Μια παρουσίαση για την διδακτική των φυσικών επιστημών

1. Σχετικά με τηΣχετικά με τη
ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ
ΕΠΙΣΤΗΜΩΝΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
Αντώνιος Γ. ΠερδικάρηςΑντώνιος Γ. Περδικάρης
Σχολικός Σύμβουλος (ΠΕ04) ΙονίωνΣχολικός Σύμβουλος (ΠΕ04) Ιονίων
ΝήσωνΝήσων

3. Ορισμός της ΔιδακτικήςΟρισμός της Διδακτικής
ΔιδακτικήΔιδακτική είναι η επιστήμη, που ασχολείταιείναι η επιστήμη, που ασχολείται
είτε με τα προβλήματα τηςείτε με τα προβλήματα της διδασκαλίαςδιδασκαλίας γενικάγενικά
((Γενική ΔιδακτικήΓενική Διδακτική) είτε με τα προβλήματα) είτε με τα προβλήματα
της διδασκαλίας ειδικά του κάθε μαθήματοςτης διδασκαλίας ειδικά του κάθε μαθήματος
((Ειδική ΔιδακτικήΕιδική Διδακτική).).
Η Διδακτική ενώ παλαιότερα θεωρούντανΗ Διδακτική ενώ παλαιότερα θεωρούνταν
κλάδος της παιδαγωγικής επιστήμης,κλάδος της παιδαγωγικής επιστήμης,
σήμερα αποτελεί αυτόνομοσήμερα αποτελεί αυτόνομο
επιστημονικό πεδίο.επιστημονικό πεδίο.

4. Λίγα ιστορικά στοιχείαΛίγα ιστορικά στοιχεία
Ο όρoς διδακτική χρησιμοποιήθηκε για πρώτηΟ όρoς διδακτική χρησιμοποιήθηκε για πρώτη
φορά απο τον Γερμανό μεταρυθμιστήφορά απο τον Γερμανό μεταρυθμιστή
Βόλφανγκ Ράτκε (Βόλφανγκ Ράτκε (W. Ratichius ή Ratke,W. Ratichius ή Ratke,1571-1571-
1635) στο βιβλίο του «1635) στο βιβλίο του «Nova DitacticaNova Ditactica» (=Νέα» (=Νέα
Διδακτική)Διδακτική)
Λίγο αργότερα ο όρος χρησιμοποιήθηκεΛίγο αργότερα ο όρος χρησιμοποιήθηκε
επίσης απο τον γνωστό θεολόγο από τηεπίσης απο τον γνωστό θεολόγο από τη
Βοημία Τζον Άμος Κομένιους (Βοημία Τζον Άμος Κομένιους (J. Comenius ήJ. Comenius ή
Komensky,Komensky,1591-1670) στο βιβλίο του με1591-1670) στο βιβλίο του με
τίτλο «τίτλο «Didactica Magna»Didactica Magna» (=Μεγάλη(=Μεγάλη
Διδακτική).Διδακτική).

5. J. Comenius ή Komensky,J. Comenius ή Komensky,1591-16701591-1670

6. Τι είναι όμως διδασκαλία;Τι είναι όμως διδασκαλία;
Υπάρχουν διάφοροι ορισμοί, που εξαρτώνταιΥπάρχουν διάφοροι ορισμοί, που εξαρτώνται
κυρίως από τη μορφή και το τύπο τηςκυρίως από τη μορφή και το τύπο της
διδασκαλίας.διδασκαλίας.
Ενας περισσότερο αποδεκτός ορισμός:Ενας περισσότερο αποδεκτός ορισμός:
Διδασκαλία είναι το σύνολο τωνΔιδασκαλία είναι το σύνολο των
προγραμματισμένων καιπρογραμματισμένων και
συντονισμένων δραστηριοτήτων με τιςσυντονισμένων δραστηριοτήτων με τις
οποίες προσπαθεί ο εκπαιδευτικός ναοποίες προσπαθεί ο εκπαιδευτικός να
εμπλέξει το μαθητή σε δραστηριότητεςεμπλέξει το μαθητή σε δραστηριότητες
που θα βοηθήσουν στην υλοποίηση τωνπου θα βοηθήσουν στην υλοποίηση των
σκοπών του αναλυτικού προγράμματοςσκοπών του αναλυτικού προγράμματος

7. Έχει έννοια να ερευνούμε τηΈχει έννοια να ερευνούμε τη
διδακτική;διδακτική;
Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίεςΜέχρι πριν από μερικές δεκαετίες
κυριαρχούσε η άποψη ότι ο καλόςκυριαρχούσε η άποψη ότι ο καλός
δάσκαλος γεννιέται και ότι η διδασκαλίαδάσκαλος γεννιέται και ότι η διδασκαλία
είναι τέχνη η οποία δεν διδάσκεται.είναι τέχνη η οποία δεν διδάσκεται.
Η σύγχρονη έρευνα όμως απέδειξε ότι:Η σύγχρονη έρευνα όμως απέδειξε ότι: α)α)
η ποιότητα της διδασκαλίας δεν είναι μόνοη ποιότητα της διδασκαλίας δεν είναι μόνο
θέμα του εκπαιδευτικού, αλλά εξαρτάταιθέμα του εκπαιδευτικού, αλλά εξαρτάται
από πολλούς παράγοντες καιαπό πολλούς παράγοντες και β)β) οο
εκπαιδευτικός είναι δυνατόν να βελτιώσειεκπαιδευτικός είναι δυνατόν να βελτιώσει
τη διδασκαλία του αν είναι γνώστης τωντη διδασκαλία του αν είναι γνώστης των
ερευνητικών δεδομένων και συνεργάζεταιερευνητικών δεδομένων και συνεργάζεται
με άλλους εκπαιδευτικούς, ακαδημαϊκούςμε άλλους εκπαιδευτικούς, ακαδημαϊκούς
κ.λ.π.κ.λ.π.

