2. Albatta, u Sulaymondandir,
va albatta, unda:
Naml surasi, 30 oyat (27:30)
Bismillahir rohmanir rohim
(Hamid tayyorlagan)
3. ًُيمًحَُّالرًنٰػىٍْحَُّالرًُهللاًمٍسًب
Muqaddima
Barcha olamlar Xoliqi va Robbisi Alloh taologa hamdu sanolar va uning Rosuli bo'lgan
Payg„ambarimizga va u kishining ahllariga va as`hoblariga beadad durud va solavotlar bo„lsin.
Qur‟oni Karim Alloh taoloning kalomi bo‟lib, uni Jabroil alayhissalom 23 yil davomida
Payg‟ambarimiz Muhammad sollallohu alayhi va sallamga bosqichma-bosqich olib tushgan.
Rosululloh sollallohu alayhi va sallam esa sahobalarga yetkazganlar. Sahobalar esa tobe‟inlarga,
tobe‟inlar esa undan keyingilarga yetkazib, shu tariqa hozirgacha biror harfi o‟zgarmasdan yetib
kelayotir. Qur‟oni Karimning biror harfining qiyomatgacha o‟zgarmasligiga dalil Hijr surasi, 9 oyatdir:
ُُيوىلُاَّنًإىُكىرٍكًٌذاُٱلىٍنلَّزىػنُينٍىاَُنَّنًإۥُ﴿ُىفويظًفٰػىىَل٩﴾
“Albatta bu eslatmani (ya‟ni Qur‟onni) Biz O‟zimiz nozil qildik va shubhasiz, O‟zimiz uni
saqlaguvchimiz.”
Musulmonlar 1400 yildan buyon Qur‟onni o‟rganib va unga amal qilib kelishadi. Qur‟onda Alloh
bandalari uchun foniy va abadiy dunyoda zarur yo‟l-yo‟riq va ko‟rsatmalarni bildirib, buyurilgan va
qaytarilgan ammallarni ko‟rsatgan. Shuning uchun har bir mo‟min – musulmon bu kitobni o‟qib,
ma‟nosini anglab unga amal qilishga harakat qilishi kerak.
4. Qur‟on bu ilohiy dastur bo‟lib, mo‟min-musulmonlarni ikki dunyo saodatiga boshlovchi eng
to‟g‟ri qo‟llanmadir. Bunga dalil sifatida Alloh taoloning quyidagi oyatlarini keltirish mumkin:
َ
َنُِيقَُي ٖممَ
َ
ِق
ّ
ل
ٞ
ةَ م
ۡحَرَو ى
ٗ
د
ُ
ٌَو ِاسَِّليل ُرِئَٰٓ َ
صَب ا
َ
ذَٰ َ
ه٢٠
“Bu (Qur‟on) odamlar uchun qalb ko‟zlari, aniq ishonadigan qavm uchun hidoyat va
rahmatdir”. (Josiya, 20).
َّ
ن
َ
أ ِتَٰ َحِلَٰ َّ
ٱلص
َ
َن
ُ
لَهمعَي َِيو
َّ
ٱَّل َنيِيِن
م
ؤُه
م
ٱل ُ ِ
ّ
ّشَبُيَو ُمََ
م
ق
َ
أ َ ِِه ِِت
َّ
ِلل يِدمٍَي
َ
انَءمر
ُ
ق
م
ٱل ا
َ
ذَٰ َ
ه
َّ
نِإ
َ
لاٗريِب
َ
ك اٗرمج
َ
أ ممٍُ٩
“Albatta, bu Qur‟on eng to„g„ri yo„lga hidoyat qilur va yaxshi amallarni qiladigan mo„minlarga
katta ajr-mukofot borligini(ng) xush xabar(ini) berur”. (Isro, 9)
Qur‟onning dastlabki oyatlari Ramazon oyida nozil bo‟lgan. Bunga dalil Baqara surrasi, 185 oyat:
ِِۚان
َ
قمر
ُ
ف
م
ٱلَو َٰىَدٍُ
م
ٱل َِوّن ٖتَٰ َنِ
ّيَبَو ِاسَِّلي
ّ
ل ى
ٗ
د
ُ
ٌ
ُ
انَءمر
ُ
ق
م
ٱل ًِِيف
َ
لِىز
ُ
أ ِٓي
َّ
ٱَّل
َ
ان
َ
ضَمَر ُرمٍ
َ
ش١٨٥
“Ramazon oyi - odamlar uchun hidoyat (manbai) va to'g'ri yo'l hamda ajrim etuvchi
hujjatlardan iborat Qur'on nozil qilingan oydir.”
5. Tajvid haqida
Tajvid so„zi ُىدَّوىج (javvada) fe‟lidan olingan bo„lib, lug„atda yaxshilash, chiroyli qilish, bezash,
mustahkam qilishni anglatadi. Istilohda esa, Qur‟oni Karimni Alloh taolo payg„ambarimiz Muhammad
sollallohu alayhi va sallamga nozil qilganidek har bir harfning maxraj va sifatiga e‟tibor berib, ma‟lum
qoidalar asosida tilovat qilishdir. Soddaroq aytganda, har bir harfning haqqini berishdir.
Tajvid ilmini mukammal o„rganish, farzi kifoyadir. Ammo, Qur‟onni o„qiyotganda tajvidga amal
qilish, har bir musulmonga farzi a‟yndir. Bunga Qur‟on, sunnat va ijmo‟dan dalillar bordir.
Qur‟ondan dalil, Muzzammil surasining 4 oyati bo„lib, unda Alloh taolo:
ً
ِيًلتمر
َ
ث
َ
انَءمر
ُ
ق
م
ٱل ِِل
ّ
ثَرَو٤
“Va qur‟onni tartil bilan tilovat qil”, deydi. Tartil – har bir harfni o„z o„rnidan dona-dona qilib
chiqarish. Tartil 3 xil ( sekin, o‟rtacha, tez ) o‟qishning qay birida bo‟lmasin har bir harfning haqqini
berib dona-dona qilib o‟qishdir.
Ya‟ni eng tez o'qishda ham har bir harf o'z maxrajidan aniq eshitilishi, barcha sifatlari berilishi,
tajvid, vaqf qoidalariga amal qilinishi lozim bo'ladi.
6. Sunnatdan esa, Zayd ibn Sobitdan rivoyat qilingan hadis dalildir. Ushbu hadisda Rasululloh
sollallohu alayhi vasallam: "Albatta Alloh, bu Qur‟onni nozil bo„lganidek o„qilishini xush ko„radi",
deganlar. Bu hadisni Ibn Xuzayma o„z sahihlarida keltirgan.
Ya‟ni, Alloh taolo Qur‟onni o„z payg„ambariga Jabroil alayhissalom vositasida qanday tushirgan
bo„lsa, shunday o„qilishini xush ko„radi. Bu esa tajvid asosida o„qish bilan bo„ladi.
Ulamolar Payg„ambarimiz sollallohu alayhi va sallam davrlaridan to hozirgacha Qur‟onni tajvidga
amal qilib o„qish farzligiga ijmo‟ qilib kelishgan. Bu esa, tajvidga amal qilishlik har bir muslim va
muslimaga farzi ‟ayn ekanligiga dalolat qiladi. Hech bir asrda musulmonlar orasida bunga xilof
bo„lmagan.
"Sahih Buxoriy"da Usmon ibn Affon roziyallohu anhudan rivoyat qilingan hadisda Payg„ambar
sollallohu alayhi va sallam aytganlar: "Sizlarning yaxshilaringiz Qur‟onni o„rgangan va uni
o„rgatganlaringizdir" (Al Buxoriy). ٍُميكيرٍػيىخٍُُنىمُُىمَّلىعىػتُُىفاىءٍريقٍلاُُيوىمَّلىعىك
Tajvidni 3 qismga bo‟lib o‟rganamiz: 1. Harflarning maxraji.
2. Harflarning sifati.
3. Tajvid qoidalari.
7. Isti‟azaُُُُُيةىذاىعًتٍس ًاِل
Isti‟aza – bu ُيذويىعأًُُاللًبُُىنًمًُُنٰػىطٍيَّٱلشًُُيمًجَّالر ya‟ni "Auzu billahi minash shaytonir rojiym"dir. Ma‟nosi:
"Quvilgan shaytonning yomonligidan Allohdan panoh so„rayman".
