে দ্বন্ধ মদিা মদে, তহব্ তাো
পশেব্তণ নহক প্রশতহোয কেহত িাে।
৫) পশেকল্পনা কো যহথষ্ট ব্যেব্হুল কাজ।
তা ত : sohel114@gmail.com 28
অযযাে: ৪
Organizing
Organizing
মকান প্রশতষ্ঠাহনে পশেকশল্পত লক্ষযগুহলা অজণ হনে জনয তাে ম্পদ (resources)
শকভাহব্ ব্শন্টত হহব্ তা ঠিক কো ও ম অনুযােী ব্ণ্টন কোই organizing । ম্পদ
ব্লহত ানব্ ম্পদ (human resource) ও অনযানয (non-human resource)
ব্ুঝাহনা হহেহে। Organizing ঠিক হতা না হহল ম্পহদে অপিে হে।
একজন ব্যব্স্থাপক প্রথহ তাে প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষযগুহলা শনযণাের্ কহেন। তােপে ম গুহলা
অজণ ন কোে জনয পশেকল্পনা ততশে কহেন। এেপে পশেকল্পনা ব্াস্তব্ােহনে জনয তাহক
প্রশতষ্ঠাহনে ম্পদ ঠিক ভাহব্ কাহজ লাগাহত হহব্ মযন প্রশতষ্ঠাহনে program গুহলা
ঠিকভাহব্ ব্াস্তব্াশেত হে। প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনেই ম্পহদে ী াব্েতা আহে। আব্াে এই
ম্পদ শব্শভন্ন ভাহব্ ব্যব্হাে কো যাে। হেহতা ১টি প্রশতষ্ঠাহনে উৎপাদন ব্ািাহনাে
জনয ১টি ব্ািশত যন্ত্র দেকাে। আব্াে একই হে হেহতা factory এে শভতহেে
োস্তা ম ো ত কো দেকাে। একজন ব্যব্স্থাপকহক তিন শ োন্ত শনহত হহব্ ম তাে
অথণ মকান কাহজ লাগাহব্।
ঠিক মত শন প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষযগুহলা অজণ হনে জনয ানব্ ম্পদ, যন্ত্রপাশত ও অনযানয
শজশন ব্োদ্দ কেহত হে। ব্যব্স্থাপকহক প্রশতষ্ঠাহনে প্রহোজনানু াহে শ োন্ত শনহত
হহব্। একটি ফেওেযাে ততশেে প্রশতষ্ঠাহনে াহথ একটি িাদয প্রস্তুতকােী প্রশতষ্ঠাহনে
িাশহদাে পাথণকয থাকহব্। ব্যব্স্থাপহকে অব্িযই প্রশতষ্ঠাহনে প্রহোজন ব্ুঝাে ও
ম ই হতা ম্পদ ব্যব্হাহেে মযাগযতা থাকহত হহব্। তাে ব্ুঝহত হহব্ মকান মক্ষহত্র
কতেু কু ম্পদ ব্োদ্দ কেহত হহব্। ময কাজ ১জন ানুহষে পহক্ষ কো ম্ভব্ ম িাহন
২জন শনহোগ শদহল ময ন ম্পহদে অপিে হে ঠিক মত শন ময কাহজে জনয ২জন
দেকাে ম কাহজে জনয ১জন শনহোগ শদহল কাজটি ম্পূর্ণ হহব্ না, ফহল প্রশতষ্ঠাহনে
লক্ষয অজণ হন ব্াযা ৃশষ্ট হহব্। কাহজই প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয অজণ হনে জনয Organizing
অতযন্ত গুরুত্বপূর্ণ।
তা ত : sohel114@gmail.com 29
ব্যব্স্থাপনাে ১টি function শহ াহব্ organizing এে াযযহ যা কো হেুঃ
১) ম্পদ মযাগাে ও ব্ণ্টন কো (Arranging & allocating resources)
২) কাজ ভাগ কো ও একত্র কো (Dividing & grouping of activities)
৩) প্রশতষ্ঠাহন যাো কাজ কহে তাহদে হযযে ম্পকণ শনযণাের্ কো (Defining
relationship between individuals working in an organization)
Organizing এে জনয ময শব্ষেগুহলা প্রহোজনুঃ
১) Departmentation
Departmentation এে াযযহ প্রিা শনক কাহজ ুশব্যাে জনয প্রশতষ্ঠাহনে একইেক
কাজগুহলাহক মযৌশিক ভাহব্ একশত্রত কো হে। ময ন একটি প্রশতষ্ঠাহন যাো পর্য
উৎপাদহনে াহথ জশিত তাহদে শনহে Production department ততশে কো হে। একই
ভাহব্ accounts department, sales department গহি মতালা হে।
২) Delegation of Authority (DOA)
Delegation of Authority এে াযযহ একজন ব্যব্স্থাপক তাে ম াে কাহজে শকেু অংি
অহনযে উপে নযাস্ত কহেন।
একটি প্রশতষ্ঠাহনে প্রযান ক ণকতণ াে পহক্ষ তাে কল ক্ষ তা ব্যব্হাে কো ম্ভব্ হে
না। তাে পহক্ষ ব্শকেু জানা ম্ভব্ না। আব্াে কল কাহজ জশিত হব্াে হতা
িশি ব্া ে মকানোই তাে থাহক না। ুতোং শতশন তাে শকেু ক্ষ তা
(authority) তাে অযস্তন (subordinate) মক নযস্ত কহেন। এই প্রশিোটিহকই
ব্যব্স্থাপনাে DOA ব্হল। ময ন একটি প্রশতষ্ঠাহনে পশেিালহকে পহক্ষ উৎপাদন, শব্িে,
ব্যাংশকং, শহ াব্েক্ষর্ ইতযাশদ ব্ শব্ষহেে শদহক লক্ষয োিা ম্ভব্ না। এজনয শতশন
মযাগয মলাকহদে authority মদন যাো তাে হহে এই শব্ষেগুহলা লক্ষয োহি।
তা ত : sohel114@gmail.com 30
DOA এে ূল শব্ষে
১) উচ্চপদস্থ ক ণকতণ াে দ্বাো দাশেত্ব মদওো।
একজন উচ্চপদস্থ ক ণকতণ া তাে অশযনস্থ ব্যশিহক ুশনশদণষ্ট কাজ পশেষ্কাে ভাহব্ ব্ুশঝহে
শদহব্ন।
২) অনু শত প্রদান
ময ব্যশিহক কাজ মদওো হহব্ তাে কাজ কোে জনয যতেু কু ক্ষ তা (authority)
দেকাে তা ব্যব্হাহেে অনু শতও তাহক শদহত হহব্।
৩) দাশেহত্বে ান authority এব্ং responsibility মদওো।
যাে উপে কাজ নযস্ত কো হহব্ শতশন ক্ষ তা ও দাশেত্ব দুইই পাহব্ন।
৪) স্বছতা ততশে কো
দাশেত্ব প্রাপ্ত ব্াশি যিশন তাে ক্ষ তা ব্যব্হাে কেহব্ন তিশন শতশন ম জনয দােী
(accountable) থাকহব্ন।
৫) ১ ব্যশিহক ১ জন ব্যশিে অযীহন মদওো।
এহক ব্হল Unity of command. ১ ব্যশি যশদ একই াহথ একাশযক ব্যশিে অশযনস্থ
শহ াহব্ কাজ কহে তহব্ তাে পহক্ষ কাজ কোই ম্ভব্ হহব্ না।
৬) কাউহক এশিহে যাওো যাহব্না।
যিনই মকান শনহদণি ব্া তথয যাহব্ তা নীি মথহক উপহে ব্া উপে মথহক নীহি
যাওোে ে পদানুজােী ব্াে কাহে শদহে যাহব্। অশত দেকাশে হে উপে মথহক
নীহি তথয মদব্াে মক্ষহত্র যশদ কাউহক এশিহে যাওো হেও, নীি মথহক উপহে তথয
যাব্াে মক্ষহত্র তা কো যাহব্ না।
তা ত : sohel114@gmail.com 31
৭) শযশন দাশেত্ব শদহলন শতশনও দােী থাকহব্ন।
শযশন কাজ কেহব্ন শতশন ময ন কাহজে জনয দােী থাকহব্ন ঠিক মত শন শযশন কাজ
শদহেহেন শতশনও দােী থাকহব্ন। একজন উচ্চপদস্থ ব্যশি শনহজে দাশেত্ব
(responsibility) অশযনস্থহক শদহে শদহত পাহেন না।
Staff ব্যব্হাে কো
একটি প্রশতষ্ঠাহনে ব্যব্স্থাপকহদে অশভজ্ঞ পো িণ ও হােহকে ভু শ কা শদহে Staff ো
াহাযয কহেন। Staff ো শনহজো মকান মক্ষহত্র শ োন্ত শদহত পাহে না। তাহদে মকান
কাহজে শনহদণি মদব্াে ক্ষ তা (executive power) মনই। তহব্ তাো ব্যব্স্থাপকহক
শ োন্ত শনহত াহাযয কেহত পাহেন।
মকান প্রশতষ্ঠাহন যশদ মকান একটি ব্যাপাহে কাহো যহথষ্ট জ্ঞান না থাহক াযােনত
তিন Staff শনহোগ মদওো হে।
Staff ২ যেহনে হে।
১) াযাের্ (General Staff):
এো ময কাজগুহলা কহেুঃ
ক) তহথযে ন্বে কো
ি) তহথযে াোংি কো ও হ ণাোে কো
গ) শক কো উশিত ম ম্মহন্ধ পো িণ মদওো
র্) শলশিত আহদি ততশে কহে মদওো
ঙ) ময আহদি মদওো হহেহে তা ব্যিযা কো
ি) প্রকৃ ত কাহজে শদহক মিোল োিা
ে) পশেকল্পনাে মথহক মকান শব্িুযশত হহছ শকনা তা মদিা
তা ত : sohel114@gmail.com 32
জ) ব্যব্স্থাপহকে কাহে শেহপােণ মদওো
ঝ) উৎপাদহনে াহথ জশিতহদে প্রহোজনীে তথয মদওো।
২) Functional/Technical Staff:
Functional/Technical Staff তাোই যাহদে মকান ব্যাপাহে শব্হিষ জ্ঞান আহে। তাো
তাহদে শনহজে কাযণহক্ষহত্র শ োন্তও শনহত পাহে। অথণাৎ তাহদে functional authority
আহে। ময ন ব্ুহেহেে শিশকৎ কহদে মোগীহদে মক্ষহত্র শ োন্ত মনব্াে ক্ষ তা আহে।
এহক্ষহত্র তাহদে ব্ুহেহেে উপািাহযণে অনু শত শনহত হেনা। শকন্তু তাো যশদ শিশকৎ া
মকহন্দ্রে মকান পশেব্তণ ন আনহত িান তহব্ তাহদে অব্িযই উপািাযণে অনু শত লাগহব্।
Staff শনহোহগে মিহে DOA (Delegation Of Authority) মব্িী পেন্দনীে। এে কােনুঃ
১) Staff শনহোগ শদহল ব্ািশত অথণ িেি হে।
২) প্রশতষ্ঠাহন Staff মদে অব্স্থান পশেষ্কাে না।
৩) প্রশতষ্ঠাহনে কাঠাহ া (organizational structure) জটিল হহে যাে।
৪) Staff মদে অযস্তন যাো থাহকন তাো াযােনত তা পেন্দ কহেন না
(psychological resentment)
৫) DOA এে ফহল অশযনস্থো গুরুত্বপূর্ণ দাশেত্ব পাে। ফহল তাহদে মপিাগত উন্নশত
হে। একই াহথ তাো প্রশতষ্ঠাহন ব্ািশত গুরুত্বও পাে।
Span of management/authority/control/supervision
একজন ব্যব্স্থাপহকে পহক্ষ যতজন অশযনস্থহক ঠিকভাহব্ শনেন্ত্রর্ কো ম্ভব্ তাই
তাে span of management. যশদ আ াে প্রশতষ্ঠাহন ১০০ জন কাজ কহে আে তাে
হযয ৪ জন ো শে আ াহক শেহপােণ কহে তহব্ আ াে span of management হহব্
৪।
তা ত : sohel114@gmail.com 33
Span of management (SOM) ময শব্ষেগুলে উপে শনভণ ে কহেুঃ
১) ব্যব্স্থাপহকে যশদ supervision এে ক্ষ তা ভাল হে, যশদ শতশন অশভজ্ঞ ও
ব্যশিত্ত্ব ম্পন্ন হন তহব্ SOM ব্ি হহব্।
২) অশযনস্থো যশদ কাহজ দক্ষ হে তহব্ SOM ব্ি হহব্।
৩) অশযনস্থো যশদ ব্যব্স্থাপহকে প্রশত ভাল যাের্া মপাষর্ কহে ও তাহক ানয কহে
তহব্ SOM ব্ি হহব্।
৪) যশদ ব্যব্স্থাপহকে পহক্ষ মব্িী ে মদওো ম্ভব্ হে তহব্ তহব্ SOM ব্ি হহব্।
৫) যশদ কাহজে যেন জটিল হে তহব্ SOM মোে হহব্।
৬) Labor turnover মব্িী হহল তহব্ SOM মোে হহব্। Labor turnover হল মকান
প্রশতষ্ঠাহন মকান হে কতজন শ্রশ ক িহল মগল তাে াহথ তিন কতজন শ্রশ ক শেল
তাে অনুপাত।
৭) অশযনস্থো যশদ একই তালাে (floor) কাজ কহে তহব্ SOM ব্ি হহব্।
৮) যশদ Staff মদে াহাযয পাওো যাে তহব্ তহব্ SOM ব্ি হহব্।
৯) যশদ ব্াব্স্থাপক অশযনস্থহদে ঠিক ভাহব্ পশেকল্পনা ব্ুঝাহত পাহেন তহব্ SOM
ব্ি হহব্।
১০) যশদ অশযনস্থহদে তাহদে দাশেত্ব ম্পহকণ স্বছ যাের্া থাহক তহব্ SOM ব্ি
হহব্।
১১) যশদ কাহজে প্রশিো র্নর্ন ব্দলাে তহব্ SOM মোে হহব্।
তা ত : sohel114@gmail.com 34
াথা ভােী প্রিা ন (Top heavy administration)
একজন ব্যব্স্থাপহকে SOM কত হহব্ তাে মকান ুশনশদণষ্ট ংিযা মনই। তহব্