8. Φυσικές ΕπιστήμεςΦυσικές Επιστήμες
Λέγονται οι επιστήμες πουΛέγονται οι επιστήμες που
ασχολούνται με την παρατήρηση τωνασχολούνται με την παρατήρηση των
φυσικών φαινομένων.φυσικών φαινομένων.
Μέσω των Φυσικών Επιστημών οΜέσω των Φυσικών Επιστημών ο
άνθρωπος προσπαθεί να κατανοήσειάνθρωπος προσπαθεί να κατανοήσει
τα φαινόμενα που παρατηρεί στηντα φαινόμενα που παρατηρεί στην
καθημερινή ζωή του.καθημερινή ζωή του.
Κυριώτερες Φυσικές Επιστήμες είναι:Κυριώτερες Φυσικές Επιστήμες είναι:

9. Η ΦυσικήΗ Φυσική

10. Η ΧημείαΗ Χημεία

11. Η ΒιολογίαΗ Βιολογία

12. Η ΓεωλογίαΗ Γεωλογία

13. Η ΑστρονομίαΗ Αστρονομία

14. Διδακτική των φυσικών επιστημώνΔιδακτική των φυσικών επιστημών
Διδακτική των φυσικών επιστημώνΔιδακτική των φυσικών επιστημών
είναι ο επιστημονικός κλάδος που έχει ωςείναι ο επιστημονικός κλάδος που έχει ως
σκοπό τη μελέτη και βελτίωση τηςσκοπό τη μελέτη και βελτίωση της
διδασκαλίας των φυσικών επιστημώνδιδασκαλίας των φυσικών επιστημών
(φυσική, χημεία, βιολογία, γεωλογία). Κάτι(φυσική, χημεία, βιολογία, γεωλογία). Κάτι
τέτοιο θεωρείται πως γίνεται εφικτό μέσατέτοιο θεωρείται πως γίνεται εφικτό μέσα
από τη μελέτη υπαρχόντων διδακτικώναπό τη μελέτη υπαρχόντων διδακτικών
τεχνικών, αλλά και τη διερεύνηση καιτεχνικών, αλλά και τη διερεύνηση και
δοκιμαστική εφαρμογή νέων. Γιαδοκιμαστική εφαρμογή νέων. Για
προφανείς μάλλον λόγους, οπροφανείς μάλλον λόγους, ο
επιστημονικός αυτός κλάδος συχνάεπιστημονικός αυτός κλάδος συχνά
διαχωρίζεται σε διδακτική της φυσικής,διαχωρίζεται σε διδακτική της φυσικής,
διδακτική της χημείας, διδακτική τηςδιδακτική της χημείας, διδακτική της
βιολογίας και διδακτική της γεωλογίας.βιολογίας και διδακτική της γεωλογίας.

15. Σχέση με άλλες επιστήμεςΣχέση με άλλες επιστήμες
Η διδακτική τωνΗ διδακτική των
φυσικώνφυσικών
επιστημών κάνειεπιστημών κάνει
χρήση τωνχρήση των
πορισμάτωνπορισμάτων
πολλών επιστημώνπολλών επιστημών
και κυρίως των:και κυρίως των:
φυσικών επιστημωνφυσικών επιστημων
(φυσικής, χημείας,(φυσικής, χημείας,
βιολογίας, γεωλογίαςβιολογίας, γεωλογίας
κ.ά)κ.ά)
παιδαγωγικήςπαιδαγωγικής
επιστήμηςεπιστήμης
ψυχολογίαςψυχολογίας
(γνωστικής/κοινωνική(γνωστικής/κοινωνική
ςς))
ιστορίας καιιστορίας και
φιλοσοφίας τωνφιλοσοφίας των
φυσικών επιστημώνφυσικών επιστημών

17. Ιστορική αναδρομήΙστορική αναδρομή
Η διδασκαλία των φυσικών επιστημώνΗ διδασκαλία των φυσικών επιστημών
εντάχθηκε στα συστήματαεντάχθηκε στα συστήματα
υποχρεωτικής εκπαίδευσης διαφόρωνυποχρεωτικής εκπαίδευσης διαφόρων
χωρώνχωρών από το 19ο αιώνα.από το 19ο αιώνα.
Ωστόσο, ανάδεικνύεται ως ξεχωριστόΩστόσο, ανάδεικνύεται ως ξεχωριστό
πεδίο έρευνας, στα μέσα του 20ουπεδίο έρευνας, στα μέσα του 20ου
αιώνα.αιώνα.
Επομένως όταν αναφερόμαστε σε έτηΕπομένως όταν αναφερόμαστε σε έτη
πριν από το 1950 δεν μιλάμε γιαπριν από το 1950 δεν μιλάμε για
διδακτική των φ.ε. αλλά για ρεύματαδιδακτική των φ.ε. αλλά για ρεύματα
της διδασκαλίας.της διδασκαλίας.

18. 1)Το παραδοσιακό ρεύμα1)Το παραδοσιακό ρεύμα
Η γνώση των φυσικών επιστημών θεωρείταιΗ γνώση των φυσικών επιστημών θεωρείται
"πακέτο" το οποίο ζητείται να μεταφερθεί από"πακέτο" το οποίο ζητείται να μεταφερθεί από
το διδάσκοντα στους μαθητές.το διδάσκοντα στους μαθητές.
Η διδασκαλία τους βασίζεται κυρίως στοΗ διδασκαλία τους βασίζεται κυρίως στο
βιβλίο του μαθητή και τις διαλέξεις πουβιβλίο του μαθητή και τις διαλέξεις που
πραγματοποιεί ο διδάσκων, καιπραγματοποιεί ο διδάσκων, και
δευτερευόντως σε εργαστηριακές πρακτικές.δευτερευόντως σε εργαστηριακές πρακτικές.
Κριτήριο επιτυχίας της διδασκαλίας αποτελείΚριτήριο επιτυχίας της διδασκαλίας αποτελεί
η ποσότητα πληροφοριών που έχουνη ποσότητα πληροφοριών που έχουν
συγκρατήσει οι μαθητές μετά το πέρας τηςσυγκρατήσει οι μαθητές μετά το πέρας της
διδασκαλίας.διδασκαλίας.