Qur‟on o„qimoqchi bo„lgan kishi tilovatga kirishishdan avval isti'azani aytishi kerak. Bunga dalil
"Nahl" surasining 98 oyatidir:
ِميِجَّٱلر ِوَٰ َطمي
َّ
ٱلش َِون ِ
َّ
ٱَّللِب
م
ذِعَجمٱس
َ
ف
َ
انَءمر
ُ
ق
م
ٱل
َ
ت
م
أَر
َ
ق ا
َ
ذِإ
َ
ف٩٨
Bu oyatda Alloh taolo: "Agar Qur‟on o„qisang, bas, quvilgan shaytonning yomonligidan Allohdan
panoh so„ra" deydi.
Isti'aza tilovatdan oldin o'qiladi. Agar qori qiroatini yo„talish, aksa urish yoki shu qiroatga tegishli
bir gap bilan to„xtatsa, qaytadan boshlaganda isti‟aza aytishi shart emas. Ammo dam olish, yoki bir
salomga javob berish uchun bo„lsa-da, o„zga gap bilan mashg‟ul bo‟lib to„xtatsa, qaytadan aytishi
lozim.
8. Basmala ُُيةىلىمٍسىٍبلا
Basmala – bu ًُمٍسًبًُُهللاًُُنٰػىٍْحَّالرًُُيمًحَّالر ya‟ni "Bismillahir rohmanir rohiym" dir. Ma‟nosi: "Mehribon
va Rahmli Alloh nomi bilan" dir. Qur‟on o„qimoqchi bo„lgan kishi tilovatga kirishishdan avval
basmala aytishi lozim. Bunga dalil "Naml" surasining 30 oyatidir:
٣٠ ِميِحَّٱلر ِوَٰـَ ْ
ۡحَّٱلر ِ
َّ
ٱَّلل ِم ْسِب ۥًُ
َّ
ِإَوى َوَٰـَهْي
َ
لُس ِون ۥًُ
َّ
ىِإ
Ma‟nosi: “Albatta, u Sulaymondandir va albatta, unda: “Bismillahir rohmanir rohiym””.
Basmala isti‟azadan keyin, oyatdan avval o„qiladi. Qur‟ondagi 113 sura Basmala bilan boshlangan.
Faqatgina "Tavba" surasining boshida o„qilmaydi. Sababi, mus`haflarda shunday kelgan. Yana bir
sababi shuki, basmalada rahmat, mehr ma‟nosi bor. "Tavba" surasi esa, urush, shiddat, mushriklarga
nisbatan qattiqlik haqidadir. Yana boshqa bir sababi, "Tavba" surasi o„zidan avvalgi "Anfol" surasining
davomi, ya‟ni, bu ikki sura aslida bitta sura ekanligi ehtimoli ham bor.
Eslatma: Sura o‟rtasidan o‟qiganda o‟qilayotgan oyatning ma‟nosiga qarash kerak. Kofirlar va ularga
qarshi duo, munofiqlarning ta‟rifi, Do‟zax va undagi holatlar yoki Shayton haqida bo‟lsa basmala
o‟qilmaydi. Unda isti‟azaning o'zi o'qiladi. Agar ma'nosiga tushunmasa, unda ham isti„azani o'zi
o'qiladi.
9. Isti'aza, basmala va suraning boshini o„qish
Qiroat qilmoqchi bo‟lgan kishi Isti'aza, basmala va surani bir- biriga 4 xil ko‟rinishda bog‟lashi
mumkin:
1. Hammasini qo„shib o„qish: isti'aza, basmala va suraning birinchi oyatini bir nafasda orasini
uzmay, bir-biriga qo„shib o„qish.
2. Hammasini alohida-alohida o„qish: isti'azani o„qib, to„xtab, nafas olib, keyin basmalani o„qib,
to„xtab, nafas olib, keyin suraning birinchi oyatini o„qish.
3. Isti'aza va basmalani qo„shib, bir nafasda o„qib, to„xtab, suraning birinchi oyatini alohida o„qish.
4. Isti'azani o„zini o„qib, to„xtab, basmala va suraning birinchi oyatini qo„shib, bir nafasda o„qish.
10. Basmalani ikki sura orasida o‟qish
Sura oxiri, basmala va keyingi surani boshlashda uch xil ko‟rinish bor.
Ya‟ni bir surani tamomlab, keyingi suraga o„tmoqchi bo„lganimizda, quyidagi uch yo„ldan birini
tanlashimiz mumkin:
1. Hammasini alohida-alohida o„qish. Avvalgi suraning oxirgi oyatini o„qib, to„xtab, basmalani
alohida o„qib to‟xtab, keyin suraning birinchi oyatini o„qish.
2. Hammasini qo„shib o„qish. Suraning oxiri, basmala va suraning boshini bir nafasda qo„shib o„qish.
3. Suraning oxirini o„qib, to„xtab, basmalaga keyingi suraning boshini qo„shib o„qish.
Bu yerda suraning oxirini basmalaga qo„shib o„qib to‟xtalmaydi. Bu xato bo‟ladi, chunki basmala
suraning oxirgi oyatiga o„xshab qoladi. Basmala suraning boshida o„qish uchundir, oxirida emas.
11. "Anfol" surasining oxirini va "Tavba" surasining boshini o„qish
"Anfol" surasining oxiri va "Tavba" surasining birinchi oyatini o„qishda ham uch xil ko‟rinish bor:
1. "Anfol" surasining oxirini "Tavba" surasining boshiga qo„shib, bir nafasda o„qish.
2. "Anfol" surasini tugatib, to„xtab, "Tavba" surasini boshlash.
3. Sakta (tin olish, nafas olinmaydi) qilish: "Anfol" surasining oxirgi oyati va "Tavba" surasining
boshini nafas olmay, to„xtab, sakta qilib o„qish.
Suraning o‟rtasidan o‟qilganda isti‟aza va basmalaning o‟qilishi
Agar biror bir suraning boshidan emas, o„rtasidan o„qilmoqchi bo„linsa, 2 xil ko'rinishda o'qish
mumkin:
1. isti‟aza, basmala va qasd qilingan oyat o„qiladi.
2. isti'aza va qasd qilingan oyat o'qiladi. Bu yerda basmala o‟qilmasa ham bo‟laveradi.
"Tavba" surasining o„rtasidan o„qilmoqchi bo„lsa, isti‟azaning o„zi bilan kifoyalanib, basmalani
o„qimagan durust.
12. Tovush
Tovush havo qatlamining tebranishi natijasida hosil bo‟ladi. Bizning qulog‟imiz bir soniyada 20
tadan 20 mingtagacha tebranish tufayli vujudga keladigan tovushni eshita oladi.
Nutqimizda tovush o‟pkadan chiqayotgan havo halqumda joylashgan tovush paychalaridan
o‟tayotganda vujudga keladi. Nutqimizda hosil bo‟ladigan tovush 2 xildir:
1. Unli tovush – hech qanday to‟siqqa uchramay chiqadigan tovush. Arab tilidagi unli tovushlar 6 ta:
3 ta mad harflari, 3 ta qisqa unli.
2. Undosh tovush – nutq a‟zolarining biriga urilib, tegib hosil bo‟ladigan tovush. Arab tilida 28 ta
undosh tovush bor.
“Un” degan so‟z tovush yoki ovoz deganidir.
Demak, Arab tilida 28 ta undosh va 6 ta unli (3 ta qisqa va 3 ta cho‟ziq) tovushlar bor.
13. Harf qandaydir aniq joyga tayanadigan tovushdir (undosh harflar uchun).
Arab tilida 28 ta undosh tovushlar harflar bilan ifodalangan. 3 ta qisqa unli tovushlar harflar bilan emas
belgilar bilan ifodalangan, ular harflarning ustiga yoki ostiga qo‟yiladi va ular harakatlar deb ataladi:
َ-fatha (ochish), “a” qisqa unli tovushini,
َ-kasra (sindirish), “i” qisqa unli tovushini,
َ-zamma (cho‟chchaytirish), “u” qisqa unli tovushini bildiradi.
Undosh tovushlar bu harakatlar bilan kelganda harakatli (arabcha mutaharrik) deb ataladi. Harakat
deb atalishiga sabab ularni undoshlar bilan talaffuz qilinganda og‟iz ochiladi yoki lablar cho‟chayadi
yoki iyak pastga tushadi. Zammali harflar talaffuzida lablar cho‟chchayadi. Fathali harflar talaffuzida
og‟iz ochiladi. Kasroli harflar talaffuzida iyak pastga tushadi.