প্রশতষ্ঠাহনে উপহেে শদহক SOM নীহিে শদহকে মিহে ক হওো উশিত। অথণাৎ
প্রশতষ্ঠাহনে SOM শপোশ ে আকৃ শতে হওো উশিত।
TLM
MLM
LLM
যশদ এো উহটা শপোশ হেে আকৃ শত মনে তহব্ তাহক ব্হল াথা ভােী প্রিা ন (top
heavy administration)
TLM
MLM
LLM
তা ত : sohel114@gmail.com 35
অযযাে ৫
মনতৃ ত্ব
মনতৃ ত্ব (Leadership)
মনতৃ ত্ব হহছ ম ই প্রশিো যা একদল ানুষহক একশত্রত হহত প্রভাশব্ত কহে এব্ং
তাহদেহক কাশিত লক্ষয অজণ হনে জনয ঠিক শ োন্ত মদে ও উৎ াশহত কহে। মনতৃ ত্ব
োিা ময মকান ংগঠন শ োন্তহীনতাে দরুন শব্িৃঙ্খল হহে যাে।
ব্তণ াহন ংগঠনগুহলা শক অব্স্থাহন আহে তা শনভণ ে কহে তাহদে মনতাহদে মযাগযতাে
উপে। একটি ংগঠহন যাো মযাগদান কহে তাহদে কহলেই শকেু ুপ্ত প্রশতভা থাহক।
একজন মযাগয মনতা তাে অশযনস্থহদে ুপ্ত প্রশতভাহক প্রকাহিয শনহে আহ ন ও
তাহদেহক ংগঠহনে কাহজ দক্ষ কহে মতাহলন। এেপে উভহে শ হল উন্নত াহনে পর্য
গহি মতাহলন যা ব্াজাহে তাহদে অব্স্থানহক ু ংহত কহে। ুতোং ব্াজাহে
ংগঠনগুহলা প্রকৃ তপহক্ষ তাহদে পর্য শদহে প্রশতদ্বশন্দ্বতা কহে না ব্েং তাহদে যােযাে
মনতৃ ত্বে মযাগযতাে দ্বাো প্রশতদ্বশন্দ্বতা কহে।
প্রশতটি ংগঠহনেই নতু ন নতু ন মনতা প্রহোজন। কাের্ তাহদে ব্তণ ান মনতাো মকান
কােহর্ (হয ন অব্ ে গ্রহন, অনয প্রশতষ্ঠাহন িহল যাওো) ভশব্ষযহত নাও থাকহত
পাহেন। এ ন শকেু ংগঠন আহে যাো প্রশিক্ষহর্ে াযযহ মনতা ততশে কহে। এজনযই
ব্লা হে শুযু জন্মগত ভাহব্ই মনতা হে না, মনতা ততশেও কো যাে।
মকান মকান গুন একজন ানুষহক মনতা ব্ানাে
এক ে ানুষ হন কেহতা ময graphology (হাহতে মলিা শব্হেষহর্ে ক্ষ তা),
phrenology ( াথাে িুশলে গঠন শব্হেষহর্ে ক্ষ তা), astrology (মজযাশতশব্ণদযা)
শব্ষেক জ্ঞানই ানুষহক মনতা ব্ানাে। শকন্তু ব্তণ াহন এই শব্শ্বা আে গ্রহর্হযাগয
না।
তা ত : sohel114@gmail.com 36
এেপে আহ Trait theory.
Trait theory অনুযােী মনতা হব্াে জনয একজন ানুহষে শকেু শব্হিষ গুন থাকহত
হহব্। শকন্তু কাউহক মনতা হহত হহল শক শক শব্হিষ গুন থাকহত হহব্ তা ুশনশদণষ্ট
কো অ ম্ভব্। ানশব্ক গুনহক গাশর্শতক ভাহব্ প্রকাি কো যাে না ুতোং কােও
হযয কতেু কু মনতৃ ত্বগুন আহে তা শনযণাের্ কো যাে না। অব্স্থান অনুযােী মনতৃ হত্বে
প্রহোজনীে গুর্ও শভন্ন শভন্ন হহত পাহে। ময ন মযিাহন যুে িলহে ম িাহন ময ব্ি
মযাো ম ই হেহতা মনতা। Trait theory মত এই শব্ষেটি শব্হব্িনা কো হেশন।
তাোিা মকান মকান গুন না থাকাে পেও মকউ মকউ ফল ভাহব্ মনতৃ ত্ব শদহেহেন।
আে এ কল কােহর্ ১৯৩০ াহলে পহে Trait theory ব্াশতল হহে যাে।
এেপে আহ Roll behavior of a Leader. এহক্ষহত্র ব্লা হে ময মকান ব্যশিহক মনতা
হহত হহল তাহক অতযন্ত শিোিীল (active) হহত হহব্ এব্ং অশযক জ্ঞান আে উন্নত
াহনে কাহজে াযযহ প্র ার্ কেহত হহব্ ময ম অনযহদে মথহক মব্িী মযাগয।
মনতা হব্াে মযাগযতা ম্বহন্ধ আ াে (হলিহকে) শনজস্ব যাের্া
মকান ব্যশিে যশদ যহথষ্ট ংিযক ানুষহক শনহজে অনুকূহল প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা
থাহক আে যশদ ম ম ই ক্ষ তাহক কাহজ লাগাে, তহব্ই ম একজন মনতাে পশের্ত
হে। প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা ম শনহজে মযাগযতাে অজণ ন কেহত পাহে আব্াে
অনযভাহব্, ময ন পাশেব্াশেক পশেিহে, মপহত পাহে।
ময ন ভােহতে কংহগ্র দহলে মনত্রী ম াশনো গান্ধীে কথা আ ো শব্হব্িনা কেহত
পাশে। শতশন অতীহত োজনীশতে াহথ জশিত শেহলন না। শকন্তু পাশেব্াশেক পশেিহেে
কােহর্ ভােহতে ানুহষে উপে তাে যহথষ্ট প্রভাব্ আহে। যিন শতশন োজনীশতহত
এহ তাে ম ই ক্ষ তা ব্যব্হাে কেহলন, তিশন শতশন মনত্রী হহে উঠহলন। তাে দহল
তােহিহে জ্ঞানী, তযাগী ও মযাগয ানুষ থাকহলও তাহদে কাহোই তাে হতা ানুষহক
শনহজে অনুকূহল প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা মনই। আে তাই শতশনই তাহদে মনত্রী।
এোিা আ ো শব্শভন্ন োজননশতক দহলে মনতা-মনত্রীে কথা শব্হব্িনা কেহত পাশে
যাহদে ততা, শনষ্ঠা ইতযাশদ গুন কতেু কু আহে তা যহথষ্ট প্রেশব্ে শকন্তু ানুষহক
শনহজে অনুকূহল প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা প্রোতীত। আে এই গুহনে জনযই তাো
মনতা-মনত্রী।
তা ত : sohel114@gmail.com 37
মনতৃ ত্ব শুযু মনতা মকশন্দ্রক নে
আহগ হন কো হহতা ময মনতৃ ত্ব শুযুই মনতা মকশন্দ্রক। শকন্তু ব্তণ াহন হন কো হে
মনতা ব্হিহে গুরুত্বপূর্ণ শব্ষে হহলও মনতৃ হত্বে এক াত্র শব্ষে না। মনতৃ ত্ব হহছ মযাগয
মনতা, দক্ষ অনু ােী, ুশনশদণষ্ট লক্ষয এব্ং অনুকূল পশেহব্ি, এই ৪টি শব্ষহেে ন্বে।
মনতৃ হত্বে যেন
১) Motivational Style
Motivational Style এ ব্যব্স্থাপক অযস্তনহদে গুরুত্বপূর্ণ কাজ মদন ও তাহদে ভাল
কাহজে স্বীকৃ শত ও প্রশতদান শদহে উন্নত াহনে কাজ আদাহেে াহথ াহথ তাহদে
ন্তুশষ্ট অজণ ন কহেন। এটিহক ব্হল positive motivational style.
তহব্ ব্যব্স্থাপক অশযনস্থহদে িাশস্তে ভে মদশিহেও কাজ কেহত প্রভাশব্ত কেহত
পাহেন। এটিহক ব্হল negative motivational style.
২) Participatory Style
Participatory Style এে মক্ষহত্র শ োন্ত গ্রহহর্ ব্যব্স্থাপক ও তাে অশযনস্থহদে কাে
কতেু কু গুরুত্ব থাহক তাে উপে শভশত্ত কহে আব্াে তা ৩ েক ।
ক) একনােকতাশন্ত্রক পেশত (Autocratic Style)
এহক্ষহত্র মনতা একাই শ োন্ত গ্রহর্ কহেন। শ োন্ত গ্রহহর্ তাে অশযনস্থহদে মকান
তা ত মনন না। ময ন িস্ত্র ব্াশহনীে (Armed forces: Army, Navy, Air Force) এে
মক্ষহত্র এেক মদিা যাে। মযিাহন ক ণকতণ া (Officer) একাই শ োন্ত মনন আে
ত শনকো ম অনুযােী কাজ কহে।
তা ত : sohel114@gmail.com 38
ি) গর্তাশন্ত্রক পেশত (Democratic Style)
এহক্ষহত্র মনতা তাে অশযনস্থহদে তা ত শনহেই শ োন্ত মনন। দহলে ব্াই এিাহন
শ োন্ত গ্রহহন গুরুত্ব পাে।
গ) Free Rein Style
এহক্ষহত্র মনতা শনহজ মকান শ োন্ত মদন না। অশযনস্থো শনহজোই শ োন্ত মনন। এহক্ষহত্র
মনতা একজন পযণহব্ক্ষক শহ াহব্ কাজ কহেন ও প্রহোজহন পো িণ শদহে াহাযয
কহেন। ময ন যাো মকান উচ্চতে গহব্ষর্া কহেন (হয ন Phd. Degree এে জনয)
তিন তাহদে supervisor ো তাহদে স্বাযীন ভাহব্ কাজ কেহত মদন আে শনহজ ূলত
পো িণক শহহ হব্ কাজ কহেন।
৩) Orientation style
Orientation style এ মনতা কাহজে প্রশত অথব্া ক ণিােীহদে প্রশত গুরুত্ব মদন। যশদ
শতশন কাজ ম্পন্ন কোে শদহকই শুযু গুরুত্ব মদন তহব্ তা structure style/Task
centered style. এহক্ষহত্র মনতা শুযু গুরুত্ব মদন শক কেহত হহব্ আে শকভাহব্ কেহত
হহব্।
যশদ শতশন ক ণিােীহদে আহব্গ, া াশজক ও ানশ ক অব্স্থাে প্রশত গুরুত্ব মদন তহব্
তা consideration style/Employee Centered style.
একজন মযাগয মনতাে মকান মনতৃ হত্বে যের্ অনু ের্ কো উশিত
একজন ব্যব্স্থাপকহক মযাগয মনতা হহত হহল মকান শনশদণষ্ট মনতৃ হত্বে যের্ অনু ের্
কেহল হহব্ না। তাহক পশেশস্থশত অনুযােী মযেক মনতৃ ত্ব প্রহোজন ম েক মনতৃ ত্ব
শদহত হহব্। একজন মনতাহক ংগঠহনে লক্ষয অজণ হনে জনয কিহনা কহঠাে হহত হহব্
আব্াে প্রহোজহন দোলু হহত হহব্। মযাগয মনতা হব্াে জনয এই শব্পেীত ুিী িাশেশত্রক
তব্শিষ্টযই থাকহত হহব্। তাহক াহ ী হহত হহব্। প্রহোজহন না ব্লাে ক্ষ তা থাকহত
হহব্।
তা ত : sohel114@gmail.com 39
অযযাে ৬
শনেন্ত্রর্
শনেন্ত্রর্ (Controlling)
মকান ংগঠহনে কাযণি পশেকল্পানা অনু াহে িলহে শকনা তা শনশিত কোই
শনেন্ত্রর্(controlling)। এটি regulatory কাযণি ।
৩ ভাহব্ শনেন্ত্রর্ কো যাে
১) Feedback Control
পশেকল্পনা মথহক মকান শব্িুযশত র্হে যাব্াে পে তা শনর্ণে কহে ঠিক কোই
Feedback Control. এটি corrective ( ংহিাযন) action.
২) Feed forward Control
পশেকল্পনা মথহক মকান শব্িুযশত র্োে ম্ভব্নাহক আহগই নাি কহে তা প্রশতহোয
কোই Feed forward Control. এটি preventive (প্রশতহোয) action.
৩) Steering Control
মকান পশেকল্পনা ব্াস্তব্ােহনে েই ময শনেন্ত্রর্ কো হে তাই Steering Control.
তা ত : sohel114@gmail.com 40
শনেন্ত্রর্ কোে যাপ ূহ
১) একটি আদিণ ান (standard) শনযণাের্ কেহত হহব্।
২) ব্তণ ান কাযণিহ ে ান শনর্ণে কেহত হহব্।
৩) আদিণ াহনে াহথ প্রাপ্ত াহনে তু লনা কেহত হহব্।
৪) ফলাফল অনুযােী corrective ( ংহিাযন) action শনহত হহব্।
পশেকল্পনা ও শনেন্ত্রহর্ে াহঝ ম্পকণ
পশেকল্পনা কো ব্যব্স্থাপনাে ১ যাপ আে শনেন্ত্রর্ কো মিষ যাপ। পশেকল্পনা
আ াহদে লক্ষয শনযণাের্ কহে আে ঠিক শনেন্ত্রর্ শনশিত কহে ময লক্ষযগুহলা অশজণ ত
হহব্। পশেকল্পনা ও শনেন্ত্রহর্ে াহঝ ম্পকণ হক নীহিে diagram শদহে মদিাহনা যাে
যাহক ব্লা হে “Loop of management control”
লক্ষয শনযণাের্ কো (পশেকল্পনা) ব্াস্তশব্ক অব্স্থা ব্াস্তশব্ক অব্স্থাে ূলযােন আদিণ াহনে াহথ
আদিণ ান শনযণাের্ কো ব্াস্তশব্ক অব্স্থাে তু লনা
Corrective action Corrective action শব্িুযশতে কাের্ শনর্ণে কো শব্িুযশত শনর্ণে কো
ব্াস্তব্ােন শনযণাের্
Loop of management control
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা
ব্যবস্থাপনা শিক্ষা