19. Μια αντίληψη που έρχεται απόΜια αντίληψη που έρχεται από
παλιάπαλιά
Ζήνων ο ΣτωικόςΖήνων ο Στωικός
Κιτίο ΚύπρουΚιτίο Κύπρου
(336-264 π.Χ.)(336-264 π.Χ.)
«Μια φύση«Μια φύση
ευγενική με μέτριαευγενική με μέτρια
εξάσκηση και με τηεξάσκηση και με τη
συνδρομή ενόςσυνδρομή ενός
δασκάλου μπορείδασκάλου μπορεί
πολύ εύκολα ναπολύ εύκολα να
πετύχει την τέλειαπετύχει την τέλεια
αρετή»αρετή»

21. 2)Το ανακαλυπτικό ρεύμα2)Το ανακαλυπτικό ρεύμα
Οι μαθητές είναι δυνατό να οδηγηθούν μόνοιΟι μαθητές είναι δυνατό να οδηγηθούν μόνοι
τους στη γνώση των φυσικών επιστημών, νατους στη γνώση των φυσικών επιστημών, να
την "ανακαλύψουν", αν τους δοθούν τατην "ανακαλύψουν", αν τους δοθούν τα
κατάλληλα μέσα και τους υποβληθούν οικατάλληλα μέσα και τους υποβληθούν οι
κατάλληλες καθοδηγητικές ερωτήσειςκατάλληλες καθοδηγητικές ερωτήσεις
Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο μαθηματικόΔίνεται ιδιαίτερη έμφαση στο μαθηματικό
φορμαλισμό, ενώ η διδασκαλία στηρίζεταιφορμαλισμό, ενώ η διδασκαλία στηρίζεται
σε μεγάλο βαθμό σε εργαστηριακέςσε μεγάλο βαθμό σε εργαστηριακές
δραστηριότητες και σε μια φιλοσοφίαδραστηριότητες και σε μια φιλοσοφία
επίλυσης προβλημάτων που είναιεπίλυσης προβλημάτων που είναι
σχεδιασμένη να ενθαρρύνει τους μαθητές νασχεδιασμένη να ενθαρρύνει τους μαθητές να
συμπεριφέρονται σαν επιστήμονες.συμπεριφέρονται σαν επιστήμονες.

22. Ανακαλυπτικό ρεύμα (συνέχεια…)Ανακαλυπτικό ρεύμα (συνέχεια…)
Στόχος της διδασκαλίας των φ.ε.Στόχος της διδασκαλίας των φ.ε.
κατά τους υποστηριχτές τουκατά τους υποστηριχτές του
ανακαλυπτικού ρεύματος είναι ηανακαλυπτικού ρεύματος είναι η
‘παραγωγή’ νέων και ικανών‘παραγωγή’ νέων και ικανών
επαγγελματιών επιστημόνων.επαγγελματιών επιστημόνων.
Ο μαθητής αποτελεί πλέον τοΟ μαθητής αποτελεί πλέον το
επίκεντρο της διδακτικής διαδικασίαςεπίκεντρο της διδακτικής διαδικασίας
και αποδίδεται μεγάλη σημασία στηνκαι αποδίδεται μεγάλη σημασία στην
αλληλεπιδραστική του σχέση με τααλληλεπιδραστική του σχέση με τα
διδακτικά υλικά.διδακτικά υλικά.

23. Μια άποψη του προηγούμενουΜια άποψη του προηγούμενου
αιώνα….αιώνα….
Marie SkłodowskaMarie Skłodowska ––
CurieCurie
(Βαρσοβία)(Βαρσοβία)
1867-19341867-1934
Για μια διετία (1907-8) ηΓια μια διετία (1907-8) η
Μ.Curie σε συνεργασία μεΜ.Curie σε συνεργασία με
άλλα μεγάλα πνεύματαάλλα μεγάλα πνεύματα
της εποχής, έδινε τητης εποχής, έδινε τη
δυνατότητα σε παιδιά ναδυνατότητα σε παιδιά να
εκτελούν πειράματαεκτελούν πειράματα
Φυσικής και Χημείας καιΦυσικής και Χημείας και
με κατάληλες ερωτήσειςμε κατάληλες ερωτήσεις
τα ωθούσε στηντα ωθούσε στην
ανακάλυψη των βασικώνανακάλυψη των βασικών
αρχών των Φυσικώναρχών των Φυσικών
ΕπιστημώνΕπιστημών

24. ……που άργησε να αναγνωρισθείπου άργησε να αναγνωρισθεί
Οι εφημερίδες των αρχώνΟι εφημερίδες των αρχών
του 20του 20ουου
αιώνααιώνα
διακωμωδούσαν τηνδιακωμωδούσαν την
εισβολή των παιδιών σταεισβολή των παιδιών στα
επιστημονικά εργαστήριαεπιστημονικά εργαστήρια
Το συμβάν που άλλαξεΤο συμβάν που άλλαξε αυτήαυτή
την αντίληψη για τητην αντίληψη για τη
διδασκαλία των φυσικώνδιδασκαλία των φυσικών
επιστημών ήρθε 50 χρόνιαεπιστημών ήρθε 50 χρόνια
αργότερα, το 1957, όταναργότερα, το 1957, όταν
στις 4 Οκτωβρίου εκείνηςστις 4 Οκτωβρίου εκείνης
της χρονιάς, η Σοβιετικήτης χρονιάς, η Σοβιετική
Ένωση έθεσε με επιτυχία σεΈνωση έθεσε με επιτυχία σε
τροχιά γύρω από τη Γη τοτροχιά γύρω από τη Γη το
δορυφόροδορυφόρο Sputnik ΙSputnik Ι..

25. Μια άποψη της εποχής τηςΜια άποψη της εποχής της
Τεχνολογικής ΕπανάστασηςΤεχνολογικής Επανάστασης
Το γεγονός αυτό που θεωρήθηκε αφετηρία για τηΤο γεγονός αυτό που θεωρήθηκε αφετηρία για τη
λεγόμενη «λεγόμενη «Επιστημονική και ΤεχνολογικήΕπιστημονική και Τεχνολογική
Επανάσταση»Επανάσταση», οδήγησε μέσω αυτής στην άποψη, οδήγησε μέσω αυτής στην άποψη
ότι υπάρχει ανάγκη για παραγωγή από τοότι υπάρχει ανάγκη για παραγωγή από το
εκπαιδευτικό σύστημα σχετικά καταρτισμένωνεκπαιδευτικό σύστημα σχετικά καταρτισμένων
τεχνιτών και επιστημόνων.τεχνιτών και επιστημόνων.
Έτσι αναγνωρίσθηκε κεντρικός ρόλος στη διδασκαλίαΈτσι αναγνωρίσθηκε κεντρικός ρόλος στη διδασκαλία
των φυσικών επιστημών από παιδαγωγική άποψη,των φυσικών επιστημών από παιδαγωγική άποψη,
καθώς θεωρήθηκε ότι αυτή μπορεί να είναι πολύκαθώς θεωρήθηκε ότι αυτή μπορεί να είναι πολύ
περισσοτερο αποδοτική στη μόρφωση και στηνπερισσοτερο αποδοτική στη μόρφωση και στην
πνευματική ανάπτυξη των μαθητών, από μιαπνευματική ανάπτυξη των μαθητών, από μια
εκπαιδευτική διαδικασία επικεντρωμένη σταεκπαιδευτική διαδικασία επικεντρωμένη στα
φιλολογικά/γλωσσικά μαθήματα.φιλολογικά/γλωσσικά μαθήματα.
Πρώτη η Αμερικάνικη κυβέρνηση με σημείοΠρώτη η Αμερικάνικη κυβέρνηση με σημείο
εκκίνησης τη δεκαετία του 1960, ξεκίνησε μίαεκκίνησης τη δεκαετία του 1960, ξεκίνησε μία
πρωτόγνωρη στα χρονικά οικονομική υποστήριξη καιπρωτόγνωρη στα χρονικά οικονομική υποστήριξη και
εξασφάλιση υποδομών και εκπαιδευτικού εξοπλισμούεξασφάλιση υποδομών και εκπαιδευτικού εξοπλισμού