14. 28 ta undosh harflar 4 xil holatda o‟qiladi:
1. Fathali,
2. Zammali,
3. Kasrali,
4. Sukunli bo‟lganda.
Arab tilida 29 ta harf bo‟lib, 28 ta undosh harfi 4 xil holatda o‟qilar ekan, 29chi harf bo‟lgan Alif
esa faqat bir holatdagina o‟qiladi. Alif yolg‟iz kelganida o‟qilmaydi, chunki u mustaqil undosh harfi
emas, shuning uchun harakatlar bilan kelmaydi. Alifning 2 ta vazifasi bor:
1. Hamzaga kursi bo‟lib keladi. Bunda hamzaning ustidagi harakat o‟qiladi. Alif o‟qilmaydi. أ
2. Fathali undoshdan keyin kelganda, qisqa unli bo‟lgan fathani cho‟zadi va bu cho‟ziq unli deb
ataladi. Alif shu holatdagina o‟qiladi. اب
15. “Maxroj” so‟zi arabcha “xoroja” ( chiqdi) fe‟lidan olingan bo‟lib, “chiqish joyi”
deganidir. Tajvidda esa maxraj – harflarning paydo bo‟lish yoki talaffuz qilish joyini
bildiradi.
Har bir harfni o‟z maxrajidan talaffuz qilishimiz lozim. Aslida har bir harfning
o'zining xos (mustaqil) maxraji bo'lgan, lekin harflarning maxraji bir-biriga juda yaqin
bo'lganidan ulamolar bir nechtasini bitta maxrajga jamlagan. Imom Ibnul Jazariy 29 ta
harfni 17 maxrajga to‟plagan. Ba'zi maxrajlarda 3 ta harf joylashgan bo'lib, ularni bir-
biridan sifati bilan ajratamiz.
Maxrajning 2 turi bor:
1. Muhaqqoq maxraj – Haqiqiy maxraj. Maxraji aniq bir joy bo‟lgan, chegaralangan
harfning maxraji. Harf chiqayotganda tovush nutq a‟zolarining birontasiga suyanib-
tegib chiqadi. 28 ta undosh harflar muhaqqoq maxrajdan chiqadi.
2. Muqoddar maxraj – Taqdiriy maxraj. Maxraji aniq bo‟lmagan, chegaralanmagan
harfning maxraji. Muqoddar maxrajdan 3 ta Mad harflari (aliful maddiya, waawul
maddiya, yaaul maddiya) chiqadi.
Harfning maxrajini aniqlash uchun harfni sukunli yoki tashdidli qilib oldiga harakatli
hamzani olib kelamiz. Ichkaridan chiqib kelayotgan tovush qayerda to‟xtasa, shu joy shu
harfning haqiqiy ( muhaqqoq) maxrajidir. Masalan: ٍُىؾأ,ٍُُىسأ,ٍُُىبأ
16. Insonning nutq a‟zolari:
Burun bo‟shlig‟i
Ikki lab
Tishlar
Til
Hiqildoq
tog‟ayi
Tovush paychalari
Qizilo‟ngach
Tepa tanglay
ًُافىسٍنًٍُاْلىدٍنًُعُّيًقٍطُّنُاليازىهًٍْلا
O‟pkadan qaytayotgan havoni tebratib
tovushga aylantiradigan asbobning nomi
tovush paychalari deb ataladi. Alloh
taolo buni inson halqumiga joylashtirib
qo‟ygan. Tovush paychasining ikki
pardasi bo‟lib, huddi darvoza kabi
berkilib-ochilib turadi. Tovush
paychalari bir muddat berkilgan vaqtida
havo tovush paychalariga uriladi.
Natijada havo va tovush paychalari
tebranib jarangli tovush hosil bo‟ladi.
Tovush paychalari ochiq bo‟lganida esa
keng yo‟ldan kelayotgan havo tor
bo‟lgan tovush paychalari orasidan
o‟tayotganida tebranadi. Natijada
jarangsiz tovush hosil bo‟ladi.
O‟pka, nafas yo‟li, tovush paychalari,
bo‟g‟iz, hiqildoq tog‟ayi, lakluk
(tilcha), burun bo‟shligi, til, tanglay,
tishlar va ikki lab.
17. Nutq a‟zolarining vazifalari
Haqlum, u uch qismdan iborat: 1. Halqum tubi. 2. Halqum o‟rtasi. 3. Halqum yuqorisi.
Tovush paychalari halqum tubida joylashgan bo‟lib, uning vazifasi o‟pkadan kelayotgan havoni
tebratib nutq tovushini hosil qilish. Hosil bo‟lgan tovush harfning maxrajiga urilib, shu harfning
tovushini beradi.
Hiqildoq tog‟ayi halqum o‟rtasida joylashgan. Uning vazifasi:
1. Nafas olish yo‟liga ovqat o‟tib ketmaslik uchun, ovqat yutayotganda nafas olish yo‟lini ovqat o‟tib
ketguncha to‟sib turadi.
2. ع va َّح harflarning talaffuzida halqum bo‟shlig‟iga surilib tovushni siqadi. Ya'ni to'siqlik vazifasini
bajaradi.
Dimog‟ning vazifasi:
1. Burundan kirgan havoni filtrlash.
2. O‟pkaga boradigan havoning haroratini ilitish.
3. Tovush tebranishini hosil qilish.
18. Tanglay
Tanglay ikki qismdan iborat bo‟lib, tepa jag‟da yuqori tanglay, pastki jag‟da pastki tanglay
joylashgan. Yuqori tanglay – ogʻiz boʻshligʻining yuqori devori bo'lib u qattiq va yumshoq tanglaydan
iboratdir.
Qattiq tanglay – burun bo‟shlig‟i bilan og‟iz bo‟shlig‟ini ajratib turadigan qovariq gumbazsimon
suyakli devor. Qattiq tanglay ovqatlanish, chaynashda ishtirok etadi, chaqaloqlar emishida ham muhim
rol o‟ynaydi.
Yusmshoq tanglay – biriktiruvchi va muskul to‟qimalaridan tuzilgan shilliq qavat bo'lib, til ildizi
tepasida ko'tarilgan holatda turadi. Yumshoq tanglay "go'shtli tanglay" ham deyiladi. Yumshoq tanglay
oxirida tilcha joylashgan bo'lib u halqum bilan og'izni ajratib turadi. Tilcha "lakluk" ham deyiladi.
Undosh harflarning yarmi talaffuzida yuqori tanglay ishtirok etadi. Isti'laa harflari tovushining
yuqori tanglayga ko‟tarilishi natijasida esa yo'g'on tovushlar hosil bo'ladi.
19. Laklukning vazifasi
1. Tanglay pardasi vazifasini bajaradi. Ya‟ni ovqatni chaynayotgan vaqtda halqum yo‟lini to‟sib
turadi. Yutayotganda esa halqum yo‟lini ochib, dimog‟ yo‟lini berkitib burun bo‟shlig‟iga ovqat
ketib qolishidan saqlaydi.
2. Harflarning talaffuzida ishtirok etadi.
Tilning vazifasi
Til – asosiy nutq a‟zolaridan biri. Vazifalari:
1. Ta‟m bilish.
2. Ovqat chaynab va yutishda ovqatni og‟iz bo‟shlig‟ida harakatlantirish.
3. Harflarning talaffuzida ishtirok etish.
Tishlar
Tishlar tepa va pastki jag‟larda joylashgan bo‟lib, vasifasi:
1. Ovqatni uzish, kesish, maydalash.
2. Ba‟zi harflarning tovushini hosil qilish.
24. Arab harflari 29 ta bo‟lib ular quyidagilar:
ز ر ذ د خ ح ج ث ت ب أ
غ ع ظ ط ض ص ش س
ي ال و ػه ف ـ ؿ ؾ ؽ ؼ
Hamza. Alif
o‟qilmaydi. Alif
kursi vazifasida.
Alif fathali undoshdan keyin kelsa o‟qiladi, ya'ni alifdan avval fatha kelsa, shunda fathani
cho'zish uchun ishtirok etadi. "Laa" bunga misol bo'la oladi.
Hamza to'liq undosh harf bo'lib, boshqa undoshlar kabi sukun yoki uch harakatdan biri bilan
kelishi mumkin. Hamzaga ba'zan kursi bo'lib illat harflari (alif, vaav, yaa) keladi. Ammo faqat
harakati o'qiladi, tagidagi kursi vazifasidagi harf o'qilmaydi. Hamza alohida (kursisiz) kelsa
yonidagi harflarga qo'l bermaydi (ulanmaydi).