Mais conteúdo relacionado

Destaque

2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by HubspotMarius Sescu
 
Everything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTEverything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTExpeed Software
 
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsProduct Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsPixeldarts
 
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthHow Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthThinkNow
 
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfAI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfmarketingartwork
 
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024Neil Kimberley
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)contently
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024Albert Qian
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsKurio // The Social Media Age(ncy)
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Search Engine Journal
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summarySpeakerHub
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Tessa Mero
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentLily Ray
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity -  Best PracticesTime Management & Productivity -  Best Practices
Time Management & Productivity - Best PracticesVit Horky
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementMindGenius
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...RachelPearson36
 

Destaque (20)

2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot2024 State of Marketing Report – by Hubspot
2024 State of Marketing Report – by Hubspot
 
Everything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPTEverything You Need To Know About ChatGPT
Everything You Need To Know About ChatGPT
 
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage EngineeringsProduct Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
Product Design Trends in 2024 | Teenage Engineerings
 
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental HealthHow Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
How Race, Age and Gender Shape Attitudes Towards Mental Health
 
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdfAI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
AI Trends in Creative Operations 2024 by Artwork Flow.pdf
 
Skeleton Culture Code
Skeleton Culture CodeSkeleton Culture Code
Skeleton Culture Code
 
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
PEPSICO Presentation to CAGNY Conference Feb 2024
 
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
Content Methodology: A Best Practices Report (Webinar)
 
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
How to Prepare For a Successful Job Search for 2024
 
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie InsightsSocial Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
Social Media Marketing Trends 2024 // The Global Indie Insights
 
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
Trends In Paid Search: Navigating The Digital Landscape In 2024
 
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
5 Public speaking tips from TED - Visualized summary
 
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
ChatGPT and the Future of Work - Clark Boyd
 
Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next Getting into the tech field. what next
Getting into the tech field. what next
 
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search IntentGoogle's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
Google's Just Not That Into You: Understanding Core Updates & Search Intent
 
How to have difficult conversations
How to have difficult conversations How to have difficult conversations
How to have difficult conversations
 
Introduction to Data Science
Introduction to Data ScienceIntroduction to Data Science
Introduction to Data Science
 
Time Management & Productivity - Best Practices
Time Management & Productivity -  Best PracticesTime Management & Productivity -  Best Practices
Time Management & Productivity - Best Practices
 
The six step guide to practical project management
The six step guide to practical project managementThe six step guide to practical project management
The six step guide to practical project management
 
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
Beginners Guide to TikTok for Search - Rachel Pearson - We are Tilt __ Bright...
 