27. 3)3) Το εποικοδομητικό ρεύμαΤο εποικοδομητικό ρεύμα
Θεωρεί ότι πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψινΘεωρεί ότι πρέπει να λαμβάνονται υπ’ όψιν
στη διδασκαλία των φ.ε. οι προϋπαρχουσεςστη διδασκαλία των φ.ε. οι προϋπαρχουσες
ιδέες των μαθητών σχετικά με τα φυσικάιδέες των μαθητών σχετικά με τα φυσικά
φαινόμενα τα οποία θα διδαχθούν.φαινόμενα τα οποία θα διδαχθούν.
Επομένως ο σχεδιασμός της διδακτικήςΕπομένως ο σχεδιασμός της διδακτικής
πρακτικής πρέπει να γίνεται με βάση τονπρακτικής πρέπει να γίνεται με βάση τον
τρόπο που οι ίδιοι οι μαθητές κατανοούντρόπο που οι ίδιοι οι μαθητές κατανοούν
τις φυσικές έννοιες και με βάση τον τρόποτις φυσικές έννοιες και με βάση τον τρόπο
που ερμηνεύουν τα φαινόμενα της φύσης,που ερμηνεύουν τα φαινόμενα της φύσης,
όταν δεν έχουν μυηθεί ακόμη στονόταν δεν έχουν μυηθεί ακόμη στον
επιστημονικό τρόπο ερμηνείας τους.επιστημονικό τρόπο ερμηνείας τους.

28. Κατά τις απόψεις τουΚατά τις απόψεις του
εποικοδομητικού ρεύματος:εποικοδομητικού ρεύματος:
Είναι απαραίτητος για τη διδασκαλία οΕίναι απαραίτητος για τη διδασκαλία ο
διδακτικός μετασχηματισμός των φυσικώνδιδακτικός μετασχηματισμός των φυσικών
επιστημών σε «επιστημών σε «σχολική επιστήμη», δηλαδήσχολική επιστήμη», δηλαδή
σεσε γνώση κατάλληλη να διδαχθεί στουςγνώση κατάλληλη να διδαχθεί στους
μαθητές, με βάση τις προϋπάρχουσεςμαθητές, με βάση τις προϋπάρχουσες
αντιλήψεις τους.αντιλήψεις τους.
Πρέπει να επιλέγονται για τη διδασκαλίαΠρέπει να επιλέγονται για τη διδασκαλία
εκείνα τα πειράματα και τα φαινόμενα σταεκείνα τα πειράματα και τα φαινόμενα στα
οποία εξασφαλίζεται η ενεργή συμμετοχήοποία εξασφαλίζεται η ενεργή συμμετοχή
των μαθητών, με την έννοια ότι οι ίδιοιτων μαθητών, με την έννοια ότι οι ίδιοι
ενεργητικά κατασκευάζουν (ενεργητικά κατασκευάζουν (οικοδομούνοικοδομούν))
τη γνώση, βασιζόμενοι στιςτη γνώση, βασιζόμενοι στις
προϋπάρχουσες ιδέες και εμπειρίες τους.προϋπάρχουσες ιδέες και εμπειρίες τους.

29. ΜεταγνώσηΜεταγνώση
Σημαντικό χαρακτηριστικό της εποικοδομητικήςΣημαντικό χαρακτηριστικό της εποικοδομητικής
προσέγγισης συνιστά η επισήμανση τηςπροσέγγισης συνιστά η επισήμανση της
μεταγνωστικής διαδικασίας.μεταγνωστικής διαδικασίας.
Με τον όροΜε τον όρο μεταγνώσημεταγνώση εννοείται η επίγνωση τηςεννοείται η επίγνωση της
μαθησιακής διαδικασίας από τον ίδιο το μαθητή,μαθησιακής διαδικασίας από τον ίδιο το μαθητή,
όρος που ίσως με απλούστερο τρόπο δηλώνεταιόρος που ίσως με απλούστερο τρόπο δηλώνεται
μέσα από τη φράση ‘μέσα από τη φράση ‘να γνωρίζουμε τί γνωρίζουμε,να γνωρίζουμε τί γνωρίζουμε,
να γνωρίζουμε τί δε γνωρίζουμενα γνωρίζουμε τί δε γνωρίζουμε’.’.
Έτσι εισάγονται στη διδασκαλία διαδικασίες πουΈτσι εισάγονται στη διδασκαλία διαδικασίες που
βοηθούν και ενθαρρύνουν το μαθητή να έχειβοηθούν και ενθαρρύνουν το μαθητή να έχει
γνώση της γνωστικής του πορείας κατά τηγνώση της γνωστικής του πορείας κατά τη
διάρκειά της. Τέτοιες διαδικασίες περιλαμβάνουνδιάρκειά της. Τέτοιες διαδικασίες περιλαμβάνουν
π.χ:π.χ:
••την ανάδειξη των γνώσεων του μαθητήτην ανάδειξη των γνώσεων του μαθητή
•• την εξάσκηση του στο να μιλάει για τιςτην εξάσκηση του στο να μιλάει για τις
σκέψεις τουσκέψεις του