28. Qisqa va cho'ziq (mad) unlilar
Dastlab biz qisqa unli tovush haqida to'xtalamiz: Arab tilida unli tovushlar belgilar bilan
ifoda qilinib, undosh tovushlarning ustiga yoki ostiga qo'yiladi. Masalan: ب undoshidan
keyin "a" tovushini yozish uchun ب ning ustiga fatha belgisini qo'yamiz: ب – ba.
َََّ - belgi ustidagi harakat fatha deb ataladi va “a” unli tovushini beradi. Agar so'zimizda
"a" tovushi cho'ziq, ya'ni "aa" bo'lsa unda qanday yozamiz? Ana shu joyda "a"ni cho'zish
uchun alifni ishlatamiz: اب - “baa” - deb o'qiladi.
َ – ushbu harakat zamma (“domma" deb yozish tog'riroq edi, ammo o'zbek tilidadagi
adabiyotlarda “zamma” deb kelgan) deb ataladi va "u" tovushini beradi. ب - bu, “u”ni
cho‟zish uchun “vav”dan foydalanamiz: ىب - buu.
ََِّ – bu esa kasra deb ataladi va "i" tovushini beradi. ب - bi, “i”ni cho‟zish uchun “yaa”
dan foydalanamiz: ًب - bii.
29. Javf – halqum bo‟shlig‟i va og‟iz
bo‟shlig‟ini o‟z ichiga oladi.
Biz maxrajlari aniq bir joy emas, balki keng
bo'shliqdan chiqadigan tovushlarni ko'rib
chiqamiz. (Bunday harflarning maxrajini
muqaddar maxraj deb ataymiz.) Bu keng joy
“javf” deb atalib, o‟g‟iz va halqum
bo‟shlig‟ini o‟z ichiga oladi. Bu yerdan 3 ta
cho‟ziq unlilar, ya‟ni “aa”, “ii”, “uu”
tovushlari chiqadi. Illat – Alif, vav, yaa
harflari qisqa unli tovushlardan keyin kelib
ularni cho‟zish uchun ishlatiladi. Sukunli
alif fathali harfdan keyin, sukunli vav
zammali harfdan keyin, sukunli yaa kasrali
harfdan keyin kelsa, bular cho'ziq unlilar,
ya'ni mad harflari deb ataladi. Madd harflari
jarangli harflar bo'lib, 2 harakat miqdorida
cho'ziladi.
ُُيؼٍوىٍْلاُيلىمٍشىيىك
ُ ًقٍلىٍَلُاييفًوٍىَت+ًُمىفٍلُاييفًوٍىَت
33. اءهْالو ةسْمهْال جرْخم
ُ ًقٍلىٍَلىُاىصٍقىأ(ًُةَّيًتٍوَُّالصًراىتٍكىٍُاْليةىقىطٍنًم)
Halqum tubi (Tovush paychalari mintaqasi)
ه chiqadi harakatli ء chiqadi sukunli ء chiqadi
ning maxrajiهvaء
ء – halqum tubi, tovush paychalari mintaqasidan chiqib, sukunli hamza talaffuzida tovush
paychalari berkilishi natijasida tovush bir muddat yo‟qolib qoladi. Sukunli bo‟lganida tez
talaffuz qilinadi. Harakatli bo‟lganda tovush paychalari ochiladi. Jarangli, ingichka harf.
ه – halqum tubi, tovush paychalari mintaqasidan chiqadi. Talaffuzida tovush paychalari ochiq
bo‟lgani uchun ko‟p havo bilan chiqadi, sukunli bo'lganda ko'proq ushlab turish kerak,
ingichka harf.
34. اءحْال و هٍْعْال جرْخم
نْيَعْلااءَحْلا
ًُقٍلىٍَلُايطىسىك(ًُراىمٍزًٍملُاًافىسًُليةىقىطٍنًم)
Halqum o‟rtasi (Hiqildoq tog‟ayi mintaqasi)
ning maxrajiحvaع
َّع - halqum o‟rtasi, hiqildoq tog‟ayi mintaqasidan chiqadi. Hiqildoq halqum bo‟shlig‟iga surilib tovush
yo‟lini tahminan 70% ga to‟sadi. Tovush siqilib, sirg‟alib chiqadi. Jarangli, sukunli bo‟lganida talaffuz
qilishga o‟rtacha vaqt sarflanadi, ingichka harf.
َّح - halqum o‟rtasi, hiqildoq tog‟ayi mintaqasidan chiqadi. Hiqildoq halqum bo‟shlig‟iga surilib 50%ga
tovush yo‟lini to‟sadi. Tovush siqilib, sirg‟alib havo bilan birgalikda chiqadi, sukunli bo‟lganida talaffuz
qilishga ko‟proq vaqt sarflanadi, ingichka harf.
35. جرْخمهٍْغْال و اءخْال
ًُقٍلىٍَلُاىَنٍدىأ(ُيةىقىطٍنًمُ ىُعىُمًافىسًٌُاللًرٍذىجًٌُيًمٍحَّلُال ًكىنىٍَلا)
نْيَغْلااءَخْلا
Halqum yuqorisi – (Til negizi bilan yumshoq tanglay mintaqasi)
ning maxrajiخvaغ
غ – halqum yuqorisidan chiqadi, til ildizi yo'g'onlashib halqum bo'shlig'iga suriladi va til yuqorisi yumshoq
tanglayga qarab ko'tariladi. Jarangli, sukunli bo‟lganida talaffuz qilishga ko‟proq vaqt sarflanadi, yo‟g‟on harf,
tovush yo‟nalishi tepa tanglayga qiya yo‟nalgan, fathali va zammali bo‟lganda yo‟g‟on, kasrali bo‟lganda
ingichka o‟qiladi.
خ - halqum yuqorisidan chiqadi, til ildizi yo'g'onlashib halqum bo'shlig'iga suriladi va til yuqorisi yumshoq
tanglayga qarab ko'tariladi. Havo bilan chiqadi, sukunli bo‟lganida talaffuz qilishga ko‟proq vaqt sarflanadi,
yo‟g‟on harf, tovush yo‟nalishi tepa tanglayga qiya yo‟nalgan, fathali va zammali bo‟lganda yo‟g‟on, kasrali
bo‟lganda ingichka o‟qiladi.
36. ق ning maxraji
Tilning yuqorisi
bilan yumshoq
tanglay
-ق til yuqorisi yumshoq
tanglayga qattiq yopishganda
chiqadi. Jarangli, sukunli
bo‟lganida tez va qalqala
bilan talaffuz qilinadi.
Yo‟g‟on harf – til orqasi
yo‟g‟onlashgan va til
yuqorisi ko'tarilgan bo‟ladi.
ًُاؼىقٍلُايجىرٍىِم
ُىعىُمًافىسًٌلىُالىصٍقىأ
ًٌُيًمٍحَّلُال ًكىنىٍَلا
Hiqildoq
3. Tilning
oldi, uchi 2. Tilning
o'rtasi
1. Tilning
yuqorisi
Tilning
ildizi
ًُافىسًٌلُاليؼىرىط
ُيطىسىك
ًُافىسًٌلال
ُىىٍصقىأ
ًُافىسًٌلال
ًُافىسًٌُالليرٍذىج
42. ًُادَُّالضيجىرٍىِم
ًُةىفاىٍَلىُاىصٍقىأ
ُُىنًاُمىىيرًكاىياُُيىُمىعىُمًافىسًٌلال
ًُاسىرٍضىٍاْلاىيٍليٍعلا
ُُض ning maxraji
Til yon qirg'og'ining ichkari
qismi bilan tepa oziq
tishlardan unga qo‟shni
bo‟lganlari
–ض Jarangli, sukunli bo‟lganda uzoqroq ushlanadi,
tovush yo‟g‟on bo‟lib, tanglayga qarab tik yo'naladi. Ko‟k
rangdagi joylar bosim tushish joylari, sariq joyga til uchi
yengil tegadi, ya‟ni bosim bo‟lmaydi. Tepa oziq tishlar
(tabassum tishdan boshqalari)ga til ikki yonining ichkari
qismi yopishib, yon tanglay bo'ylab cho'ziladi. Til oldingi
tishga yetay deydi, orasida ozgina joy qoladi. Agar til
oldingi tishlarga tegib ketsa ظ harfiga aylanib ketishi
mumkin.