ব্যবস্থাপনা শিক্ষা

  • 1. Download Link: http://www.slideshare.net/sohel114/ss-15861785 ব্যব্স্থাপনা শিক্ষা ম াহাম্মদ ম াহহল মেজা
  • 2. তা ত : sohel114@gmail.com 1 কৃ তজ্ঞতা স্বীকাে ব্ইটি ূলত আশ ঢাকা শব্শ্বশব্দযালহে ব্যব্স্থাপনা শিক্ষাে এ শব্এ কোকালীন হে শ্রহেে শিক্ষহকো ক্লাহ যা পশিহেহেন তাে হযয যা শকেু ব্যব্স্থাপনাে প্রাথশ ক জ্ঞাহনে াহথ ংগশতপূর্ণ ব্হল হন কহেশে তাে ংকলন। াহথ শকেু ব্ই আে internet site এে াহাযয শনহেশে। আ াে শনজস্ব ী াব্েতাে কােহর্ যশদ মকান ভু ল হহে থাহক (ব্ানান হ) তহব্ ম জনয দুুঃশিত। ব্ইটি ম্পহকণ ময মকান তা ত জানাহত অনুহোয েইহলা। ব্ইটিে মকান অংি ব্ুঝহত যা হহলও আ হক জানাহত পাহেন। আ াে mail address: sohel114@gmail.com ম াহাম্মদ ম াহহল মেজা এ শব্এ (ব্যব্স্থাপনা শিক্ষা), ঢাকা শব্শ্বশব্দযালে শব্এ শ ইশিশনোশেং (হ কাশনকযাল), ব্াংলাহদি প্রহকৌিল শব্শ্বশব্দযালে ঢাকা, ব্াংলাহদি ২২মি মপৌষ, ১৪১৯ ব্াং ৫ই জানুোেী, ২০১৩ ইং
  • 3. তা ত : sohel114@gmail.com 2 ূশিপত্র অযযাে ১....................................................................................................................................................5 ব্যব্স্থাপনা .......................................................................................................................................................5 ব্যব্স্থাপনা (Management) .......................................................................................................................5 প্রশতষ্ঠান (Organization) ...........................................................................................................................5 পশেকল্পনা (Planning )...............................................................................................................................7 Organizing .................................................................................................................................................8 মনতৃ ত্ব (Leading) .....................................................................................................................................8 শনেন্ত্রর্ (Controlling)...............................................................................................................................8 উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (TLM: Top level manager) ...........................................................................10 যয পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (MLM: Mid-level manager).......................................................................10 শনম্ন পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (LLM: Low-level manager) ..........................................................................10 Efficiency ও Effectiveness......................................................................................................................11 ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব....................................................................................................................................13 শ োন্ত গ্রহর্ ..........................................................................................................................................13 অযযাে: ২...................................................................................................................................................17 প্রশতষ্ঠান ........................................................................................................................................................17 প্রশতষ্ঠান (Organization) .........................................................................................................................17 Company .................................................................................................................................................20 Group of Companies: ..........................................................................................................................20 Corporation:........................................................................................................................................21 ব্হুজাশতক প্রশতষ্ঠান (Multinational Company)...................................................................................21 ব্যব্ া (Business)...................................................................................................................................21 Factory আে Industry এে হযয পাথণকয...................................................................................................22 Need........................................................................................................................................................22 Want........................................................................................................................................................22
  • 4. তা ত : sohel114@gmail.com 3 অযযাে: ৩..................................................................................................................................................23 পশেকল্পনা ......................................................................................................................................................23 পশেকল্পনা (Planning)................................................................................................................................23 পশেকল্পনাে প্রহোজনীেতা...........................................................................................................................24 পশেকল্পনাে প্রকােহভদ ...............................................................................................................................24 পশেকল্পনাে কাযণকাশেতা ও হেে হযয ম্পকণ ..................................................................................27 পশেকল্পনাে ী াব্েতা..........................................................................................................................27 অযযাে: ৪...................................................................................................................................................28 Organizing ...................................................................................................................................................28 Organizing ...............................................................................................................................................28 DOA এে ূল শব্ষে..................................................................................................................................30 Staff ব্যব্হাে কো ....................................................................................................................................31 াথা ভােী প্রিা ন (Top heavy administration)....................................................................................34 অযযাে ৫..................................................................................................................................................35 মনতৃ ত্ব............................................................................................................................................................35 মনতৃ ত্ব (Leadership)...................................................................................................................................35 মনতৃ হত্বে যেন...........................................................................................................................................37 অযযাে ৬.................................................................................................................................................39 শনেন্ত্রর্ ..........................................................................................................................................................39 শনেন্ত্রর্ (Controlling) ..............................................................................................................................39 শনেন্ত্রর্ কোে যাপ ূহ.............................................................................................................................40 পশেকল্পনা ও শনেন্ত্রহর্ে াহঝ ম্পকণ ........................................................................................................40 অযযাে ৭ ..................................................................................................................................................41 Henri FayoL এে অব্দান...............................................................................................................................41 Henri FayoL এে পশেশিশত.........................................................................................................................41 Division of Work ও division of labor......................................................................................................43
  • 5. তা ত : sohel114@gmail.com 4 অযযাে ৮.................................................................................................................................................45 F.W.Taylor এে অব্দান ................................................................................................................................45 F.W.Taylor এে পশেশিশত...........................................................................................................................45 Scientific Management ...........................................................................................................................46 মেইলহেে পেশতে াহলািনা....................................................................................................................48 REFERENCES..........................................................................................................................................50