30. Μια θεωρία σχετικά πρόσφατηΜια θεωρία σχετικά πρόσφατη
John HurleyJohn Hurley FlavellFlavell
(Rockland,Massachusets(Rockland,Massachusets 1928)1928)
καθηγητήςκαθηγητής γνωστικήςγνωστικής
ΨυχολογίαςΨυχολογίας
Το εποικοδομητικόΤο εποικοδομητικό
ρεύμα για τηρεύμα για τη
διδασκαλία και τηδιδασκαλία και τη
μάθηση στις φυσικέςμάθηση στις φυσικές
επιστήμεςεπιστήμες
εμφανίσθηκε στιςεμφανίσθηκε στις
αρχές της δεκαετίαςαρχές της δεκαετίας
του ΄80 σαντου ΄80 σαν
αποτέλεσμα τωναποτέλεσμα των
επιστημονικώνεπιστημονικών
εξελίξεων τηςεξελίξεων της
εποχής εκείνης στονεποχής εκείνης στον

31. Γνωστική ΨυχολογίαΓνωστική Ψυχολογία
Επιστημονική προσέγγιση τηςΕπιστημονική προσέγγιση της
ψυχολογίας που προτάθηκε από τονψυχολογίας που προτάθηκε από τον
Ulrich Neisser το 1967 και προσπαθείUlrich Neisser το 1967 και προσπαθεί
να κατανοήσει τις νοητικές διεργασίεςνα κατανοήσει τις νοητικές διεργασίες
που υποστηρίζουν την ανθρώπινηπου υποστηρίζουν την ανθρώπινη
συμπεριφορά,συμπεριφορά, τι συμβαίνειτι συμβαίνει δηλαδή,δηλαδή,
μέσα σε ένα άτομο όταν μαθαίνειμέσα σε ένα άτομο όταν μαθαίνει..
Σαν προσέγγιση έρχεται σε σύγκρουσηΣαν προσέγγιση έρχεται σε σύγκρουση
με τον συμπεριφορισμό ο οποίοςμε τον συμπεριφορισμό ο οποίος
αντιμετωπίζει το άτομο αυτό σαναντιμετωπίζει το άτομο αυτό σαν
«μαύρο κουτί».«μαύρο κουτί».

33. 4)Το ρεύμα του επιστημονικού4)Το ρεύμα του επιστημονικού
αλφαβητισμούαλφαβητισμού
Θεωρεί ότι στις συνθήκες τηςΘεωρεί ότι στις συνθήκες της
«παγκοσμιοποίησης» ο«παγκοσμιοποίησης» ο επιστημονικόςεπιστημονικός
λόγος μπορεί να λειτουργήσει σανλόγος μπορεί να λειτουργήσει σαν
γλώσσα επικοινωνίας μεταξύ τελείωςγλώσσα επικοινωνίας μεταξύ τελείως
διαφορετικών κουλτούρων καιδιαφορετικών κουλτούρων και
πολιτισμών αφού είναι μία παγκόσμιαπολιτισμών αφού είναι μία παγκόσμια
γλώσσα.γλώσσα.
Επομένως οι σύγχρονη διδακτική των φ.Επομένως οι σύγχρονη διδακτική των φ.
ε. πρέπει να αποσκοπεί κυρίως στο ναε. πρέπει να αποσκοπεί κυρίως στο να
αναδείξει την σχέση των επιστημώναναδείξει την σχέση των επιστημών
αυτών, τόσο με την εκάστοτε τοπικήαυτών, τόσο με την εκάστοτε τοπική
κοινωνία (π.χ εφευρίσκοντας μεθόδουςκοινωνία (π.χ εφευρίσκοντας μεθόδους
διδασκαλίας για τους μαθητές τωνδιδασκαλίας για τους μαθητές των
μειονοτήτων), όσο και με τις υπόλοιπεςμειονοτήτων), όσο και με τις υπόλοιπες
μορφές γνώσης (π.χ. τη τέχνη ή τημορφές γνώσης (π.χ. τη τέχνη ή τη

34. Η ΔιαθεματικότηταΗ Διαθεματικότητα
Η άποψη αυτή μας οδηγεί σε ένα διαφορετικόΗ άποψη αυτή μας οδηγεί σε ένα διαφορετικό
τρόπο διδασκαλίας, καθώς προτείνειτρόπο διδασκαλίας, καθώς προτείνει
διαθεματική προσέγγιση της γνώσης.διαθεματική προσέγγιση της γνώσης.
Ως «διαθεματικότητα» ορίζεται η θεώρησηΩς «διαθεματικότητα» ορίζεται η θεώρηση
της γνώσης σαν μια ενιαία ολότητα, πουτης γνώσης σαν μια ενιαία ολότητα, που
κατακτιέται μέσα από τη διερεύνηση τωνκατακτιέται μέσα από τη διερεύνηση των
συγκεκριμένων θεμάτων, ζητημάτων ήσυγκεκριμένων θεμάτων, ζητημάτων ή
προβλημάτων που απασχολούν τους μαθητέςπροβλημάτων που απασχολούν τους μαθητές

35. Επιπλέον…….Επιπλέον…….
Το «Το «ρεύμα του επιστημονικούρεύμα του επιστημονικού
αλφαβητισμούαλφαβητισμού» θεωρεί ότι δεν είναι» θεωρεί ότι δεν είναι
τόσο σημαντική η δημιουργίατόσο σημαντική η δημιουργία
μελλοντικών επιστημόνων (βλ.μελλοντικών επιστημόνων (βλ.
ανακαλυπτικό ρεύμα) όσο ηανακαλυπτικό ρεύμα) όσο η
δημιουργία αυτών των μελλοντικώνδημιουργία αυτών των μελλοντικών
πολιτών, οι οποίοι θα είναιπολιτών, οι οποίοι θα είναι
εξοικειωμένοι με τη χρήση τηςεξοικειωμένοι με τη χρήση της
τεχνολογίαςτεχνολογίας, που αποτελεί το, που αποτελεί το
βασικό εκφραστή της επιστημονικήςβασικό εκφραστή της επιστημονικής
δραστηριότητας στην καινούριαδραστηριότητας στην καινούρια
παγκόσμια αγορά.παγκόσμια αγορά.