ُيادَّالض
3ُن ًاحىوىط
ُةَّيًنىثُةَّيًنىث
ةَّيًاعىبىرةَّيًاعىبىر
ابىنابىن
كًاحىضكًاحىض
ذ ًاجىنذ ًاجىن
3ُنًاحىوىط
45. ًُـ َُّالَليزًٌيىح:ًُافىسًٌلُال ًىَتىػفاىُحىَنٍدىأٍُنًمُ ىَلًإ
ًُوًفىرىطُىىهىػتٍنيمُُىعىمُُ ًكىٍنَلُاىنًاُمىمًهيًاذىياُُيىم
ُىىلٍعىٍاْل
ُُُؿ ning maydoni: til ikki yonining oldidan to
uning tugash joyigacha va uning
ro‟parasidagi yuqori tanglay
ُيويلىغٍشىتُمًذَّلُايزًٌيىٍَلاُيـ َّلَلُ
ًُافىسًٌلُالًىَتىػفاىُحٍنًم
Tilning ikki yon qirg‟og‟idan ؿ
band etadigan maydon
Til yon qirg‟og‟ining
tugash joyi
46. Alloh lafzidan avval kasra kelsa ؿ ingichka, fatha yoki zamma kelsa ؿ yo'g'on o'qiladi.
ُُُُُُُُىٍيىػبُهةىنىارىقيمًُـ َّالَلُُىُكًةىمَّخىفيٍملاًُـ َّالَلًُُةىقَّػقىريٍملا
Ingichka ؿ va yo‟g‟on ؿ orasini qiyoslash
ُيـ َّالَلُُيةىمَّخىفيٍملاُيـ َّالَلُيةىقَّػقىريٍملا
ًُةىقَّػقىريٍملُا ًؼ ىَلًًُِب ًقٍلىٍَلُا ًُِفهقُّيىضىتىُكًافىسًٌلُالًطىسىوًُلهرُّعىقىػتُىةىمَّخىفيٍملُاىـ َُّالَليبًاحىصيي
Yo'g'on ُؿ ni talaffuz qilishlik til o'rtasining chuqurlashishi va halqumda torayishlik
paydo bo'lishi bilan ingichka ُؿ ga xilof ravishda yuzaga keladi
50. خ
غ
جيش
ق
ك
ض
لنر ر
,ل ر va ن harflarining maxraji bir-biriga
yaqin joylashgan. ل ning maxraji til yon
qirg'og'i oldida joylashgani sababli tepa
tanglayga yopishganida ن maxrajidan
yuqoriroqda bo'ladi.
ل
نر رل
51. ُيَّاءتالىُكياؿَّالد
ًَُّاءتالىُك ًاؿَّالدىُكًاءَّطُاليجىرٍىِم
ط, ُُد va ت ning maxraji
د – Til oldi tepa 2 old tishning ildiziga qattiq yopishganda chiqadi.
Jarangli, ingichka harf. Sukunli bo'lganda tez talaffuz qilib qalqala
qilinadi.
–ث Til oldi tepa 2 old tishning ildiziga bo‟shroq yopishganda
chiqadi. Avval kuch bilan maxrajga bosib, keyin havo beramiz.
Jarangsiz, ingichka harf. Tez talaffuz qilish kerak, qalqala
qilinmaydi.
Tilning oldi bilan tepa ikki old tishning ildizi
ُياءَّطال
–ط Til oldi tepa 2 old tishning ildiziga qattiq yopishganda
chiqadi. Jarangli, yo‟g‟on harf. Sukunli bo'lganda tez
talaffuz qilib qalqala qilinadi, 3 ta harakatda ham yo‟g‟on
o‟qiladi, til orqasi yo‟g‟onlashadi, til yuqorisi ko‟tariladi, til
o‟rtasi xiyol egiladi, til oldi ham ko'tarilgan, tovush tepa
tanglayga tikka yo‟naladi. Sukunli bo‟lganida lablar
cho‟chchaymaydi.
اىيٍليٍعلاُاىايىَّنػثُال ًوؿييصأُىعىُمًافىسًٌلُاليؼىرىط
53. ُيَّاءثالىُكياؿَّالذ ُياءَّظال
ًُاءىالثىُك ًاؿَّالذىُكًاءَّظُاليجىرٍىِم
ُ,ظ ُُذ va ُُث ning maxraji
ُيؼىرىطًُافىسًٌلالُىعىمًُاؼىرٍطىأاىايىَّنػثالاىيٍليٍعلا
Tilning oldi bilan tepa ikki old tishning uchlari
ظ harfida tilning orqasi yo'g'onlashib halqumga siljiydi, til
yuqorisi tepaga ko'tarilib tanglayga yaqinlashadi, til uchi tepa
old tish uchiga tegadi. Natijada tovush yo'li berkilib qoladi.
Sukunli bo‟lganida lablar chochchaymaydi, xiyol ochiladi xolos.
Chunki tovush tepa tanglayga tik yo‟nalgan. ظ –Jarangli,
yo‟g‟on harf. Sukunli bo‟lganida ko‟proq ushlab turiladi.
ث – Jarangsiz, havo bilan chiqadi, sukunli bo‟lganida ko‟proq
ushlab turiladi, ingichka harf, tovush pastga yo‟naladi.
ر – Jarangli, sukunli bo‟lganida ko‟proq ushlab turiladi, ingichka
harf, tovush pastga yo‟naladi. Bu harflarda tilning orqa qismi
pastda bo'lganligi uchun halqumdagi bo'shliq kamaymagan.
56. ًُيمًٍملُايجىرٍىِمـ ning maxraji
ًٍُيىػتىفَُّالش ًاؽىبًطٍناًبُيبًاحىصيي
ًُوـيشٍيىٍُاْلىنًُمهةَّنيغُ ىكًلىذ
Ikki labning yopishishiga
dimog‟dan chiqadigan g‟unna
hamroh bo‟ladi
م sukunli bo‟lganida ikki lab bir-biriga
xolis (bo‟sh) yopishadi, tovush
ichkarida to'silib qoladi va burundan
yo'l topib chiqadi. Talaffuziga o‟rtacha
vaqt sarflanadi. Harakatli bo‟lganida
tovushning yarmi og‟izdan, yarmi
dimog‟dan chiqadi. Jarangli, ingichka
harf. Izhor harflariga uchraganida bir
harakat g‟unna qilinadi. Til erkin
holatda bo'ladi.
58. Arab harflarining sifatlari
Ziddi (qarama-qarshisi)
bor sifatlar
Ziddi yo‟q sifatlar
Sifat harflarning o'ziga xos xususiyati, xarakteri bo'lib, tovushning
talaffuz me'yori va maxrajda paydo bo'lish usulini bildiradi.
ًُةَّيًبىرىٍعلُا ًكؼيريٍَلُاياتىفًص
ُدًاُضىىَلُهاتىفًصُاىىَلَُّدًُض ىُِلهاتىفًص
62. Hams
O‟pkadan chiqayotgan havo yolida, ya‟ni aqsol
halqda tovush paychalari joylashgan. Hams harflari
talaffuzida tovush paychalari ochiq bo‟lib,
o‟tayotgan havo tebranib tovushga aylanadi. Ammo
bunda tovush paychalarining o‟zi tebranmaydi.
Natijada havo borligi uchun jarangsiz, maxfiy
tovush hosil bo‟ladi. Shu tovushlar hams sifatiga
ega bo‟lib ularni mahmusa deb ataymiz.
Hams – Ikki tovush paychasining
ochilishi, ularning tebranmasligi va
nafas yo‟lidan ko‟p havo oqishi
natijasida tovushning maxfiy eshitilishi.
َّتٍت ْىَّصال ارت ْو ْاْل
ُيسٍمىٍَلا:ُىةىيجًتىنًُعٍمَُّالس ًُِفياءىفىٍاْل
ًُـىدىعىُكًٍيَّػيًتٍوَُّالصًنٍيىرىػتىٍولُاًاحىتًفٍنا
ًُسىفَّػنُالًاءىوى
ًَُلوريًثىكُوافىيىرىجىاُ،ُكى
ًِهًزاىزًتٍاى
ُيمسىٍَلىا
Tovush paychalari
الثم:ٍهالش
63. Jahr: Ikki tovush paychasining birlashishi,
ularning tebranishi va nafasdagi havoning
ko‟p tutilib qolishi natijasida eshitiladigan
aniqlik.