  • 6. তা ত : sohel114@gmail.com 5 অযযাে ১ ব্যব্স্থাপনা ব্যব্স্থাপনা (Management) ব্যব্স্থাপনা হল ম ই প্রশিো (process) যা ৪টি ফাংিন (planning, organizing, leading, controlling) এে াযযহ মকান প্রশতষ্ঠাহনে ময লক্ষযগুহলা থাহক, তা অজণ ন কহে। এই ংজ্ঞাটি ঠিক ভাহব্ ব্ুঝহত আ ো এিন শিিহব্া প্রশতষ্ঠান (organization), প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয (objectives) আে ৪টি ফাংিন planning, organizing, leading, controlling শক। প্রশতষ্ঠান (organization) যিন একদল ানুষ একহত্র শনে তাশন্ত্রক ভাহব্ (systematic manner) শকেু কাশিত লক্ষয (objectives) অজণ হনে লহক্ষয কাজ কহে তিন তাহক প্রশতষ্ঠান ব্হল। প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (issue) থাহকুঃ ১) Objective, ২) People, ৩) Structure, ৪) Technology ১) Objectives: মকান প্রশতষ্ঠান ময লক্ষযগুহলা অজণ ন কেহত িাে তাই তাে objective. ময ন মকান প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয হহত পাহেুঃ ২০% ুনাফা অজণ ন কো, মিতাে শব্িাহে মশ্রষ্ঠ হওো ইতযাশদ।
  • 7. তা ত : sohel114@gmail.com 6 ২) People: প্রশতষ্ঠাহনে াহথ অব্িযই প্রতযক্ষ ও পহোক্ষ ভাহব্ ানুষ জশিত থাহক। মকউ ো শে কাজ কহে, ময ন শ্রশ কো, মকউ পহোক্ষ ভাহব্ জশিত থাহক, ময ন মিতা। ৩) Structure: প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনে একো structure থাহক। প্রশতষ্ঠাহন যাো কাজ কহেন, মিোে যান, মপ্রশ হেন্ট, যাহনজাে, অশফ াে, প্রশতষ্ঠাহন তাহদে অব্স্থানহক এই structure এে াযযহ মদিাহনা হে। এে জনয chart ব্া diagram ব্যব্হাে কো হে। এই structure মদহি ব্ুঝা যাে ময মক শনহদণি মদহব্ আে মক পালন কেহব্। এই chart মক Organogram ব্া Organizational chart ব্হল। একটি প্রশতষ্ঠাহনে Organogram এ ন হহত পাহেুঃ পশেিালক প্রযান শনব্ণাহী ক ণকতণ া শব্ভাগীে প্রযান (উৎপাদন) শব্ভাগীে প্রযান (শব্িে) ক ণকতণ া ক ণকতণ া Organogram
  • 8. তা ত : sohel114@gmail.com 7 ৪) Technology: মকান প্রশতষ্ঠান ময মক্ষহত্র কাজ কহে ম শব্ষহে তাে ময জ্ঞান আহে তাই তাে technology । ২টি প্রশতষ্ঠান যশদ একই পর্যই ততশে কহে তব্ুও পহর্যে াহন শভন্নতা মদিা যাে। কাের্ প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনেই শনজস্ব প্রশিো থাহক। ২ যেহনে প্রশতষ্ঠান হে। ১) Formal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People, Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ আহে। ময নুঃ শব্শ্বশব্দযালে। ২) Informal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People, Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ নাই। ময নুঃ পশেব্াে। আ ো শুযু Formal Organization শনহে আহলািনা কেহব্া। ংগঠন আ াহদে জনয শক কহে একেু শিন্তা কেহলই আ াে মদিব্ ময আ াে জন্ম মনই, মব্েঁহি থাশক এব্ং হে যাই ংগঠহনে হযয মথহকই। ংগঠন াজহক ম ব্া মদে, লক্ষয অজণ হন াহাযয কহে, জ্ঞান ংেক্ষর্ কহে এব্ং ব্যশিে উন্নেহন াহাযয কহে। এব্াে ব্যব্স্থাপনাে ৪টি ূল ফাংিন planning, organizing, leading, controlling শক জানা যাক। পশেকল্পনা (Planning ) মকান প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষযগুহলা ঠিক কো আে ম গুল অজণ ন কোে ব্হিহে ভাল উপাে আহগই ঠিক কহে োিাই পশেকল্পনা (planning)।
  • 9. তা ত : sohel114@gmail.com 8 Organizing মকান প্রশতষ্ঠাহনে পশেকশল্পত লক্ষযগুহলা অজণ হনে জনয তাে ম্পদ (resources) শকভাহব্ ব্শন্টত হহব্ তা ঠিক কো ও ম অনুযােী ব্ণ্টন কোই organizing । ম্পদ ব্লহত ানব্ ম্পদ (human resource) ও অনযানয (non-human resource) ব্ুঝাহনা হহেহে। Organizing ঠিক হতা না হহল ম্পহদে অপিে হে। মনতৃ ত্ব (Leading) প্রশতষ্ঠাহনে ানুষ মযন ঠিক ভাহব্ কাজ কহে ম জনয তাহদে প্রভাশব্ত কো আে প্রহোজনীে শনহদণি মদওোই মনতৃ ত্ব। শনেন্ত্রর্ (Controlling) মকান প্রশতষ্ঠান তাে পশেকশল্পত পহথ লক্ষয অজণ হনে শদহক ঠিক ভাহব্ এশগহে িালহে, তা শনশিত কোই শনেন্ত্রর্। আিা কশে আ াহদে এত্তক্ষহনে আহলািনাে ব্যব্স্থাপনাে ংজ্ঞাটি ব্ুঝহত মপহেহেন। ব্যব্স্থাপনা হল ম ই প্রশিো (process) যা ৪টি ফাংিন (planning, organizing, leading, controlling) এে াযযহ মকান প্রশতষ্ঠাহনে ময লক্ষযগুহলা থাহক, তা অজণ ন কহে।
  • 10. তা ত : sohel114@gmail.com 9 ব্যব্স্থাপনাে ৪টি ফাংিন (planning, organizing, leading, controlling) এে তব্শিষ্টয হহছুঃ ১) এো Iterative Iterative অথণ ব্ােব্াে আ া। একটি ফাংিহনে জনয অনয ফাংিন দেকাে হহত পাহে। অথণাৎ এ ন না ময একটি ফাংিহনে কাজ মিষ হহে যাে। ঠিক পশেকল্পনাে (planning) জনয শনেন্ত্রর্ (controlling) ফাংিহনে দেকাে হহত পাহে। ২) এো Universal অথণাৎ এো ব্ প্রশতষ্ঠাহনে জনয একই। একটি প্রশতষ্ঠাহনে আকাে, মলাক ংিযা ইতযাশদ আহেকটি প্রশতষ্ঠাহনে মিহে মব্িী ব্া ক হহত পাহে শকন্তু ব্যব্স্থাপনাে ফাংিন ব্ প্রশতষ্ঠাহনে জনয একই। াো পৃশথব্ীে কল ব্যব্স্থাপকগর্ ব্যব্স্থাপনাে একই ূলনীশত ব্যব্হাে কহেন। ৩) এো Transferable ব্যব্স্থাপনাে জ্ঞান একটি প্রশতষ্ঠান মথহক অনয প্রশতষ্ঠাহন transfer কো যাে। কাের্ এে ফাংিনগুহলা universal. ুতোং একটি প্রশতষ্ঠাহনে ফল ব্যব্স্থাপক অনয প্রশতষ্ঠাহনও ফল হহব্ন কাের্ শতশন ব্যব্স্থাপনাে একই ূলনীশতহত কাজ কেহব্ন। ৪) ব্যব্স্থাপনাে ফাংিনগুলে হযয sequence থাহক ব্যব্স্থাপনাে শুরু হে পশেকল্পনা শদহে আে মিষ হে শনেন্ত্রহর্ে (controlling) এে াযযহ ।এে াহঝ organizing ও leading ফাংিন থাহক। এো ি ান্বহে আহ । যশদও একটি ফাংিন পুহো ম্পন্ন হব্াে আহগই অনয ফাংিন শুরু হহে মযহত পাহে। ব্াস্তহব্ একজন ব্যব্স্থাপকহক ৪টি ফাংিনই এক াহথ িালাহত হে।
  • 11. তা ত : sohel114@gmail.com 10 ব্যব্স্থাপনাে ৪টি ফাংিনই ান গুরুত্বপূর্ণ। তহব্ মকান ব্যব্স্থাপক মকান ফাংিনহক মব্িী গুরুত্ব মদহব্ তা শনভণ ে কহে প্রশতষ্ঠাহন তাে অব্স্থাহনে উপে অথণাৎ ম উচ্চপযণাহেে, যয পযণাহেে নাশক শনম্নপযণাহেে ব্যব্স্থাপক তাে উপে। উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (TLM: Top level manager) উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপকো পুহো প্রশতষ্ঠাহনে ব্যব্স্থাপনাে দাশেহত্ব থাহকন।প্রশতস্থাহন উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকে ংিযা ব্হিহে ক হে। তাহদে পহদে মক্ষহত্র মপ্রশ হেন্ট, মিোে যান, হাব্যব্স্থাপক ইতযাশদ ব্যব্হৃত হে। তাো প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয শনযণাের্ কহেন, policy ততশে কহেন ও প্রশতষ্ঠাহনে মকৌিল ঠিক কহেন। তাো দীর্ণ ে meeting এ ব্যে কহেন। তাো ব্াইহে ংগঠহনে প্রশতশনশযত্ব কহেন। যয পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (MLM: Mid-level manager) যয পযণাহেে ব্যব্স্থাপকো ংগঠহনে আঞ্চশলক ব্যব্স্থাপক, শব্ভাগীে ব্যব্স্থাপক ইতযাশদ পহদে দাশেহত্ব থাহকন। তাহদে ংিযা ংগঠহন ব্হিহে মব্িী হে। তাহদে শব্শভন্ন দাশেত্ব পালন কেহত হে। তাহদে ূল দাশেত্ব হহছ ংগঠহনে policy অনুযােী ক ণকাণ্ড পশেিালনা কো ও উচ্চপযণাহেে দাব্ীে (demand) াহথ শনম্নপযণাহেে ক্ষ তাে ভাে া য ব্জাে োিা। তাো একই াহথ মযাগাহযাহগে াযয , অনুব্াদক, ন্বেকােী এব্ং ঝতাকােী। শনম্ন পযণাহেে ব্যব্স্থাপক (LLM: Low-level manager) এো প্রথ মশ্রর্ীে ব্যব্স্থাপক শহ াহব্ পশেশিত। তাো ূলত ক ণিােী ও শ্রশ কহদে supervise ও শনেন্ত্রর্ কহে। এজনয তাহদেহক supervisor ব্লা হে।তাহদে পদগুহলা section officer, supervisor ইতযাশদ হহে থাহক।
  • 12. তা ত : sohel114@gmail.com 11 ংহক্ষহপ ব্লা যাে, উচ্চ পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব শিন্তা কো, যয পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব উচ্চ ও শনম্ন পযণাহেে হযয মযাগাহযাগ েক্ষা কো আে শনম্ন পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব কাজ আদাে কো। Efficiency ও Effectiveness Efficiency হল ঠিক ভাহব্ কাজ কো আে Effectiveness হল ঠিক কাজটি কো। যো যাক আপশন অতযন্ত নযাযয দাহ একটি computer শকহন আনহলন। অথণাৎ আপশন ঠিক ভাহব্ কাজটি কহেহেন (Efficiency ভাল)। শকন্তু আপনাে computer দেকােই শেল না ব্েং আপনাে একটি mobile phone set দেকাে শেল। অথণাৎ আপশন ঠিক কাজটি কহেনশন (Effectiveness িাোপ)। আপশন ঠিক ভাহব্ ভু ল কাজ কহেহেন। যো যাক আপশন ঠিক কাজটিই কহেহেন অথণাৎ আপনাে প্রহোজনীে শজশন mobile phone set শকহন এহনহেন । আপশন ঠিক কাজটি কহেহেন (Effectiveness ভাল)। শকন্তু শকহনহেন অহনক মব্িী দা শদহে। অথণাৎ আপশন ঠিক ভাহব্ কাজটি কহেনশন (Efficiency িাোপ)। যশদ আপশন আপনাে প্রহোজনীে শজশন টিই নযাযয দাহ শকহন আনহতন তহব্ আপনাে Efficiency ও Effectiveness ২ই ভাল হহতা। কাহজই ঠিক কাজটি ঠিক ভাহব্ কেহত হহব্। Efficiency ও Effectiveness উভহেে জনযই ান গুরুত্ব শদহত হহব্। Efficiency অতযন্ত গুরুত্বপূর্ণ আে Effectiveness অতযন্ত critical. কাজ Efficiently ও Effectively কেহত হহল ব্যব্স্থাপহকে ৩টি গুন থাকহতই হহব্। ১) Technical skill (TS): ব্যব্স্থাপহকে তাে কাহজে মক্ষহত্র শব্হিষ জ্ঞান থাকহত হহব্। প্রহোজনীে technique ব্ুঝাে ও কাহজ লাগাব্াে দক্ষতা থাকহত হহব্। ময ন একজন দক্ষ আইনহজ্ঞে আইন শব্ষহে শব্হিষ জ্ঞান আহে। শতশন আইনগত শব্ষে ভাল ব্ুহঝন ও তা কাহজ লাগাহত পাহেন। কাহজই তাে শনহজে ক ণহক্ষহত্রে প্রহোজনীে Technical skill তাে আহে। উচ্চ পযণাহেে মিহে শনম্ন পযণাহে technical skill মব্িী দেকাে।
  • 13. তা ত : sohel114@gmail.com 12 ২) Human skill (HS): Human skill হহছ ানুষহক ব্ুঝা ও তাহদে প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা। এে াযযহ ব্যব্স্থাপক দলীে হঝাতা ও উৎ াহহে ৃশষ্ট কেহত পাহেন। কল পযণাহেে ব্যব্স্থাপহকেই Human Skill ান দেকাে মযহহতু ব্যব্স্থাপনা একটি দলগত প্রশিো। ৩) Conceptual skill (CS): Conceptual skill ূলত ২টি শব্ষহেে উপে শনভণ ে কহে ক) ব্যব্স্থাপকহক অব্িযই ংগঠহনে এক অংহিে াহথ অনয অংহিে পােস্পশেক ম্পকণ ব্ুঝহত হহব্। একটি মক্ষহত্র মনওো শ োন্ত অনয মক্ষহত্র শক প্রভাব্ মফলহব্ তাহক তা ব্ুঝহত হহব্। ি) মকান শ োন্ত অযীনস্থহদে জানাব্াে পূহব্ণ তাহদে প্রশতশিো শক হহব্, ব্যব্স্থাপকহক তা ব্ুঝহত হহব্ ও ম ই প্রশতশিো ম াকাহব্লা কোে জনয শনহজহক প্রস্তুত কেহত হহব্। শনম্নপযণাহেে মিহে উচ্চপযণাহে Conceptual skill মব্িী দেকাে। ংহক্ষহপ ব্লা যাে, Conceptual skills idea শনহে, human skill ানুষ শনহে আে technical skill শজশন শনহে কাজ কহে। CS HS TS LLM MLM TLM উপহেে শিহত্র মিোল করুন, শনম্নপযণাে মথহক যত উচ্চপযণাহেে শদহক মযহত থাকহব্ন ততই Technical জ্ঞাহনে দেকাে ক হত থাহক আে Conceptual জ্ঞাহনে প্রহোজন ব্ািহত থাহক। তহব্ কল মক্ষহত্রই শকেু াত্রাে হহলও CS ও TS এে দেকাে আহে। লক্ষর্ীে ময কল মক্ষহত্রই HS এে দেকাে ান।