36. Η αλλαγή του ρόλου τηςΗ αλλαγή του ρόλου της
ΤεχνολογίαςΤεχνολογίας
Μ’ αυτή τη λογική αναβαθμίζεται ηΜ’ αυτή τη λογική αναβαθμίζεται η
σημασία της τεχνολογίας στησημασία της τεχνολογίας στη
διδασκαλία των φ. ε. και παύει ναδιδασκαλία των φ. ε. και παύει να
περιορίζεται στο ρόλο ενός απλούπεριορίζεται στο ρόλο ενός απλού
εργαλείου για τη διδασκαλία τους.εργαλείου για τη διδασκαλία τους.
Η Τεχνολογία αναδεικνύεται σεΗ Τεχνολογία αναδεικνύεται σε
αυτόνομο γνωστικό αντικείμενο καιαυτόνομο γνωστικό αντικείμενο και
εντάσσεται στα Αναλυτικάεντάσσεται στα Αναλυτικά
Προγράμματα πολλών χωρών τουΠρογράμματα πολλών χωρών του
πλανήτη .πλανήτη .

37. Μια σύγχρονη άποψηΜια σύγχρονη άποψη
Το ρεύμα του επιστημονικού αλφαβητισμούΤο ρεύμα του επιστημονικού αλφαβητισμού
έχει τις ρίζες του στα τέλη του 20έχει τις ρίζες του στα τέλη του 20ουου
αιώνααιώνα
και στις επιρροές που δέχθηκε η διδακτικήκαι στις επιρροές που δέχθηκε η διδακτική
των φ.ε από την επικράτηση τηςτων φ.ε από την επικράτηση της
πολιτισμικής και οικονομικήςπολιτισμικής και οικονομικής
παγκοσμιοποίησης.παγκοσμιοποίησης.
Πολιτισμική παγκοσμιοποίηση:Πολιτισμική παγκοσμιοποίηση: η ραγδαίαη ραγδαία
τόνωση της επικοινωνίας μεταξύτόνωση της επικοινωνίας μεταξύ
διαφορετικών πολιτισμών.διαφορετικών πολιτισμών.
Οικονομική παγκοσμιοποίηση:Οικονομική παγκοσμιοποίηση: ηη
δημιουργία ενός παγκόσμιου αγοραστικούδημιουργία ενός παγκόσμιου αγοραστικού
κοινούκοινού

38. Δεν είμαστε μόνοι μαςΔεν είμαστε μόνοι μας
Στα τέλη του 20Στα τέλη του 20ουου
αιώνααιώνα
αναγνωρίζεται παγκόσμίωςαναγνωρίζεται παγκόσμίως
η αξία της σύγκρισης τωνη αξία της σύγκρισης των
εκπαιδευτικώνεκπαιδευτικών
συστημάτων τωνσυστημάτων των
διάφορων χωρών με βάσηδιάφορων χωρών με βάση
τα αποτελέσματα στατα αποτελέσματα στα
διεθνήδιεθνή testtest αξιολογήσηςαξιολογήσης
των μαθητών της.των μαθητών της.
Η χαμηλή σε θέματα φ.ε.Η χαμηλή σε θέματα φ.ε.
βαθμολογία των μαθητώνβαθμολογία των μαθητών
της Ελλάδας στα διεθνήτης Ελλάδας στα διεθνή
αυτάαυτά testtest προβληματίζειπροβληματίζει
την εκπαιδευτικήτην εκπαιδευτική
κοινότητα της χώρας μας.κοινότητα της χώρας μας.
Παράδειγμα τοΠαράδειγμα το
πρόγραμμαπρόγραμμα PISAPISA
((Program for International Student Assessment)Program for International Student Assessment)
του Ο.Ο.Σ.Α.του Ο.Ο.Σ.Α.
Ο κ. Αngel Gurria γ.γ του Ο.Ο.Σ.Α.Ο κ. Αngel Gurria γ.γ του Ο.Ο.Σ.Α.

40. Με ποιο τρόπο πρέπει ναΜε ποιο τρόπο πρέπει να
διδάσκουμε;διδάσκουμε;
Κατά τις σύγχρονες παιδαγωγικέςΚατά τις σύγχρονες παιδαγωγικές
απόψειςαπόψεις,, εξαρτάται από το :εξαρτάται από το :
Πως αντιμετωπίζουμε τον μαθητή,Πως αντιμετωπίζουμε τον μαθητή,
Ποιος θεωρούμε ότι είναι ο ρόλοςΠοιος θεωρούμε ότι είναι ο ρόλος
του δασκάλουτου δασκάλου..
Ο σύγχρονος Άγγλος παιδαγωγόςΟ σύγχρονος Άγγλος παιδαγωγός
Ronald MeighanRonald Meighan θεωρεί ότι υπάρχουνθεωρεί ότι υπάρχουν
οι εξής τρόποι θεώρησης της σχέσηςοι εξής τρόποι θεώρησης της σχέσης
μαθητή-δασκάλου:μαθητή-δασκάλου:

41. Ο μαθητής είναι:Ο μαθητής είναι:
1)το άδειο δοχείο που θα το γεμίσει ο1)το άδειο δοχείο που θα το γεμίσει ο
εκπαιδευτικός με γνώσεις,εκπαιδευτικός με γνώσεις,
2) η άμορφη μάζα που πλάθεται από2) η άμορφη μάζα που πλάθεται από
τον εκπαιδευτικό, (ή ο άγραφοςτον εκπαιδευτικό, (ή ο άγραφος
πίνακας),πίνακας),
3)ο πελάτης ενός σχολείου,3)ο πελάτης ενός σχολείου,
4)ο συνεργάτης του εκπαιδευτικού,4)ο συνεργάτης του εκπαιδευτικού,
5)ο αυτόνομος ερευνητής της5)ο αυτόνομος ερευνητής της
γνώσης,γνώσης,

42. Ποια είναι η σωστή θεώρηση;Ποια είναι η σωστή θεώρηση;
Όλες ή ίσως καμία.Όλες ή ίσως καμία.
Κάθε παραδοχή μας οδηγεί σεΚάθε παραδοχή μας οδηγεί σε
διαφορετικό τρόπο διδασκαλίας.διαφορετικό τρόπο διδασκαλίας.
Ανεξάρτητα όμως από την επιλεγμένηΑνεξάρτητα όμως από την επιλεγμένη
μέθοδο πρέπει να υπάρχει έναςμέθοδο πρέπει να υπάρχει ένας
γενικός σχεδιασμός του μαθήματοςγενικός σχεδιασμός του μαθήματος