Jahr
Tovush paychalari
َّتٍت ْىَّصال ارت ْو ْاْل
ُيرٍهىٍْلىا:ًُنٍيىرىػتىٍولُاًٌاـىضىتُىةىيجًتىنًُعٍمَُّالس ًُِفيوحيضيٍولىا
ًُسىفَّػنُالًاءىوى
ًَُلوريًثىكُ واسىبًٍاَنىاُكى
ًِهًزاىزًتٍاىىُكًٍيَّػيًتٍوَّالص
ُيرٍهىٍْلىا
Aqsol halqda tovush paychalari joylashgan bo‟lib, jahr harflarini talaffuzida tovush
paychalari berk bo‟lgani tufayli o‟pkadan chiqayotgan havo ta‟sirida paychalar
tebranadi. Natijada jarangli tovush paydo bo‟ladi. Jarangli tovushlar jahr sifatiga ega
bo‟lgani uchun ularni majhuro deb ataymiz.
65. الثم:ايسْالو ٍهالش
Jahr sifatli ص harfida
tovush paychalarining
holati
Hams sifatli ش harfida
tovush paychalarining
holati
Jahr va hams holatlarida tovush paychalarining vaziyati
Hams holatiJahr holati
Tovush paychalari ochiq,
ko‟p havo oqib o‟tadi
Tovush paychalari berk (bir
muddatdan keyin ochiladi),
tovush jarangli eshitiladi
ًُرٍهىٍْلُايةىلاىح ًُسٍمىٍَلُايةىلاىح
ًُرٍهىٍْلاىُك ًسٍمىٍَلُاًىَتىلاىُحًٍيَّػيًتٍوَُّالصًنٍيىرىػتىٍولُايعٍضىك
66. Mahmusa va majhuro harflarini ajratish uchun tegishli
harflarni sukunli qilib o‟z maxrajidan talaffuz qilamiz. Bunda
barmoqlarimiz bilan quloqlarimizni berkitamiz. Masalan,
mahmusa harf ث va majhuro harf ذ ni sukunli qilib, oldiga
fathali hamzani qo‟yamiz va talaffuz qilamiz. ٍُىثأ – deganda havo
chiqadi, bunga sabab tovush paychalarining ochiqligi va tovush
bilan havoning birga bo‟lishidir. ٍُذىأ deb talaffuz qilganimizda esa
qulog‟imizga ihtizoz (zingillash) eshitiladi. Bunga sabab tovush
paychalarining berkligi va ularning tebranishidir.
67. Maxrajda tovush harakatiga asoslangan arab harflari
Kuchli
(ٍُتىكػىُبوطىقُيدًىجأ)
8 ta harf
Kuchsiz
(ًُكؼيريٍَلُاىيًاقىب)
Qolgan harflar
Kuchli va kuchsiz orasi
(ُيرىميُعٍنًل)
5 ta harf
ًُجىرٍخىٍملُا ًُِف ًتٍوَُّالصيكريريُميثٍيىُحٍنًُميةَّيًبىرىٍعلُايكؼيريٍَلا
ُهةىوٍخًر ًُةىوٍخًٌالرىُكًةىديًدَُّالشىٍيىػب ُهةىديًدىش
Harflarning maxrajida tovushning harakatiga qarab ularni 3 guruhga bo'lamiz:
1) Shadiyda: maxraj butunlay berkilib tovush qamalib qoladi.
2) Rixva: maxraj ochiq bo'lib tovush bemalol oqib o'tadi.
3) Bayniyya: Oraliq holatida, ya'ni tovush butunlay to'silib ham qolmaydi, bemalol oqib
ham o'tmaydi. Qisman maxrajdan oqib o'tadi, qolganlari esa yo'l topib chiqib ketadi.
68. Shidda
Bu shidda sifatining harflari 8 ta bo„lib,
ularni Ibnul Jazariy ُيد ًىجأُُوطىقٍُُتىكػىب jumlasida
jamlagan.
)ءجدقطبكث( ج da maxraj kuch bilan
yopilib, tovush maxraj orqasida bir muddat
to'xtab qoladi va tezda maxrajni qalqala
natijasida ochib yuboradi. Tovush portlab
eshitiladi.
ًٍُقطُّنُالىدٍنًُع ًتٍوَُّالصًافىيىرىُجياسىبًٍُاَنىيًى
ًُجىرٍخىٍملُا ًٍقلىغُىةىيجًتىنًُيدًدَُّالش ًؼٍرىٍَلاًب
ُييمًٍْلا
ُيةَّدًٌشال
U shadida harflarining talaffuzida
maxrajning berkilishi natijasida
ovoz oqimining to‟xtab qolishidir.
70. ٍُتىكىُبوطىقُيدًىجأShidda harflari: (8ta harf)
Jarangli
)ٌُودىُجيبٍطيق+ُيةىزٍمىٍَلا)
Jarangsiz
(ؾُ،ُت)
Bu ikki harf ham hams, ham shidda
bo`la oladi. Harfni avval shidda (kuch)
bilan talaffuz qilamiz, maxraj bir muddat
berkiladi. Keyin esa, tovush paychalari
ochiqligi sababli havo chiqadi.
Qalqala harflari talaffuzida ikki nutq a‟zosi bir-
biriga yopishib, maxraj butunlay berkilib qoladi.
Shu sababli tovush maxraj orqasida bir muddat
to‟silib qoladi. Maxrajga berilgan bosim
kamayishi bilan tovush maxrajni tebratib ochadi
va tovush eshitiladi.
Hamza kuch bilan aytiladi.
Tovush paychalari bir
muddat berkilib ochiladi
ُيةىديًدَُّالشيكؼيريٍَلا:ٍُتىكىُبوطىقُيدًىجأ
ُهةىوريهٍىَمُهةىوسيمٍهىم
71. Shiddada tovush harf maxrajida qamalib, tashqariga chiqa
olmay qoladi. ؾ va ت harflarida hams sifati bor bo‟lib, bu
tanglikdan oson qutiladi.
دُجُبُطُؽ harflarida kuch bilan maxraj yopiladi, va
maxrajga berilgan bosim ketishi bilan maxraj ortidagi
qamalib qolgan tovush maxrajni tebratib ochadi. Natijada
tovush portlab chiqadi.
ء hamza tovush paychalarida joylashgan bo‟lib, tovush
paychalari berkilib, bir muddatdan so‟ng ochilishi natijasida
osongina chiqadi. Sukunli hamzada tovush paychalari berk
bo‟lgani sababli maxraj ham berkilib tovush bir muddat uzilib
qoladi. Harakatli hamzada esa tovush paychalari ochiq
bo‟ladi, va talaffuzida hech bir muammo bo‟lmaydi.
72. Maxraj orqasida qamalgan tovushning qisilishi va uning portlashi tovushning
xususiyatini chegaralaydi
Jahr sifatli shidda harfda tovush tutilishidan keyin tovushning potrlab (otilib)
chiqishi
Bunda tovush maxrajga kelganda kuchli bo`lsa, chiqayotganda kuchsizlanadi.
ًُرويهٍجىٍملُاًيدًدَُّالش ًؼٍرىٍَلُا ًُِفًوًاسىبًٍُاَنىدٍعىػبُ ًتٍوَُّالصيؽ ىَلًطٍنًا
ُىتٍوَُّالصى
ًاِلىعىُمًافىدًٌدىيُُييويق ىَلًطٍناىُكًجىرٍخىٍملُاىفٍلىخُ ًوسيبٍحىٍملُا ًتٍوَُّالصيطٍغىض
ُييمًٍْلا ُييمًٍْلا
73. Hams sifatli shidda harfda tovush tutilgandan keyin havoning portlab chiqishi
ؾ - tovush tutilganida
ؾ – havo portlab chiqqandan
keyin
ًُوسيمٍهىٍملُاًيدًدَُّالش ًؼٍرىٍَلُا ًُِف ًتٍوَُّالص ًاسىبًٍُاَنىدٍعىػبُ ًسىفَّػنُاليؽ ىَلًطٍنًا
ُياؼىكٍلا
ًُسىفَّػنُال ًؽ ىَلًطٍنُاىدٍعىػبُياؼىكٍلا
ُياؼىكٍلا
ًُُتٍوَُّالص ًاسىبًٍُاَنىدٍنًُعياؼىكٍلا
74. Roxova
“Roxova” so'zining lug'aviy ma'nosi
“yumshoq” deganidir. Rixva harflari talaffuz
qilinganida maxrajga yengil bosim berilgani
sababli maxraj ochiq bo'lib, tovush bemalol
oqib o'tadi. Harf sukunli bo'lganida uning
talaffuziga bayniyya va shiddaga nisbatan
uzoqroq vaqt ketadi.