  • 14. তা ত : sohel114@gmail.com 13 ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব ব্যব্স্থপকহক অযীনস্থহদে াহথ কাজ কেহত হে। কাহজে জনয তাহদেহক দােী থাকহত হে কাের্ তাহদে শ োন্ত মনব্াে ক্ষ তা আহে, তাো ম্পদ ব্যব্হাে কহেন ও তাহদে অশযনস্থো আহে। ব্যব্স্থাপহকে দাশেত্ব অযীনস্থহদে শদহে কাজ কশেহে মনওো। তাহদে analytically শিন্তা কেহত হে। শনযণাশেত লক্ষযগুহলাে মকানটিে গুরুত্ব কত তা ব্ুঝহত হে। তাহদে প্রহোজহন হঝাতাকােী, োজনীশতশব্দ ও ংগঠহনে দূত শহ াহব্ কাজ কেহত হে। তাহদে মযাগযতাে প্র ার্ শদহে শনহজহদেহক অনযহদে কাহে উদাহের্ শহ াহব্ উপস্থাপন কেহত হে। একজন ফল ব্যব্স্থাপকহক প্রহোজহন উচ্চপদস্হ ক ণকতণ া, হক ী ব্া অশযনহস্থে ভূ শ কা শনহত হে। শ োন্ত গ্রহর্ শ োন্ত গ্রহর্ হল একাশযক শব্কল্পে হযয মথহক ব্হিহে ভালটি শিশিত কহে মব্হে মনওো। আ ো যাে াযাহনে জনয শ োন্ত মনই। আ াহদে কাশিত লক্ষযে াহথ ব্াস্তব্ অব্স্থাে যশদ মকান শব্িুযশত র্হে তহব্ যাে ৃশষ্ট হে। শব্িুযশত যত ব্ি হহব্, যাও তহতা ব্ি হহব্। একজন ব্যব্স্থাপক একজন শ োন্ত গ্রহর্কােীও। ব্াস্তহব্ তাহক শ োন্ত শনহত হে শকেু ী াব্েতাে/িহতণ ে াহঝ, ময ন তহথযে অপ্রতু লতা, ংগঠহনে শনে -কানুন, ে স্বল্পতা ইতযাশদ। প্রশতটি যােই একাশযক াযান থাহক। প্রশতটি াযাহনেই শকেু ুশব্যা-অ ুশব্যা থাহক। যাে ব্হিহে ভাল াযান শহহ হব্ মযটি শব্হব্শিত হহব্, ম ই াযান প্রহোগ কেহল তাে ুশব্যাে াহথ অ ুশব্যাগুহলাও শনহত হহব্। ব্যব্স্থাপকই ূলত শ োন্ত শনহে থাহকন। মকান শ োন্ত কিনই ব্াইহক ন্তুষ্ট কেহত পাহে না। শকন্তু তা ব্াস্তব্ােহনে জনয তাে অযীনস্থহদে শিে অংিগ্রহর্ প্রহোজন। আে তাই শ োন্ত গ্রহন একজন ব্যব্স্থাপহকে জনয ঝুেঁ শকপূর্ণ (risky) কাজ। আে এই ঝুেঁ শকপূর্ণ কাজটিই তাহক অ ম্পূর্ণ তহথযে শভশত্তহত (Heuristically) শনহত হে। ময
  • 15. তা ত : sohel114@gmail.com 14 ব্যব্স্থাপক অ ম্পূর্ণ তহথযে শভশত্তহত ঠিক শ োন্ত শনহত পাহেন শতশনই ফল ব্যব্স্থাপক। শ োন্ত গ্রহহনে যাপ ুহ ১) যা শিশিত কো যা শিশিত কেহত কাশিত লহক্ষযে াহথ ব্াস্তহব্ে মকান শব্িুযশত আহে শকনা মদিা হে, অতীত অশভজ্ঞতা কাহজ লাগান হে এব্ং প্রশতদ্বন্দ্বী মব্িী ভাল কেহে শকনা তা লক্ষয হে। এে মকানটি র্েহল তা যা শহহ হব্ মদিা মদে। এোিা ানুষজনও যা উপস্থাপন কেহত পাহে। ২) ম্ভাব্য াযানগুহলা মব্ে কো ম্ভাব্য াযাহনে জনয শনহজো গভীে ভাহব্ শিন্তা কো যাে, ম্ভাব্য কল মক্ষহত্র মিােঁজা যাে, অশভজ্ঞ ব্যশিে পো িণ মনওো যাে, প্রযান মিতাহদে াহথ আহলািনা কো যাে, অযীনস্থহদে শ োন্ত গ্রহহর্ যুি কো যাে ও একই যেহনে শব্ষে মথহক idea মনওো যাে। ৩) াযানগুহলাে ূলযােন কো াযানগুহলা ূলযােন কোে জনয ব্যব্স্থাপকহক অব্িযই মিালা ন শনহে শব্িাে কেহত হহব্।আহগ মথহকই মকান ব্ে ূল যাের্া (preconceived idea) কহে োিা যাহব্ না। SWOT analysis এে াযযহ ূলযােন কো ম্ভব্।
  • 16. তা ত : sohel114@gmail.com 15 ৪) ব্হিহে ভাল শব্হব্শিত াযানটি মনওো ব্হিহে ভাল াযানটি মব্হে মনওোই ব্হিহে কঠিন কাজ। ব্হিহে ভাল শব্হব্শিত শ োন্তটি আ হলই ব্হিহে ভাল নাও হহত পাহে। এহক্ষহত্র াফহলযে মকান শনিেতা মনই। তহব্ শনম্নশলশিত ভাহব্ াযান ব্াোই কো যােুঃ ১) াযানগুহলাে হযয পাথণকয শক আহে তা শনর্ণে কেহত হহব্। ২) শক কেহতই হহব্ (must) আে শক কো অতো আব্িযক না (should) তা শিশিত কো ৩) যা কেহতই হহব্ তাে মক্ষহত্র মকান আহপা (compromise) কো যাহব্ না। ৪) শক শক ম্পদ (resource) লাগহব্ আে শক শক ব্তণ াহন আহে তা ম্পকণ যুি কো ৫) প্রহোজনীে েহক গুরুহত্বে াহথ শব্হব্িনা কেহত হহব্। শ োহন্তে যেনুঃ ১) Programmed Decisions Programmed decisions প্রশতষ্ঠাহনে শনেশ ত কাযণিহ ে জনয ব্যব্হৃত হে। ময কাজগুহলা ব্াহেব্াহে (repetitive) কেহত হে ম গুহলাে মক্ষহত্র ব্যব্স্থাপক একব্ােই শ োন্তও মনন ও ম ই শ োন্তই পেব্তীহত আব্াে ব্যব্হৃত হে। ময নুঃ কােঁিা াল মকনা, ব্াৎ শেক েুটিে তাশলকা কো ইতযাশদ। ২) Non-programmed decision Non-programmed decision প্রশতষ্ঠাহনে শনতযনতু ন প্রহোজহনে মক্ষহত্র শনহত হে। মযহহতু প্রহোজনগুহলা নতু ন ও শভন্ন শভন্ন, তাই এহক্ষহত্র শব্হিষ হনাহযাগ শদহত হে। ময নুঃ প্রশতষ্ঠাহনে নতু ন িািা মিালা, নতু ন পর্য ততশে কো ইতযাশদ।
  • 17. তা ত : sohel114@gmail.com 16 ঝুেঁ শকে শব্হব্িনাে ৩ যেহনে পশেশস্থশতহত শ োন্ত শনহত হহত পাহেুঃ ১) শনশিত পশেশস্থশতহত শ োন্ত গ্রহন এহক্ষহত্র যহথষ্ট প্রহোজনীে তথয থাহক এব্ং ফলাফল ম াো ুটি শনশিত ভাহব্ ব্লা যাে। ২) ঝুেঁ শকপূর্ণ পশেশস্থশতহত শ োন্ত গ্রহন এহক্ষহত্র যহথষ্ট প্রহোজনীে তথয থাহক না এব্ং ফলাফল হেত শুযু অনু ান কো যাে শকন্তু তা অশনশিত। ৩) অশনশিত পশেশস্থশতহত শ োন্ত গ্রহন এহক্ষহত্র প্রহোজনীে তথয থাহক না ব্া থাকহলও িুব্ই া ানয এব্ং ফলাফল এহকব্াহেই অশনশিত।
  • 18. তা ত : sohel114@gmail.com 17 অযযাে: ২ প্রশতষ্ঠান প্রশতষ্ঠান (Organization) যিন একদল ানুষ একহত্র শনে তাশন্ত্রক ভাহব্ (systematic manner) শকেু কাশিত লক্ষয (objectives) অজণ হনে লহক্ষয কাজ কহে তিন তাহক প্রশতষ্ঠান ব্হল। প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (issue) থাহকুঃ ১)Objective, ২)People, ৩) Structure, ৪) Technology ১) Objectives: মকান প্রশতষ্ঠান ময লক্ষযগুহলা অজণ ন কেহত িাে তাই তাে objectives. ময ন মকান প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয হহত পাহেুঃ ২০% ুনাফা অজণ ন কো, মিতাে শব্িাহে মশ্রষ্ঠ হওো ইতযাশদ। মকান প্রশতষ্ঠাহনে ব্তণ াহন অব্স্থা শক আে ম টি মকান অব্স্থাহন মপৌেহত িাে, objectives তাে হযয ম তু ব্ন্ধন েিনা কহে। লক্ষয োিা মকান প্রশতষ্ঠান হহত পাহে না, আে তাই প্রশতষ্ঠাহনে অশস্তহতে জনয লক্ষয থাকা ব্াযযতা ূলক। কাহজই একজন ব্যব্স্থাপহকে প্রথ কাজই হল প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয শনযণাের্ কো। লক্ষয এ ন হওো উশিত না যা অজণ ন কো িুব্ই হজ ব্া অ ম্ভব্। কাের্ এ ন লক্ষয হহল তাহত প্রশতষ্ঠাহনে ম্পহদে শুযু শুযু অপিে হহব্। লক্ষয শনযণাের্ কেহত হহব্ এ ন ভাহব্ মযন তা িুব্ই হজ আে অ ম্ভহব্ে াহঝে মকান জােগাে অব্শস্থত হে। ব্াস্তহব্ এ ন লক্ষয শনযণাের্ কো কঠিন। এহক্ষহত্র ব্যব্স্থাপহকে জ্ঞান, অশভজ্ঞতা আে প্রশিক্ষর্ তাহক শ োন্ত শনহত হােতা কেহব্। লক্ষয শনযণাের্ কো কাহজে শুরু াত্র। লক্ষয শনযণাের্ কোে পে তা অব্িযই ব্াস্তব্ােন কেহত হহব্। কাহজই এ ন লক্ষয শনযণাের্ কেহত হহব্ মযন তা ব্াস্তব্ােন মযাগয হে। আে পশেকল্পনা ব্াস্তব্ােহনে জনয একজন যাহনজােহক ঠিক ক ণ পশেকল্পনা (action plan) ততশে কেহত হহব্।
  • 19. তা ত : sohel114@gmail.com 18 যশদ মকান নাশব্হকে জানা না থাহক ময ম মকান ব্ন্দহেে শদহক যাহব্, তাহহল মকান ব্াতা ই তাে অনুকুহল নে। - ম হনকা (if a navigator does not know to which port he is steering, no wind is favorable to him. – CENECA) ২) People: প্রশতষ্ঠাহনে াহথ অব্িযই প্রতযক্ষ ও পহোক্ষ ভাহব্ ানুষ জশিত থাহক। মকউ ো শে কাজ কহে, ময ন শ্রশ কো, মকউ পহোক্ষ ভাহব্ জশিত থাহক, ময ন মিতা। ময মকান প্রশতষ্ঠাহনে ূল িশিই হল তাে ানব্ ম্পদ। এই ানব্ ম্পদই পাহে প্রশতষ্ঠানহক টিশকহে োিহত আে তাহক াফলয এহন শদহত। তাই প্রশতষ্ঠাহন ানুষহক মকাহনাভাহব্ই ব্দলহযাগয যহন্ত্রে হতা ব্হল শব্হব্িনা কো যাহব্ না। ৩) Structure: প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনে একো structure থাহক। প্রশতষ্ঠাহন যাো কাজ কহেন, মিোে যান, মপ্রশ হেন্ট, যাহনজাে, অশফ াে, প্রশতষ্ঠাহন তাহদে অব্স্থানহক এই structure এে াযযহ মদিাহনা হে। এে জনয chart ব্া diagram ব্যব্হাে কো হে। এই structure মদহি ব্ুঝা যাে ময মক শনহদণি মদহব্ আে মক পালন কেহব্। এই chart মক Organogram ব্া Organizational chart ব্হল। প্রশতষ্ঠাহনে কাঠাহ া তাে ানব্ ম্পদহক ুিৃঙ্খল কহে। এে াযযহ ক্ষ তা আে দাশেহত্বে ম্পকণ (authority & responsibility relationship) ব্ুঝা যাে এব্ং তথয শকভাহব্ উপে মথহক নীহি অথব্া নীি মথহক উপহে যাহব্ তাও ব্ুঝ যাে। অথণাৎ তথয প্রব্াহহে াযয (communication channel) শহ াহব্ও এটি কাজ কহে।
  • 20. তা ত : sohel114@gmail.com 19 একটি প্রশতষ্ঠাহনে Organogram এ ন হহত পাহেুঃ পশেিালক প্রযান শনব্ণাহী ক ণকতণ া শব্ভাগীে প্রযান (উৎপাদন) শব্ভাগীে প্রযান (শব্িে) ক ণকতণ া ক ণকতণ া Organogram ৪) Technology: মকান প্রশতষ্ঠান ময মক্ষহত্র কাজ কহে ম শব্ষহে তাে ময জ্ঞান আহে তাই তাে technology । ২টি প্রশতষ্ঠান যশদ একই পর্যই ততশে কহে তব্ুও পহর্যে াহন শভন্নতা মদিা যাে। কাের্ প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনেই শনজস্ব প্রশিো থাহক। Technology পশেব্তণ নিীল। তা গতকাল মযেক শেল আজহক ম েক মনই, আব্াে আগা ীকাল তা আজহকে হতা থাকহব্ না। অশযকাংি প্রশতষ্ঠাহনে াফলয শনভণ ে কহে ব্াজাহে তাহদে প্রযুশিগত অব্স্থাহনে উপে, কাের্ ানুষ নতু ন ও আহো উন্নত পর্য িাে।
  • 21. তা ত : sohel114@gmail.com 20 ২ যেহনে প্রশতষ্ঠান হে। ১) Formal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People, Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ আহে। ময নুঃ শব্শ্বশব্দযালে। ২) Informal Organization: ময প্রশতষ্ঠাহনে ৪টি ূল শব্ষে (Objective, People, Structure, Technology) ুশনশদণষ্ট ভাহব্ নাই। ময নুঃ পশেব্াে। আ ো শুযু Formal Organization শনহে আহলািনা কেহব্া। ব্যব্স্থাপনাে ময ন ৪টি ফাংিন আহে, প্রশতষ্ঠাহনেও ম েক ফাংিনাল এশেো (functional area) আহে। ময নুঃ finance, marketing, production ইতযাশদ। Company Company হল ব্াশর্শজযক প্রশতষ্ঠান যা ১৯৯৪ াহলে company আইন অনুযােী মেশজশিকৃ ত। Group of Companies: ব্াংলাহদহি diversified company (যাো শব্শভন্ন ব্যব্ াে শনহোশজত) মক group of companies’ ব্হল। Group of Conpanies এে মকন্দ্রীে অশফ হক ব্লা হে corporate. আ ো ব্াংলাহদহিে BEXIMCO মক উদাহেন শহহ হব্ শনহত পাশে। BEXIMCO ঔষুয, ব্স্ত্র হ শব্শভন্ন ব্যব্ াে শনহোশজত। আহ শেকাহত এেক company মক ব্হল corporation. ব্াংলাহদহিে মক্ষহত্র corporation এে ংজ্ঞা শভন্ন।
  • 22. তা ত : sohel114@gmail.com 21 Corporation: ব্াংলাহদহি ১৯৭২ াহলে ২৬মি ািণ , Bangladesh nationalization of industries order 1972, অনুযােী ৮৫% শিল্প প্রশতষ্ঠানহক েকাে শনহে শনহেশেল। এগুহলাহক পশেিালনা কোে জনয েকাে ৩৬ টি corporation ততশে কহে। ময ন BJMC (Bangladesh Jute Mills Corporation) ব্হুজাশতক প্রশতষ্ঠান (Multinational Company) যশদ মকান মকাম্পাশনে ৬ ব্া তাে অশযক মদহি business subsidiary থাহক, তহব্ তাহক ব্হুজাশতক প্রশতষ্ঠান ব্হল। Subsidiary মত উৎপাদন মক্ষত্র (production unit) থাহক। তহব্ এই ংজ্ঞাে মক্ষহত্র অহনহকে শভন্ন ত আহে। ব্যব্ া (Business) ব্যব্ া হহলা utility ততশে কো। Utility হহলা তাই যাে ানুহষে মকান িাশহদা (need/want) শ োহত পাহে। ময ন আ ো আ াহদে প্রহোজহন শব্শভন্ন শজশন শকশন ব্া ব্যাংক মথহক ম ব্া (service) শনহে থাশক। এই ব্ শজশন ব্া ম ব্া আ াহদে প্রহোজন ম োহছ। কাহজই এই কল পর্য ব্া ম ব্াে আ াহদে মকান িাশহদা শ োব্াে ক্ষ তা আহে আে এই ক্ষ তাোই তাে utility. আে এই utility ততশে কোই হল ব্যব্ া। ব্যব্ াে ২টি িািা আহেুঃ ১) Industry যা উৎপাদহনে াহথ জশিত ২) Commerce যা শব্তেহর্ে াহথ জশিত।
  • 23. তা ত : sohel114@gmail.com 22 Factory আে Industry এে হযয পাথণকয Factory হল উৎপাদন মক্ষত্র (production unit) । ময ন আ হদে মদহি অহনক পােকল আহে যাো পােজাত পর্য ততশে কহে। আে পাে ও পােজাত পহর্যে যত factory আহে তা শনহে হল পাে Industry . অথণাৎ আ ো ব্লহত পাশে, যাো একই যেহনে পর্য ততশে কহে তাহদে ব্াইহক শনহে হে ম ই পহর্যে Industry. Need Need হল ম ই কল ম ৌশলক িাশহদা যা আ াহদে মব্েঁহি থাকাে জনয অব্িযই দেকাে। ময ন িাদয, ব্া স্থান ইতযাশদ। Want Want হল ম ই ব্ পর্য ও ম ব্া যা আ াহদে ম ৌশলক িাশহদা নে শকন্তু এগুল আ াহদে জীব্নহক হজ ও আনান্দ ে কহে। ময ন িীতাতপ শনেন্ত্রর্ যন্ত্র (AC).