43. Τι περιλαμβάνει ο σχεδιασμός τουΤι περιλαμβάνει ο σχεδιασμός του
μαθήματος;μαθήματος;
1) Διατύπωση στόχων (-τι θέλω να διδάξω;)1) Διατύπωση στόχων (-τι θέλω να διδάξω;)
2)Ποιο το επίπεδο των μαθητών μου;2)Ποιο το επίπεδο των μαθητών μου;
3)Τρόπος παρουσίασης του μαθήματος3)Τρόπος παρουσίασης του μαθήματος
4)Σε ποιο χώρο θα διδάξω;4)Σε ποιο χώρο θα διδάξω;
5)Υλικό που θα χρειασθώ5)Υλικό που θα χρειασθώ
6)Πηγές που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι6)Πηγές που μπορούν να χρησιμοποιήσουν οι
μαθητέςμαθητές
7)Πως μπορεί να αξιολογηθεί το αποτέλεσμα7)Πως μπορεί να αξιολογηθεί το αποτέλεσμα
του μαθήματος;του μαθήματος;

45. Σχέδιο μαθήματοςΣχέδιο μαθήματος
Η αξία του για την αποτελεσματικήΗ αξία του για την αποτελεσματική
διδασκαλία μιας διδακτικής ενότηταςδιδασκαλία μιας διδακτικής ενότητας
αναγνωρίζεται σήμερα, ευρύτερα από τουςαναγνωρίζεται σήμερα, ευρύτερα από τους
ειδικούς.ειδικούς.
Η χρήση του παρέχει σημαντική βοήθειαΗ χρήση του παρέχει σημαντική βοήθεια
τόσο στον άπειρο όσο και στον έμπειροτόσο στον άπειρο όσο και στον έμπειρο
εκπαιδευτικό και αξιοποιεί τα προσωπικάεκπαιδευτικό και αξιοποιεί τα προσωπικά
χαρακτηριστικά του.χαρακτηριστικά του.
Αποτελείται από τρία κυρίως μέρη: τουςΑποτελείται από τρία κυρίως μέρη: τους
διδακτικούς στόχουςδιδακτικούς στόχους, τη, τη στρατηγικήστρατηγική με τηνμε την
οποία θα επιδιωχθεί η επίτευξή τους καιοποία θα επιδιωχθεί η επίτευξή τους και
τηντην αξιολόγησηαξιολόγηση με την οποία θα ελεγχθεί ημε την οποία θα ελεγχθεί η
επίτευξη των διδακτικών στόχωνεπίτευξη των διδακτικών στόχων

46. Οι διδακτικοί στόχοιΟι διδακτικοί στόχοι
Προέρχονται από τους σκοπούς τουΠροέρχονται από τους σκοπούς του
Αναλυτικού Προγράμματος για τηΑναλυτικού Προγράμματος για τη
συγκεκριμένη ενότητα.συγκεκριμένη ενότητα.
Αναφέρονται ή πρέπει να αναφέρονται στοΑναφέρονται ή πρέπει να αναφέρονται στο
οδηγό διδασκαλίας.οδηγό διδασκαλίας.
Διατυπώνονται με ρήματα και λέξεις οιΔιατυπώνονται με ρήματα και λέξεις οι
οποίες καθιστούν σαφές το επιδιωκόμενοοποίες καθιστούν σαφές το επιδιωκόμενο
και κατά συνέπεια διευκολύνουν τοκαι κατά συνέπεια διευκολύνουν το
σχεδιασμό και την ανάπτυξη του κριτηρίουσχεδιασμό και την ανάπτυξη του κριτηρίου
αξιολόγησης.αξιολόγησης.

47. Η διδακτική στρατηγικήΗ διδακτική στρατηγική
Είναι ακολουθία σταδίων των οποίων οΕίναι ακολουθία σταδίων των οποίων ο
αριθμός μπορεί να αλλάζει συνήθωςαριθμός μπορεί να αλλάζει συνήθως
όμως είναι 3-7. Σε κάθε στάδιοόμως είναι 3-7. Σε κάθε στάδιο
επιτυγχάνεται ένας ενδιάμεσος στόχοςεπιτυγχάνεται ένας ενδιάμεσος στόχος
και χρησιμοποιούνται διαφορετικοίκαι χρησιμοποιούνται διαφορετικοί
χειρισμοί**χειρισμοί** από τον δάσκαλο καιαπό τον δάσκαλο και
διαφορετικάδιαφορετικά μαθησιακά* έργαμαθησιακά* έργα..
**Μαθησιακά έργαΜαθησιακά έργα είναι πχ η απάντηση σε ερώτηση, η επίλυσηείναι πχ η απάντηση σε ερώτηση, η επίλυση
προβλήματος, η παρατήρηση ενός πειράματος επίδειξης, ηπροβλήματος, η παρατήρηση ενός πειράματος επίδειξης, η
μελέτη μιας παραγράφου και η εξαγωγή της περίληψης, ομελέτη μιας παραγράφου και η εξαγωγή της περίληψης, ο
σχεδιασμός μιας πειραματικής διάταξης, η πραγματοποίηση ενόςσχεδιασμός μιας πειραματικής διάταξης, η πραγματοποίηση ενός
απλού πειράματος, η συζήτηση των μαθητών σε ομάδες, κλπ.απλού πειράματος, η συζήτηση των μαθητών σε ομάδες, κλπ.
****Οι χειρισμοίΟι χειρισμοί μπορεί να είναι η διατύπωση μιας ερώτησης, ημπορεί να είναι η διατύπωση μιας ερώτησης, η
παροχή οδηγιών, η διαχείριση ενός διαλόγου μεταξύ μαθητών, ηπαροχή οδηγιών, η διαχείριση ενός διαλόγου μεταξύ μαθητών, η
σύντομη ανάπτυξη ενός θέματος, η υποδειγματικήσύντομη ανάπτυξη ενός θέματος, η υποδειγματική
σχεδίαση ενός μοντέλουσχεδίαση ενός μοντέλου, η εκτέλεση ενός, η εκτέλεση ενός πειράματος επίδειξηςπειράματος επίδειξης,,