(Maxrajga yopishmaydi ( ya'ni ikki nutq a'zosi bir-
biriga yopishmaydi), yengil tegishi mumkin, orada
bo‟sh joy qoladi)
ُيةىاكىخَّالر
ُيةىاكىخَّالر:ُ ًتٍوىصًُلَُّّاـتُاليفاىيىرىٍْلا
ُ ًُِفًهًركيريُمىدٍنًُعًوٍحًٌُالر ًؼٍرىٍَلا
ًُجىرٍخىٍملا
الثم:ٍهالش
Roxova: Maxrajda o‟tayotgan rixva
harfi tovushining to‟liq oqimidir
75. م ن
قكجشي
ض
ر ل
ند ث ط
ظ ث ر
وب م ف
ز ش ص
ع
خ
ء
غ
ه
ح
Roxova harflari
qizil rangda (16 ta harf)
Mad harflarida ham
roxova sifati bor.
76. Bayniyya
Bayniyya(oraliq): maxraji komil berkilmagani sababli harf
maxrajida tovushning qisman oqishi
ُيةػَّيػًػنٍػيىٍبلا
ُيةَّيًنٍيىػبٍلىا:ًُؼٍرىٍَلُاًجىرٍىُِم ًُِف ًتٍوَّلصًُلُّيًئٍزيٍْلُايفاىيىرىٍْلُاىيًىُ ًبىبىسًب
ًُوًقٍلىغُ ًاؿىمىكًُـىدىع
77. ف ning maxraji til oldi bilan uning
ro‟parasida milk bo‟lib tovush
dimog‟dan g‟unna bilan birgalikda
chiqadi. Til maxrajni to‟sib qo‟yishi
sababli tovush maxrajdan qisman
oqadi va natijada asosiy tovush ochiq
bo‟lgan dimog‟ yo‟lidan g‟unna bilan
chiqadi.ُيفُّونال
ُف harfida bayniyya
ُيةػَّيػًػنٍػيىٍبلىاًُُُّوفنٍلُا ًؼٍرىُح ًِف
78. ـ ning maxraji ikki labning yopishishi
bo‟lib tovush dimog‟dan g‟unna bilan
birgalikda chiqadi. Lablar birlashib
tovush yo‟lini to‟sgani sababli
maxrajdan qisman tovush oqadi va
natijada asosiy tovush ochiq bo‟lgan
dimog‟ yo‟lidan g‟unna bilan chiqadi.
ُييمًٍملا
ى
ـ harfida bayniyya
ُيةػَّيػًػنٍػيىٍبلىاًُُيمًٍملُا ًؼٍرىُح ًِف
79. ُياءَّالر
ُر harfida bayniyya ُيةػَّيػًػنٍػيىٍبلىاًُُاءَُّالر ًؼٍرىُح ًِف
ر ning maxraji til oldi va uning
ro‟parasidagi milkdir. ر ning talaffuzida til
oldi tovush yo‟lini to‟sib qo‟yadi. Natijada
maxrajdan tovush qisman oqadi. Bu yerda
tovush shidda kabi butunlay qamalmaydi,
roxova kabi bemalol oqib ham o'tmaydi.
Ya'ni oraliq holatida qoladi.
80. ُيـ َّالَل
ُؿ harfida bayniyya ُيةػَّيػًػنٍػيىٍبلىاًُُـ َُّالَل ًؼٍرىُح ًِف
ُؿ til oldi yon qirg‟og‟i ro‟parasidagi 8 ta
tish milkiga yopishganida chiqadi.
Talaffuzida til maxrajni to‟sib qo‟ygani
sababli maxrajdan tovush qisman oqadi.
Asosiy tovush esa til oldining o‟ng va chap
tamonidan chiqib ketadi.
81. ُيٍيىٍعلا
ُع harfida bayniyya
ح havo bilan chiqadi, ٍُىحأ sukunli
bo‟lganda tovush kamroq siqiladi.
ع majhuro, havo yo‟q, ح ga nisbatan ع
da tovush ko‟proq siqiladi.
ُيةػَّيػًػنٍػيىٍبلىاًٍُُيىٍعلُا ًؼٍرىُح ًِف
ع harfini talaffuz qilganimizda
hiqildoq tog‟ayi halqum bo'shlig'iga
surilib tovush yo'lini to'sadi. Tovush
juda tor joydan o'tgani sababli
tovushda ozgina uzayish va cho'zilish
bo'ladi. ع maxraji shidda harflari kabi
butunlay yopilib ham qolmaydi va
roxova harflari kabi tovush oson
chiqib keta oladigan darajada ochiq
ham emas. Ya'ni oraliq holatda,
shuning uchun ulamolar ع harfini
bayniyyaga kiritishgan.
83. Sukunli harflarning zamonlarini qiyoslash
ىْخالر فْرحْال همز
ىنٍْبْال فْرحْال همز
ٌذذَّشال فْرحْال همز
Harflar harakatlar bilan kelganida ularni talaffuz qilishga bir xil vaqt sarflaymiz.
Ammo harf sukunli bo‟lganida esa sifatiga qaraymiz. Roxova sifatiga ega harflar
(rixva) sukunli bo‟lganida eng ko‟p zamon beramiz(qizil rangda). Bayniyya sifatiga
ega harflar sukunli bo‟lganida o‟rtacha zamon beramiz (ko‟k rangda). Shidda
(shadiyda) sifatiga ega harflar sukunli bo‟lganida (yashil rangda) esa eng kam
zamon beramiz.
84. Sukunli harflarning zamonlari ustida mashq
َِّين ِجَّالشِيٰـَطْيَّٱلشَيَِّهِهللاِبَُّرىُعَأ
85. Tovush yo‟nalishi bo‟yicha arab harflari
Musta`liya (ko‟tariluvchi)
Talaffuz vaqtida tovush yuqori tanglayga ko‟tariladi.
(ُيخُىضَُّصٍُغُوطًُقٍُظ)
Mustafila (pastlovchi)
Talaffuz vaqtida tovush yuqori tanglayga
ko‟tarilmaydi.
(Qolgan 22 ta alifbo harflari)
ًُتٍوَُّالصياهىًٌَتًُايثٍيىُحٍنًُميةَّيًبىرىٍعلُايكؼيريٍَلا
ُهةىلًفىتٍسيم
ُىدٍنًُعيوتَُّالصيدَّعىصىتىػيُ ىِلىىلٍعىٍُاْل ًكىنىٍَلُا ىَلًإُاى
ًُِب ًٍقطُّنال
(ًُاءىجًٍَلُا ًكؼيرييُحًاقىب)
ُهةىيًلٍعىػتٍسيم
ىىلٍعىٍُاْل ًكىنىٍَلُا ىَلًإُاى
ًُِب ًٍقطُّنُالىدٍنًُعيوتَُّالصيدَّعىصىتىػي
(ُيخُىُضَّصٍُغُ وطًُقٍُظ)
86. ُيء ىَلٍعًتٍس ًاِل (Isti‟laa) sifati – 7 ( ُيخَُّصُُىضٍُغُوطًُقٍُظ ) harfning talaffuzida tovushning
yuqori tanglayga qarab ko‟tarilishidir. Bunga sabab jazrul lisanning
yo‟g‟onlashuvi va aqsol lisanning yumshoq tanglayga qarab ko‟tarilishidir.
Natijada tovush yo‟g‟onlashadi (tafxim). Tafxim: yo‟g‟on talaffuz qilish.
Bunda 7 harfdan 4 tasi (ظ ط صَّض ) har doim tafxim (kasra bilan kelganida
ham yo‟g‟on o‟qiladi). Qolgan 3 tasi ( قَّخَّغ ) zamma va fatha bilan kelganida
yo‟g‟on, kasra bilan kelganida ingichka o‟qiladi.
Isti`laa sifatiga ega bo‟lgan harflar “musta`liya” deb ataladi.
"Istifaal" so'zining ma'nosi tushirish, pastlash degani. Isti‟laaning ziddi
istifaaldir.
)ُياؿىفًتٍس ًاِل Istifaal( sifati – qolgan 22 harf talaffuzida tovushning yuqori
tanglayga ko‟tarilmasligi. Bunga sabab jazrul lisan yo‟g‟onlashmagan. Natijada
tovush ingichka talaffuz qilinadi (tarqiq). Tarqiq: ingichka talaffuz qilish. 22
harf ichidan س,ا va ل ba‟zan tafxim, ba‟zan tarqiq bo‟ladi.