  • 24. তা ত : sohel114@gmail.com 23 অযযাে: ৩ পশেকল্পনা পশেকল্পনা (Planning) পশেকল্পনা (Planning) হহছ শক কেহত হহব্ তা আহগ মথহক ঠিক কহে োিা। ব্যব্স্থাপনাে প্রথ ম ৌশলক প্রশিো হল পশেকল্পনা যাে াযযহ আ ো আ াহদে লক্ষযগুহলা শনযণাের্ কশে আে শকভাহব্ ম লক্ষযগুহলা হব্ণাত্ত উপাহে অজণ ন কেহত হহব্ তা ঠিক কশে। শুযু পশেকল্পনা কেহলই হহব্ না, তা অব্িযই ব্াস্তব্ােন কেহত হহব্। অথণাৎ প্রথহ কাহজে পশেকল্পনা কেহত হহব্, তােপে পশেকল্পনাহক কাহজ পশেনত কেহত হহব্ (First plan your work & then work your plan)। ব্াস্তহব্ পশেকল্পনা কো িুব্ই কঠিন, জটিল ও risky কাের্ ভশব্ষযৎ অজানা ও অশনশিত। একটি ভাল পশেকল্পনাে ৩টি প্রহেে উত্তে থাকহত হহব্ুঃ ১) আ ো এিন মকাথাে আশে। এটিে উত্তে জানাে জনয আ াহদে ব্তণ ান অব্স্থাে শব্হেষর্ কেহত হহব্। ২) আ ো মকাথাে মযহত িাই। এজনয আ াহদে লক্ষয শনযণাের্ কেহত হহব্। ৩) আ ো ব্তণ ান অব্স্থা মথহক কাশিত লহক্ষয শকভাহব্ মপৌেব্। এজনয আ াহদে একটি ক ণ পশেকল্পনা ততশে কেহত হহব্। একজন ব্যব্স্থাপকহক তাে পশেকল্পনাে এই ৩টি শব্ষে ঠিক ভাহব্ শনযণাের্ কেহত হহব্।
  • 25. তা ত : sohel114@gmail.com 24 পশেকল্পনাে প্রহোজনীেতা পশেকল্পনা ব্যব্স্থাপনাে প্রথ যাপ। পশেকল্পনা শদহেই ব্যব্স্থাপনাে িাকা র্ুেহত শুরু কহে। ঠিক পশেকল্পনাে াযযহ ই কাশিত লক্ষয অজণ ন কো ম্ভব্। ঠিক পশেকল্পনাে াযযহ ভশব্ষযতহকও শনহজে অনুকুহল প্রভাশব্ত কো যাে। পশেকল্পনাে প্রকােহভদ পশেকল্পনাে ুশনশদণষ্ট মকান প্রকােহভদ নাই। শব্শভন্ন মলিক শব্শভন্ন ভাহব্ পশেকল্পনাে প্রকােহভদ কহেহেন। ময নুঃ ১) স্বল্পহ োদী পশেকল্পনা (Short range Plan) যশদ মকান পশেকল্পনা আগা ী ১ ব্েহেে ক হেে জনয কো হে, তহব্ তাহক স্বল্পহ োদী পশেলল্পনা ব্লা হে। ২) দীর্ণহ োদী পশেকল্পনা (Long range plan) যশদ মকান পশেকল্পনা আগা ী ১ ব্েে ব্া তাে মব্িী হেে জনয কো হে, তহব্ তাহক দীর্ণহ োদী পশেলল্পনা ব্লা হে। ৩) Tactical Plan Tactical plan স্বল্প হেে জনয কো হে এব্ং তা প্রশতষ্ঠাহনে জনয ততো গুরুত্বপূর্ণ নে। ময ন আপনাে আগা ী েুটিে পশেকল্পনা। ৪) Strategic Plan Strategic plan দীর্ণ হেে জনয কো হে এব্ং তা প্রশতষ্ঠাহনে জনয অতযন্ত গুরুত্বপূর্ণ।
  • 26. তা ত : sohel114@gmail.com 25 আব্াে পশেকল্পনাহক শনম্নশলশিত ভাহব্ও ভাগ কো যােুঃ ১) Goal: যশদ মকান পশেকল্পনাহক ফলাফল শদহে প্রকাি কো হে তাহব্ তাহক Goal ব্হল। ময ন এিন শিক্ষাথী পেীক্ষাে A+ মপহত িাে। ২) Single Use Plan ময পশেকল্পনা মকব্ল াত্র ১ ব্ােই ব্যব্হাে কো যাে ম োই Single use plan. লক্ষয অশজণ ত হহে মগহল এই পশেকল্পনা আে কাহজ লাহগনা। তহব্ প্রাপ্ত অশভজ্ঞতা অনয মক্ষহত্র উপকােী হে। ময ন য ুনা ম তু ততশেে পশেকল্পনা। Single use plan আব্াে ২ েক ুঃ ক) Program: Program হহলা ম ই প্রশিো যা মকান লক্ষয অজণ হনে জনয প্রযান ময যাপগুহলা থাহক ম গুল শিশিত কহে, প্রশতটি যাহপে জনয মক দাশেত্ব পাহব্ আে ম জনয কত ে প্রহোজন তা শনযণাের্ কহে। অথণাৎ Program হহছ ক.১) শনযণাশেত লক্ষয অজণ হনে জনয প্রযান যাপগুহলা শনযণাের্ কো ক.২) প্রশতটি যাহপে দাশেত্ব কাে তা শনযণাের্ কো ক.৩) প্রহোজনীে ে শনযণাের্ কো। ি) Project: মকান Program এে প্রশতটি প্রযান যাপই হল এহককটি project.
  • 27. তা ত : sohel114@gmail.com 26 ৩) Standing plan মকান প্রশতষ্ঠাহন ময কাজগুহলা ব্ােব্াে কেহত হে (repetitive work) ম গুলে জনয ময পশেকল্পনা কো হে ম গুলই standing plan. একব্াে লক্ষয অশজণ ত হহলও এই পশেকল্পনাগুহলা পেব্তী একই মক্ষহত্র ব্াব্হাশেত হে। ময ন ঢাকা শব্শ্বশব্দযালহে ভশতণ পেীক্ষা অনুষ্ঠাহনে পশেকল্পনা। প্রশত ব্েেই এই পেীক্ষা হে আে কতৃণ পক্ষ একই পশেকল্পনা ব্যব্হাে কহেন। Standing plan ৩ েক ুঃ ক) Policy: Policy হহছ standing plan যা ব্ােব্াে উত্থাশপত হে এ ন প্রহেে উত্তে শহহ হব্ ব্যব্হৃত হে। Policy ব্যব্স্থাপহকে ক্ষ তাে ী ানা শনযণাের্ কহে মদে। ময ন েকােী িাকেীে মক্ষহত্র ব্েহ ে ব্যাপাহে েকাহেে policy েহেহে যাহত কত ব্ে পযণন্ত েকােী িাকশেহত মযাগ মদওো যাহব্ আে অব্ ে গ্রহহনে ব্ে কত হহব্ তা শনযণাশেত আহে। ি) Procedure: মকান লক্ষয অজণ হনে জনয পেস্পে ম্পকণ যুি ময যাপগুহলা থাহক তাহদে োনুযােী (chronological order) িহ াজাহল তাহক procedure ব্হল। মকান প্রশতষ্ঠাহন শনহোহগে মক্ষহত্র ময procedure অনু ের্ কো যােুঃ ি.১) আগ্রহী প্রাথীহদে আহব্দন িাওো ি.২) প্রাথীহদে শলশিত পেীক্ষা মনওো ি.৩) পেীক্ষাে উত্তীর্ণহদে স্বাস্থয পেীক্ষা কো ি.৪) মযাগযহদে শনহোগ প্রদান গ) Method: মকান procedure এে প্রশতটি যাপই এহককটি Method.
  • 28. তা ত : sohel114@gmail.com 27 পশেকল্পনাে কাযণকাশেতা ও হেে হযয ম্পকণ একটি পশেকল্পনা যশদ মব্িী হেে জনয কো হে, তাে কাযণকাশেতা ক হব্াে ম্ভাব্না মব্িী থাহক। কাের্ ভশব্ষযৎ অশনশিত। যত দূে ভশব্ষযহতে পশেকল্পনা কো হহব্, অশনিেতা তহতা মব্িী হহব্। পশেকল্পনাে ী াব্েতা ১) পশেকল্পনাে ভশব্ষযহতে ব্যাপাহে অনু ান কেহত হে এব্ং এই পশেকল্পনা ফল হব্াে জনয এই অনু ানগুহলা কতো ঠিক তা গুরুত্বপূর্ণ। শকন্তু ভশব্ষযৎ ব্ েই অশনশিত। পশেকল্পনাকােী তাে অশভজ্ঞতা কাহজ লাশগহে অনু ান কেহলও অহনক শকেুই তাে শনেন্ত্রর্ ব্া জ্ঞাহনে ব্াইহে। মযহকাহনা প্রশতষ্ঠান ২ ভাহব্ প্রভাশব্ত হে। ক) আভযন্তেীর্ পশেহব্ি শদহে (By internal environment): অথণাৎ প্রশতষ্ঠাহনে াহথ যাো জশিত, ময ন ক ণকতণ া, ক ণিােী, মিতা, যন্ত্রপাশত, যাে উপে প্রশতষ্ঠাহনে ক -মব্িী শনেন্ত্রর্ আহে তাো প্রশতষ্ঠানহক প্রভাশব্ত কহে। ি) ব্াশহযক পশেহব্ি শদহে (By external environment): অথণাৎ প্রশতষ্ঠাহনে াহথ যাো ো শে জশিত না, যাহদে উপে প্রশতষ্ঠাহনে মকানই শনেন্ত্রর্ নাই, শকন্তু তাো প্রশতষ্ঠানহক প্রভাশব্ত কেহত পাহে। ময ন মদহিে েকাহেে উপে একটি প্রশতষ্ঠাহনে মকান শনেন্ত্রর্ থাহক না শকন্তু েকাহেে শ োন্ত প্রশতষ্ঠানহক প্রভাশব্ত কেহত পাহে। ২) Standing plan শুযু াত্র ব্ােব্াে র্হে এ ন ব্যাপাহে ব্যব্হাে কো যাে। ৩) পশেকল্পনাে ফহল অহনক মক্ষহত্র ানুহষে স্বাযীনভাহব্ কাজ কোে ুহযাগ কহ যাে। ৪) ানুষ পশেব্তণ ন পেন্দ কহে না। তাো শিোিশেত শনেহ ই কাজ কেহত িাে। কাহজই পশেকল্পনাে াহথ যশদ তাহদে শিোিশেত পেশতে দ্বন্ধ মদিা মদে, তহব্ তাো পশেব্তণ নহক প্রশতহোয কেহত িাে। ৫) পশেকল্পনা কো যহথষ্ট ব্যেব্হুল কাজ।
  • 29. তা ত : sohel114@gmail.com 28 অযযাে: ৪ Organizing Organizing মকান প্রশতষ্ঠাহনে পশেকশল্পত লক্ষযগুহলা অজণ হনে জনয তাে ম্পদ (resources) শকভাহব্ ব্শন্টত হহব্ তা ঠিক কো ও ম অনুযােী ব্ণ্টন কোই organizing । ম্পদ ব্লহত ানব্ ম্পদ (human resource) ও অনযানয (non-human resource) ব্ুঝাহনা হহেহে। Organizing ঠিক হতা না হহল ম্পহদে অপিে হে। একজন ব্যব্স্থাপক প্রথহ তাে প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষযগুহলা শনযণাের্ কহেন। তােপে ম গুহলা অজণ ন কোে জনয পশেকল্পনা ততশে কহেন। এেপে পশেকল্পনা ব্াস্তব্ােহনে জনয তাহক প্রশতষ্ঠাহনে ম্পদ ঠিক ভাহব্ কাহজ লাগাহত হহব্ মযন প্রশতষ্ঠাহনে program গুহলা ঠিকভাহব্ ব্াস্তব্াশেত হে। প্রশতটি প্রশতষ্ঠাহনেই ম্পহদে ী াব্েতা আহে। আব্াে এই ম্পদ শব্শভন্ন ভাহব্ ব্যব্হাে কো যাে। হেহতা ১টি প্রশতষ্ঠাহনে উৎপাদন ব্ািাহনাে জনয ১টি ব্ািশত যন্ত্র দেকাে। আব্াে একই হে হেহতা factory এে শভতহেে োস্তা ম ো ত কো দেকাে। একজন ব্যব্স্থাপকহক তিন শ োন্ত শনহত হহব্ ম তাে অথণ মকান কাহজ লাগাহব্। ঠিক মত শন প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষযগুহলা অজণ হনে জনয ানব্ ম্পদ, যন্ত্রপাশত ও অনযানয শজশন ব্োদ্দ কেহত হে। ব্যব্স্থাপকহক প্রশতষ্ঠাহনে প্রহোজনানু াহে শ োন্ত শনহত হহব্। একটি ফেওেযাে ততশেে প্রশতষ্ঠাহনে াহথ একটি িাদয প্রস্তুতকােী প্রশতষ্ঠাহনে িাশহদাে পাথণকয থাকহব্। ব্যব্স্থাপহকে অব্িযই প্রশতষ্ঠাহনে প্রহোজন ব্ুঝাে ও ম ই হতা ম্পদ ব্যব্হাহেে মযাগযতা থাকহত হহব্। তাে ব্ুঝহত হহব্ মকান মক্ষহত্র কতেু কু ম্পদ ব্োদ্দ কেহত হহব্। ময কাজ ১জন ানুহষে পহক্ষ কো ম্ভব্ ম িাহন ২জন শনহোগ শদহল ময ন ম্পহদে অপিে হে ঠিক মত শন ময কাহজে জনয ২জন দেকাে ম কাহজে জনয ১জন শনহোগ শদহল কাজটি ম্পূর্ণ হহব্ না, ফহল প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয অজণ হন ব্াযা ৃশষ্ট হহব্। কাহজই প্রশতষ্ঠাহনে লক্ষয অজণ হনে জনয Organizing অতযন্ত গুরুত্বপূর্ণ।
  • 30. তা ত : sohel114@gmail.com 29 ব্যব্স্থাপনাে ১টি function শহ াহব্ organizing এে াযযহ যা কো হেুঃ ১) ম্পদ মযাগাে ও ব্ণ্টন কো (Arranging & allocating resources) ২) কাজ ভাগ কো ও একত্র কো (Dividing & grouping of activities) ৩) প্রশতষ্ঠাহন যাো কাজ কহে তাহদে হযযে ম্পকণ শনযণাের্ কো (Defining relationship between individuals working in an organization) Organizing এে জনয ময শব্ষেগুহলা প্রহোজনুঃ ১) Departmentation Departmentation এে াযযহ প্রিা শনক কাহজ ুশব্যাে জনয প্রশতষ্ঠাহনে একইেক কাজগুহলাহক মযৌশিক ভাহব্ একশত্রত কো হে। ময ন একটি প্রশতষ্ঠাহন যাো পর্য উৎপাদহনে াহথ জশিত তাহদে শনহে Production department ততশে কো হে। একই ভাহব্ accounts department, sales department গহি মতালা হে। ২) Delegation of Authority (DOA) Delegation of Authority এে াযযহ একজন ব্যব্স্থাপক তাে ম াে কাহজে শকেু অংি অহনযে উপে নযাস্ত কহেন। একটি প্রশতষ্ঠাহনে প্রযান ক ণকতণ াে পহক্ষ তাে কল ক্ষ তা ব্যব্হাে কো ম্ভব্ হে না। তাে পহক্ষ ব্শকেু জানা ম্ভব্ না। আব্াে কল কাহজ জশিত হব্াে হতা িশি ব্া ে মকানোই তাে থাহক না। ুতোং শতশন তাে শকেু ক্ষ তা (authority) তাে অযস্তন (subordinate) মক নযস্ত কহেন। এই প্রশিোটিহকই ব্যব্স্থাপনাে DOA ব্হল। ময ন একটি প্রশতষ্ঠাহনে পশেিালহকে পহক্ষ উৎপাদন, শব্িে, ব্যাংশকং, শহ াব্েক্ষর্ ইতযাশদ ব্ শব্ষহেে শদহক লক্ষয োিা ম্ভব্ না। এজনয শতশন মযাগয মলাকহদে authority মদন যাো তাে হহে এই শব্ষেগুহলা লক্ষয োহি।
  • 31. তা ত : sohel114@gmail.com 30 DOA এে ূল শব্ষে ১) উচ্চপদস্থ ক ণকতণ াে দ্বাো দাশেত্ব মদওো। একজন উচ্চপদস্থ ক ণকতণ া তাে অশযনস্থ ব্যশিহক ুশনশদণষ্ট কাজ পশেষ্কাে ভাহব্ ব্ুশঝহে শদহব্ন। ২) অনু শত প্রদান ময ব্যশিহক কাজ মদওো হহব্ তাে কাজ কোে জনয যতেু কু ক্ষ তা (authority) দেকাে তা ব্যব্হাহেে অনু শতও তাহক শদহত হহব্। ৩) দাশেহত্বে ান authority এব্ং responsibility মদওো। যাে উপে কাজ নযস্ত কো হহব্ শতশন ক্ষ তা ও দাশেত্ব দুইই পাহব্ন। ৪) স্বছতা ততশে কো দাশেত্ব প্রাপ্ত ব্াশি যিশন তাে ক্ষ তা ব্যব্হাে কেহব্ন তিশন শতশন ম জনয দােী (accountable) থাকহব্ন। ৫) ১ ব্যশিহক ১ জন ব্যশিে অযীহন মদওো। এহক ব্হল Unity of command. ১ ব্যশি যশদ একই াহথ একাশযক ব্যশিে অশযনস্থ শহ াহব্ কাজ কহে তহব্ তাে পহক্ষ কাজ কোই ম্ভব্ হহব্ না। ৬) কাউহক এশিহে যাওো যাহব্না। যিনই মকান শনহদণি ব্া তথয যাহব্ তা নীি মথহক উপহে ব্া উপে মথহক নীহি যাওোে ে পদানুজােী ব্াে কাহে শদহে যাহব্। অশত দেকাশে হে উপে মথহক নীহি তথয মদব্াে মক্ষহত্র যশদ কাউহক এশিহে যাওো হেও, নীি মথহক উপহে তথয যাব্াে মক্ষহত্র তা কো যাহব্ না।
  • 32. তা ত : sohel114@gmail.com 31 ৭) শযশন দাশেত্ব শদহলন শতশনও দােী থাকহব্ন। শযশন কাজ কেহব্ন শতশন ময ন কাহজে জনয দােী থাকহব্ন ঠিক মত শন শযশন কাজ শদহেহেন শতশনও দােী থাকহব্ন। একজন উচ্চপদস্থ ব্যশি শনহজে দাশেত্ব (responsibility) অশযনস্থহক শদহে শদহত পাহেন না। Staff ব্যব্হাে কো একটি প্রশতষ্ঠাহনে ব্যব্স্থাপকহদে অশভজ্ঞ পো িণ ও হােহকে ভু শ কা শদহে Staff ো াহাযয কহেন। Staff ো শনহজো মকান মক্ষহত্র শ োন্ত শদহত পাহে না। তাহদে মকান কাহজে শনহদণি মদব্াে ক্ষ তা (executive power) মনই। তহব্ তাো ব্যব্স্থাপকহক শ োন্ত শনহত াহাযয কেহত পাহেন। মকান প্রশতষ্ঠাহন যশদ মকান একটি ব্যাপাহে কাহো যহথষ্ট জ্ঞান না থাহক াযােনত তিন Staff শনহোগ মদওো হে। Staff ২ যেহনে হে। ১) াযাের্ (General Staff): এো ময কাজগুহলা কহেুঃ ক) তহথযে ন্বে কো ি) তহথযে াোংি কো ও হ ণাোে কো গ) শক কো উশিত ম ম্মহন্ধ পো িণ মদওো র্) শলশিত আহদি ততশে কহে মদওো ঙ) ময আহদি মদওো হহেহে তা ব্যিযা কো ি) প্রকৃ ত কাহজে শদহক মিোল োিা ে) পশেকল্পনাে মথহক মকান শব্িুযশত হহছ শকনা তা মদিা