48. Η αξιολόγησηΗ αξιολόγηση
Έχει ως αφετηρία τους διδακτικούς στόχουςΈχει ως αφετηρία τους διδακτικούς στόχους
και ελέγχει κατά πόσο αυτοί επιτεύχθηκαν.και ελέγχει κατά πόσο αυτοί επιτεύχθηκαν.
Κατά κανόνα είναι ένα τεστ σύντομηςΚατά κανόνα είναι ένα τεστ σύντομης
διάρκειας στο οποίο οι διαφόρων τύπωνδιάρκειας στο οποίο οι διαφόρων τύπων
ερωτήσεις, οι ασκήσεις, κλπ ελέγχουν ανερωτήσεις, οι ασκήσεις, κλπ ελέγχουν αν
επιτεύχθηκαν οι στόχοι.επιτεύχθηκαν οι στόχοι.
Ανάλογα με το αποτέλεσμα: α) προχωρούμεΑνάλογα με το αποτέλεσμα: α) προχωρούμε
στο σχεδιασμό της επόμενης διδασκαλίας, β)στο σχεδιασμό της επόμενης διδασκαλίας, β)
επανερχόμεθα στο ίδιο μάθημα γιαεπανερχόμεθα στο ίδιο μάθημα για
επιτευχθούν οι στόχοι που δεν επιτεύχθηκανεπιτευχθούν οι στόχοι που δεν επιτεύχθηκαν
χρησιμοποιώντας διαφορετικά μαθησιακάχρησιμοποιώντας διαφορετικά μαθησιακά
έργα, γ) αναθεωρούμε τη διδακτικήέργα, γ) αναθεωρούμε τη διδακτική
στρατηγική που ακολουθήσαμεστρατηγική που ακολουθήσαμε

50. Το πείραμαΤο πείραμα
Η υπό του ανθρώπου μεθοδικήΗ υπό του ανθρώπου μεθοδική
αναπαραγωγή ενός φαινομένου με στόχοαναπαραγωγή ενός φαινομένου με στόχο
την εξακρίβωση της φύσης του, των αιτιώντην εξακρίβωση της φύσης του, των αιτιών
που το προκαλούν και των νόμων από τουςπου το προκαλούν και των νόμων από τους
οποίους διέπεται αυτό το φαινόμενο.οποίους διέπεται αυτό το φαινόμενο.
Στη διδακτική εντάσσεται στιςΣτη διδακτική εντάσσεται στις
διερευνητικές μεθόδους διδασκαλίαςδιερευνητικές μεθόδους διδασκαλίας, όπου, όπου
εμπλέκονται οι μαθητές σε δραστηριότητεςεμπλέκονται οι μαθητές σε δραστηριότητες
που έχουν σκοπό την διευκόλυνση και τηνπου έχουν σκοπό την διευκόλυνση και την
εμπέδωση της γνώσης.εμπέδωση της γνώσης.

51. Στόχος του πειράματοςΣτόχος του πειράματος
Να αποδείξει ο διδάσκων κάποιαΝα αποδείξει ο διδάσκων κάποια
θεωρίαθεωρία.. (προσέγγιση του(προσέγγιση του ΠαραδοσιακούΠαραδοσιακού
ΡεύματοςΡεύματος))
Να ανακαλύψει μόνος του ο μαθητήςΝα ανακαλύψει μόνος του ο μαθητής
κάποιο φυσικό νόμο που δεν γνωρίζει.κάποιο φυσικό νόμο που δεν γνωρίζει.
(προσέγγιση(προσέγγιση Ανακαλυπτικού ΡεύματοςΑνακαλυπτικού Ρεύματος))
Να φέρει τους μαθητές σε κατάστασηΝα φέρει τους μαθητές σε κατάσταση
««γνωστικής σύγκρουσηςγνωστικής σύγκρουσης», προκειμένου», προκειμένου
να αναδομήσουν τη γνώση τους.να αναδομήσουν τη γνώση τους.
(προσέγγιση(προσέγγιση Εποικοδομητικού ΡεύματοςΕποικοδομητικού Ρεύματος))

52. Προσοχή !Προσοχή !
Έχει μεγάλη σημασία το πείραμα να μηνΈχει μεγάλη σημασία το πείραμα να μην
εξαντλείται στον εντυπωσιασμό τωνεξαντλείται στον εντυπωσιασμό των
μαθητών.μαθητών.
Στο τέλος του πειράματος πρέπει ναΣτο τέλος του πειράματος πρέπει να
υπάρξει μέριμνα για χρόνο σχολιασμού τωνυπάρξει μέριμνα για χρόνο σχολιασμού των
παρατηρήσεων και των συμπερασμάτωνπαρατηρήσεων και των συμπερασμάτων
των μαθητών. Αυτός ο χρόνος είναιτων μαθητών. Αυτός ο χρόνος είναι
πολύτιμος, καθώς θα δοθεί έτσι η ευκαιρίαπολύτιμος, καθώς θα δοθεί έτσι η ευκαιρία
να τονισθούν οι τυχόν παρανοήσεις και οινα τονισθούν οι τυχόν παρανοήσεις και οι
λανθασμένες απόψεις που κάποιοι μαθητέςλανθασμένες απόψεις που κάποιοι μαθητές
έχουν.έχουν.

53. Φύλλο ΕργασίαςΦύλλο Εργασίας
Για να υπάρχουν οφέλη πρέπει κάθε πείραμαΓια να υπάρχουν οφέλη πρέπει κάθε πείραμα
να συνοδεύεται απόνα συνοδεύεται από φύλλο εργασίαςφύλλο εργασίας στοστο
οποίο οι μαθητές θα καλούνται ναοποίο οι μαθητές θα καλούνται να
σημειώσουν τις παρατηρήσεις και τασημειώσουν τις παρατηρήσεις και τα
συμπεράσματά τους.συμπεράσματά τους.
Αν οι μαθητές συμπληρώσουν το φύλλοΑν οι μαθητές συμπληρώσουν το φύλλο
εργασίας κατά τη διάρκεια διδακτικής ώραςεργασίας κατά τη διάρκεια διδακτικής ώρας
θα πρέπει τούτο να γίνει αυστηρά σεθα πρέπει τούτο να γίνει αυστηρά σε
καθορισμένο χρονικό διάστημα, π.χ. σεκαθορισμένο χρονικό διάστημα, π.χ. σε
10min. (Είναι προτιμότερο οι μαθητές να10min. (Είναι προτιμότερο οι μαθητές να
συμπληρώνουν το φύλλο εργασίας σε άλλοσυμπληρώνουν το φύλλο εργασίας σε άλλο
χρόνο, αν υπάρχει η δυνατότητα).χρόνο, αν υπάρχει η δυνατότητα).
Το φύλλο εργασίας οφείλει να είναι σαφές καιΤο φύλλο εργασίας οφείλει να είναι σαφές και

54. Ευχαριστώ για τη προσοχή σας!Ευχαριστώ για τη προσοχή σας!