  • 33. তা ত : sohel114@gmail.com 32 জ) ব্যব্স্থাপহকে কাহে শেহপােণ মদওো ঝ) উৎপাদহনে াহথ জশিতহদে প্রহোজনীে তথয মদওো। ২) Functional/Technical Staff: Functional/Technical Staff তাোই যাহদে মকান ব্যাপাহে শব্হিষ জ্ঞান আহে। তাো তাহদে শনহজে কাযণহক্ষহত্র শ োন্তও শনহত পাহে। অথণাৎ তাহদে functional authority আহে। ময ন ব্ুহেহেে শিশকৎ কহদে মোগীহদে মক্ষহত্র শ োন্ত মনব্াে ক্ষ তা আহে। এহক্ষহত্র তাহদে ব্ুহেহেে উপািাহযণে অনু শত শনহত হেনা। শকন্তু তাো যশদ শিশকৎ া মকহন্দ্রে মকান পশেব্তণ ন আনহত িান তহব্ তাহদে অব্িযই উপািাযণে অনু শত লাগহব্। Staff শনহোহগে মিহে DOA (Delegation Of Authority) মব্িী পেন্দনীে। এে কােনুঃ ১) Staff শনহোগ শদহল ব্ািশত অথণ িেি হে। ২) প্রশতষ্ঠাহন Staff মদে অব্স্থান পশেষ্কাে না। ৩) প্রশতষ্ঠাহনে কাঠাহ া (organizational structure) জটিল হহে যাে। ৪) Staff মদে অযস্তন যাো থাহকন তাো াযােনত তা পেন্দ কহেন না (psychological resentment) ৫) DOA এে ফহল অশযনস্থো গুরুত্বপূর্ণ দাশেত্ব পাে। ফহল তাহদে মপিাগত উন্নশত হে। একই াহথ তাো প্রশতষ্ঠাহন ব্ািশত গুরুত্বও পাে। Span of management/authority/control/supervision একজন ব্যব্স্থাপহকে পহক্ষ যতজন অশযনস্থহক ঠিকভাহব্ শনেন্ত্রর্ কো ম্ভব্ তাই তাে span of management. যশদ আ াে প্রশতষ্ঠাহন ১০০ জন কাজ কহে আে তাে হযয ৪ জন ো শে আ াহক শেহপােণ কহে তহব্ আ াে span of management হহব্ ৪।
  • 34. তা ত : sohel114@gmail.com 33 Span of management (SOM) ময শব্ষেগুলে উপে শনভণ ে কহেুঃ ১) ব্যব্স্থাপহকে যশদ supervision এে ক্ষ তা ভাল হে, যশদ শতশন অশভজ্ঞ ও ব্যশিত্ত্ব ম্পন্ন হন তহব্ SOM ব্ি হহব্। ২) অশযনস্থো যশদ কাহজ দক্ষ হে তহব্ SOM ব্ি হহব্। ৩) অশযনস্থো যশদ ব্যব্স্থাপহকে প্রশত ভাল যাের্া মপাষর্ কহে ও তাহক ানয কহে তহব্ SOM ব্ি হহব্। ৪) যশদ ব্যব্স্থাপহকে পহক্ষ মব্িী ে মদওো ম্ভব্ হে তহব্ তহব্ SOM ব্ি হহব্। ৫) যশদ কাহজে যেন জটিল হে তহব্ SOM মোে হহব্। ৬) Labor turnover মব্িী হহল তহব্ SOM মোে হহব্। Labor turnover হল মকান প্রশতষ্ঠাহন মকান হে কতজন শ্রশ ক িহল মগল তাে াহথ তিন কতজন শ্রশ ক শেল তাে অনুপাত। ৭) অশযনস্থো যশদ একই তালাে (floor) কাজ কহে তহব্ SOM ব্ি হহব্। ৮) যশদ Staff মদে াহাযয পাওো যাে তহব্ তহব্ SOM ব্ি হহব্। ৯) যশদ ব্াব্স্থাপক অশযনস্থহদে ঠিক ভাহব্ পশেকল্পনা ব্ুঝাহত পাহেন তহব্ SOM ব্ি হহব্। ১০) যশদ অশযনস্থহদে তাহদে দাশেত্ব ম্পহকণ স্বছ যাের্া থাহক তহব্ SOM ব্ি হহব্। ১১) যশদ কাহজে প্রশিো র্নর্ন ব্দলাে তহব্ SOM মোে হহব্।
  • 35. তা ত : sohel114@gmail.com 34 াথা ভােী প্রিা ন (Top heavy administration) একজন ব্যব্স্থাপহকে SOM কত হহব্ তাে মকান ুশনশদণষ্ট ংিযা মনই। তহব্ প্রশতষ্ঠাহনে উপহেে শদহক SOM নীহিে শদহকে মিহে ক হওো উশিত। অথণাৎ প্রশতষ্ঠাহনে SOM শপোশ ে আকৃ শতে হওো উশিত। TLM MLM LLM যশদ এো উহটা শপোশ হেে আকৃ শত মনে তহব্ তাহক ব্হল াথা ভােী প্রিা ন (top heavy administration) TLM MLM LLM
  • 36. তা ত : sohel114@gmail.com 35 অযযাে ৫ মনতৃ ত্ব মনতৃ ত্ব (Leadership) মনতৃ ত্ব হহছ ম ই প্রশিো যা একদল ানুষহক একশত্রত হহত প্রভাশব্ত কহে এব্ং তাহদেহক কাশিত লক্ষয অজণ হনে জনয ঠিক শ োন্ত মদে ও উৎ াশহত কহে। মনতৃ ত্ব োিা ময মকান ংগঠন শ োন্তহীনতাে দরুন শব্িৃঙ্খল হহে যাে। ব্তণ াহন ংগঠনগুহলা শক অব্স্থাহন আহে তা শনভণ ে কহে তাহদে মনতাহদে মযাগযতাে উপে। একটি ংগঠহন যাো মযাগদান কহে তাহদে কহলেই শকেু ুপ্ত প্রশতভা থাহক। একজন মযাগয মনতা তাে অশযনস্থহদে ুপ্ত প্রশতভাহক প্রকাহিয শনহে আহ ন ও তাহদেহক ংগঠহনে কাহজ দক্ষ কহে মতাহলন। এেপে উভহে শ হল উন্নত াহনে পর্য গহি মতাহলন যা ব্াজাহে তাহদে অব্স্থানহক ু ংহত কহে। ুতোং ব্াজাহে ংগঠনগুহলা প্রকৃ তপহক্ষ তাহদে পর্য শদহে প্রশতদ্বশন্দ্বতা কহে না ব্েং তাহদে যােযাে মনতৃ ত্বে মযাগযতাে দ্বাো প্রশতদ্বশন্দ্বতা কহে। প্রশতটি ংগঠহনেই নতু ন নতু ন মনতা প্রহোজন। কাের্ তাহদে ব্তণ ান মনতাো মকান কােহর্ (হয ন অব্ ে গ্রহন, অনয প্রশতষ্ঠাহন িহল যাওো) ভশব্ষযহত নাও থাকহত পাহেন। এ ন শকেু ংগঠন আহে যাো প্রশিক্ষহর্ে াযযহ মনতা ততশে কহে। এজনযই ব্লা হে শুযু জন্মগত ভাহব্ই মনতা হে না, মনতা ততশেও কো যাে। মকান মকান গুন একজন ানুষহক মনতা ব্ানাে এক ে ানুষ হন কেহতা ময graphology (হাহতে মলিা শব্হেষহর্ে ক্ষ তা), phrenology ( াথাে িুশলে গঠন শব্হেষহর্ে ক্ষ তা), astrology (মজযাশতশব্ণদযা) শব্ষেক জ্ঞানই ানুষহক মনতা ব্ানাে। শকন্তু ব্তণ াহন এই শব্শ্বা আে গ্রহর্হযাগয না।
  • 37. তা ত : sohel114@gmail.com 36 এেপে আহ Trait theory. Trait theory অনুযােী মনতা হব্াে জনয একজন ানুহষে শকেু শব্হিষ গুন থাকহত হহব্। শকন্তু কাউহক মনতা হহত হহল শক শক শব্হিষ গুন থাকহত হহব্ তা ুশনশদণষ্ট কো অ ম্ভব্। ানশব্ক গুনহক গাশর্শতক ভাহব্ প্রকাি কো যাে না ুতোং কােও হযয কতেু কু মনতৃ ত্বগুন আহে তা শনযণাের্ কো যাে না। অব্স্থান অনুযােী মনতৃ হত্বে প্রহোজনীে গুর্ও শভন্ন শভন্ন হহত পাহে। ময ন মযিাহন যুে িলহে ম িাহন ময ব্ি মযাো ম ই হেহতা মনতা। Trait theory মত এই শব্ষেটি শব্হব্িনা কো হেশন। তাোিা মকান মকান গুন না থাকাে পেও মকউ মকউ ফল ভাহব্ মনতৃ ত্ব শদহেহেন। আে এ কল কােহর্ ১৯৩০ াহলে পহে Trait theory ব্াশতল হহে যাে। এেপে আহ Roll behavior of a Leader. এহক্ষহত্র ব্লা হে ময মকান ব্যশিহক মনতা হহত হহল তাহক অতযন্ত শিোিীল (active) হহত হহব্ এব্ং অশযক জ্ঞান আে উন্নত াহনে কাহজে াযযহ প্র ার্ কেহত হহব্ ময ম অনযহদে মথহক মব্িী মযাগয। মনতা হব্াে মযাগযতা ম্বহন্ধ আ াে (হলিহকে) শনজস্ব যাের্া মকান ব্যশিে যশদ যহথষ্ট ংিযক ানুষহক শনহজে অনুকূহল প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা থাহক আে যশদ ম ম ই ক্ষ তাহক কাহজ লাগাে, তহব্ই ম একজন মনতাে পশের্ত হে। প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা ম শনহজে মযাগযতাে অজণ ন কেহত পাহে আব্াে অনযভাহব্, ময ন পাশেব্াশেক পশেিহে, মপহত পাহে। ময ন ভােহতে কংহগ্র দহলে মনত্রী ম াশনো গান্ধীে কথা আ ো শব্হব্িনা কেহত পাশে। শতশন অতীহত োজনীশতে াহথ জশিত শেহলন না। শকন্তু পাশেব্াশেক পশেিহেে কােহর্ ভােহতে ানুহষে উপে তাে যহথষ্ট প্রভাব্ আহে। যিন শতশন োজনীশতহত এহ তাে ম ই ক্ষ তা ব্যব্হাে কেহলন, তিশন শতশন মনত্রী হহে উঠহলন। তাে দহল তােহিহে জ্ঞানী, তযাগী ও মযাগয ানুষ থাকহলও তাহদে কাহোই তাে হতা ানুষহক শনহজে অনুকূহল প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা মনই। আে তাই শতশনই তাহদে মনত্রী। এোিা আ ো শব্শভন্ন োজননশতক দহলে মনতা-মনত্রীে কথা শব্হব্িনা কেহত পাশে যাহদে ততা, শনষ্ঠা ইতযাশদ গুন কতেু কু আহে তা যহথষ্ট প্রেশব্ে শকন্তু ানুষহক শনহজে অনুকূহল প্রভাশব্ত কোে ক্ষ তা প্রোতীত। আে এই গুহনে জনযই তাো মনতা-মনত্রী।
  • 38. তা ত : sohel114@gmail.com 37 মনতৃ ত্ব শুযু মনতা মকশন্দ্রক নে আহগ হন কো হহতা ময মনতৃ ত্ব শুযুই মনতা মকশন্দ্রক। শকন্তু ব্তণ াহন হন কো হে মনতা ব্হিহে গুরুত্বপূর্ণ শব্ষে হহলও মনতৃ হত্বে এক াত্র শব্ষে না। মনতৃ ত্ব হহছ মযাগয মনতা, দক্ষ অনু ােী, ুশনশদণষ্ট লক্ষয এব্ং অনুকূল পশেহব্ি, এই ৪টি শব্ষহেে ন্বে। মনতৃ হত্বে যেন ১) Motivational Style Motivational Style এ ব্যব্স্থাপক অযস্তনহদে গুরুত্বপূর্ণ কাজ মদন ও তাহদে ভাল কাহজে স্বীকৃ শত ও প্রশতদান শদহে উন্নত াহনে কাজ আদাহেে াহথ াহথ তাহদে ন্তুশষ্ট অজণ ন কহেন। এটিহক ব্হল positive motivational style. তহব্ ব্যব্স্থাপক অশযনস্থহদে িাশস্তে ভে মদশিহেও কাজ কেহত প্রভাশব্ত কেহত পাহেন। এটিহক ব্হল negative motivational style. ২) Participatory Style Participatory Style এে মক্ষহত্র শ োন্ত গ্রহহর্ ব্যব্স্থাপক ও তাে অশযনস্থহদে কাে কতেু কু গুরুত্ব থাহক তাে উপে শভশত্ত কহে আব্াে তা ৩ েক । ক) একনােকতাশন্ত্রক পেশত (Autocratic Style) এহক্ষহত্র মনতা একাই শ োন্ত গ্রহর্ কহেন। শ োন্ত গ্রহহর্ তাে অশযনস্থহদে মকান তা ত মনন না। ময ন িস্ত্র ব্াশহনীে (Armed forces: Army, Navy, Air Force) এে মক্ষহত্র এেক মদিা যাে। মযিাহন ক ণকতণ া (Officer) একাই শ োন্ত মনন আে ত শনকো ম অনুযােী কাজ কহে।
  • 39. তা ত : sohel114@gmail.com 38 ি) গর্তাশন্ত্রক পেশত (Democratic Style) এহক্ষহত্র মনতা তাে অশযনস্থহদে তা ত শনহেই শ োন্ত মনন। দহলে ব্াই এিাহন শ োন্ত গ্রহহন গুরুত্ব পাে। গ) Free Rein Style এহক্ষহত্র মনতা শনহজ মকান শ োন্ত মদন না। অশযনস্থো শনহজোই শ োন্ত মনন। এহক্ষহত্র মনতা একজন পযণহব্ক্ষক শহ াহব্ কাজ কহেন ও প্রহোজহন পো িণ শদহে াহাযয কহেন। ময ন যাো মকান উচ্চতে গহব্ষর্া কহেন (হয ন Phd. Degree এে জনয) তিন তাহদে supervisor ো তাহদে স্বাযীন ভাহব্ কাজ কেহত মদন আে শনহজ ূলত পো িণক শহহ হব্ কাজ কহেন। ৩) Orientation style Orientation style এ মনতা কাহজে প্রশত অথব্া ক ণিােীহদে প্রশত গুরুত্ব মদন। যশদ শতশন কাজ ম্পন্ন কোে শদহকই শুযু গুরুত্ব মদন তহব্ তা structure style/Task centered style. এহক্ষহত্র মনতা শুযু গুরুত্ব মদন শক কেহত হহব্ আে শকভাহব্ কেহত হহব্। যশদ শতশন ক ণিােীহদে আহব্গ, া াশজক ও ানশ ক অব্স্থাে প্রশত গুরুত্ব মদন তহব্ তা consideration style/Employee Centered style. একজন মযাগয মনতাে মকান মনতৃ হত্বে যের্ অনু ের্ কো উশিত একজন ব্যব্স্থাপকহক মযাগয মনতা হহত হহল মকান শনশদণষ্ট মনতৃ হত্বে যের্ অনু ের্ কেহল হহব্ না। তাহক পশেশস্থশত অনুযােী মযেক মনতৃ ত্ব প্রহোজন ম েক মনতৃ ত্ব শদহত হহব্। একজন মনতাহক ংগঠহনে লক্ষয অজণ হনে জনয কিহনা কহঠাে হহত হহব্ আব্াে প্রহোজহন দোলু হহত হহব্। মযাগয মনতা হব্াে জনয এই শব্পেীত ুিী িাশেশত্রক তব্শিষ্টযই থাকহত হহব্। তাহক াহ ী হহত হহব্। প্রহোজহন না ব্লাে ক্ষ তা থাকহত হহব্।
  • 40. তা ত : sohel114@gmail.com 39 অযযাে ৬ শনেন্ত্রর্ শনেন্ত্রর্ (Controlling) মকান ংগঠহনে কাযণি পশেকল্পানা অনু াহে িলহে শকনা তা শনশিত কোই শনেন্ত্রর্(controlling)। এটি regulatory কাযণি । ৩ ভাহব্ শনেন্ত্রর্ কো যাে ১) Feedback Control পশেকল্পনা মথহক মকান শব্িুযশত র্হে যাব্াে পে তা শনর্ণে কহে ঠিক কোই Feedback Control. এটি corrective ( ংহিাযন) action. ২) Feed forward Control পশেকল্পনা মথহক মকান শব্িুযশত র্োে ম্ভব্নাহক আহগই নাি কহে তা প্রশতহোয কোই Feed forward Control. এটি preventive (প্রশতহোয) action. ৩) Steering Control মকান পশেকল্পনা ব্াস্তব্ােহনে েই ময শনেন্ত্রর্ কো হে তাই Steering Control.
  • 41. তা ত : sohel114@gmail.com 40 শনেন্ত্রর্ কোে যাপ ূহ ১) একটি আদিণ ান (standard) শনযণাের্ কেহত হহব্। ২) ব্তণ ান কাযণিহ ে ান শনর্ণে কেহত হহব্। ৩) আদিণ াহনে াহথ প্রাপ্ত াহনে তু লনা কেহত হহব্। ৪) ফলাফল অনুযােী corrective ( ংহিাযন) action শনহত হহব্। পশেকল্পনা ও শনেন্ত্রহর্ে াহঝ ম্পকণ পশেকল্পনা কো ব্যব্স্থাপনাে ১ যাপ আে শনেন্ত্রর্ কো মিষ যাপ। পশেকল্পনা আ াহদে লক্ষয শনযণাের্ কহে আে ঠিক শনেন্ত্রর্ শনশিত কহে ময লক্ষযগুহলা অশজণ ত হহব্। পশেকল্পনা ও শনেন্ত্রহর্ে াহঝ ম্পকণ হক নীহিে diagram শদহে মদিাহনা যাে যাহক ব্লা হে “Loop of management control” লক্ষয শনযণাের্ কো (পশেকল্পনা) ব্াস্তশব্ক অব্স্থা ব্াস্তশব্ক অব্স্থাে ূলযােন আদিণ াহনে াহথ আদিণ ান শনযণাের্ কো ব্াস্তশব্ক অব্স্থাে তু লনা Corrective action Corrective action শব্িুযশতে কাের্ শনর্ণে কো শব্িুযশত শনর্ণে কো ব্াস্তব্ােন শনযণাের্ Loop of management control