Istifaal sifatiga ega bo‟lgan harflar “mustafila” deb ataladi.
88. Til va tanglay orasida tovushning qamalishi bo‟yicha arab harflari
Mutbaq (yopilgan, berkilgan)
Talaffuz vaqtida tovush tepa tanglay va til orasida
qamaladi. (Itbaq sifatiga ega harflar “mutbaq” deb
ataladi. )
(ُصُضُطُظ)
Munfatiha (ochiluvchi, ochilgan)
Talaffuz vaqtida tovush tepa tanglay va til orasida
qamalmaydi. (Infitah sifatiga ega harflar
“munfatiha” deb ataladi.)
(qolgan 25 ta alifbo harflari)
ًُكىنىٍَلاىُكًافىسًٌلُالىٍيىػبُ ًتٍوَُّالصيارىصًٍَنًُايثٍيىُحٍنًُميةَّيًبىرىٍعلُايكؼيريٍَلا
ُهةىقىػبٍطيم
ًُُافىسًٌلُالىٍيىػبُاى
ًُِبًٍقطُّنُالىدٍنًُعيوتَُّالصيرًصىحٍنىػي
ىىلٍعىٍُاْل ًكىنىٍَلاىك
(ُصُضُطُظ)
ُهةىحًتىفٍػنيم
ُىدٍنًُعيتٍوَُّالصيرًصىحٍنىػيُ ىِل
ىىلٍعىٍُاْل ًكىنىٍَلاىُكًافىسًٌلُالىٍيىػبُاى
ًُِبًٍقطُّنال
(ًُاءىجًٍَلُا ًكؼيرييُحًاقىب)
89. Mutbaq harflari tovushi til
va yuqori tanglay orasida
qamaladi.
Tovushning qamalishiga ko'ra mutbaq
ُ ًؼٍرىٍَلاًبُيتٍوَُّالصيرًصىحٍنىػي
ًُقىبٍطيٍملا
ىىلٍعىٍُاْل ًكىنىٍَلاىُكًافىسًٌلُالىٍيىػب
ُياءَّظال
ًُتٍوَُّالصيارىصًٍُاَنيثٍيىُحٍنًُميقىبٍطيامل
90. Tovushning qamalishiga ko'ra munfatiha
Munfatiha harflari tovushi til va yuqori tanglay orasida qamalmaydi.
ًُتٍوَُّالصيارىصًٍُاَنيثٍيىُحٍنًُميحًتىفٍػنيٍملا
ىىلٍعىٍُاْل ًكىنىٍَلاىُكًافىسًٌلُالىٍيىػبًُحًتىفٍػنيٍملُا ًؼٍرىٍَلاًبُيتٍوَُّالصيرًصىحٍنىػيُ ىِل
Mustafila munfatiha
ُياؼىكٍلا
Musta‟liy munfatiha
ُياؼىقٍلا
91. Mutbaq va munfatih (musta'liy va mustafil) orasini qiyoslash.
Tilning oldi pastga tushgan, o‟rtasi
egilgan, yuqorisi ko‟tarilgan, orqa
tomoni yo‟g‟onlashgan. Tovush
tepaga qiya yo‟nalgan.
Tilning yuqorisi ko'tarilgan ammo
til orqasi yog'onlashmagan. Til oldi
pastda, tovush pastga yo‟nalgan.
Til orqasi yog'onlashgan, yuqorisi
va o'rtasi ko'tarilgan. Tilning oldi
tovush yo‟lini berkitgan. Tovush
tanglay qadar tik yo‟nalgan.
Musta`liy munfatih
ُياؼىقٍلا
Mustafil munfatih
ُياؼىكٍلا
Musta‟liy Mutbaq
ُياءىظٍلا
ًُحًتىفٍػنيٍملاىُكًقىبٍطيٍملُاىٍيىػبُهةىنىارىقيم(لًفىتٍسيمىُكولٍعىػتٍسيم)
92. Bu kitobda berilmagan, ammo boshqa tajvid kitoblarida keltirilgan bir-biriga qarama-qarshi bo‟lgan 2 sifat
haqida ozgina ma‟lumot beramiz. Bu ikki sifat so‟z tarkibiga asoslangan bo‟lib tajvid ilmiga aloqasi yo‟q.
ُيؽِلٍذاْل Izlaq – ismatning ziddi. Lug„atda til uchining o„tkirligi va ravonligidir. Istilohda, harflarni oson,
yengil va tez nutq qilishdagi tilning burroligi va yupqaligiga aytiladi. Ba‟zi ulamolar izlaq sifati, ؿُُرُُف kabi
tilning oldidan va ؼُُبُُـ kabi lablardan chiqqani uchun harfning yengilligi deyishgan. Bu harflar 6 ta bo„lib,
Ibnul Jazariy ularni َُّرىػفٍُُنًمٍُُيبل“ “aqldan qoch” (“aqllidan qoch”) jumlasida to„plagan.
ُياتىمٍاْلص Ismat. Lug„atda man‟ qilish ma‟nosida bo`lib, istilohda harfni, tilning oldi va lablardan uzoq bo„lgani
uchun qiyinlik bilan nutq qilinishidir. U izlaq sifatining ziddidir, ya'ni izlaq sifati yengillikni bildirsa, ismat sifati
esa qiyinlikni bildiradi.
و ning maxraji lablarda joylashgan bo'lib, uning talaffuzida lablar cho'chchayadi va til yuqorisi ko‟tariladi.
Shuning uchun و da izlaq emas ismat sifati bor. ؼُبُـ harflarda esa buning aksi, bu harflar eng yengil harflardir.
Arab tilida asliy harflari to„rt yoki beshta bo‟lib, faqat ismat harflaridan iborat bo„lgan so„z yo„q, agar
shunday so„z bo„lsa u ham arabcha emas. Bunga misol qilib ُهدىجٍسىع (oltin) so‟zini keltirish mumkin. Arab tilidagi
so'zlarda hech bo'lmaganida bitta izlaq sifatli harfi qatnashadi. Izlaq harflari 6 ta, qolgan 23 harf ismat harflariga
kiradi. مُكُقُؾُؽُغُعُظُطُصُُضُشُسُزُذُدُخُحُجُثُتُء va uchala mad harflari.
94. Sofiyr: u tor yo‟lda oqib o‟tishidan paydo
bo‟ladigan harf tovushidagi o‟tkirlikdir.
Uning harflari uchta: صسُز
Sofir
Sofiyr so‟zinig “hushtak”, “qushning
ovoziga o‟xshash ovoz” degan ma‟nolari
bo‟lib, ulamolar س ni bulbul ovoziga, ز ni
asalari ovoziga o‟xshatishgan
ُييً
ٌالسُيامَّكالز
ُيريًفَّالص:ٍُُنىيُعأىشٍنىػتُ ًؼٍرىٍَلُا ًتٍوىُص ًُِفهةَّدًُحىويى
قًٌيىلُضنرٍىَُم ًُِفًهًركيريم.ُهةىث ىَلىثُيويفكيريحىك:ُيادَّالصُ
ُكُييً
ٌالسُكُيامَّالز
ُيريًفَّالص
Tovush yuqori va past 2 oldi tishlar orasidan o‟tadi. Bu yo‟l tor
bo‟lgani uchun tovush o‟tkir va kuchli bo‟ladi. Bu tovushlarni
talaffuz qilishda lablar oldinga chiqmaydi, ya‟ni bu harflar lab
harflari emas. ص yog‟on harf. ص ni talaffuz qilishda tovushni tepa
tanglayga tik yo‟naltirishga e‟tibor qaratish kerak. س va ز ingichka
harflar bo‟lib, tovush pastdan chiqadi.
95. Inhirof : u tovush yo‟lini til to‟sgani sababidan tovush
oqimining komil bo‟lmagani uchun harf tovushining
og‟ishidir. (tovush og‟ishiga oqimning komil
bo‟lmagani sabab bo‟ladi, oqim komil bo‟lmaganiga
esa tovush yo‟lini til to‟sgani sabab bo‟ladi)
Uning harfi ikkita: رُُؿ
Inhirof
Inhirof so‟zining lug‟aviy ma‟nolari:
og‟ish, maxrajdan chiqish, burilish.
Istilohda tovush harf maxrajidan
qisman oqib, asosiy qismi esa boshqa
tomondan yo‟l topib chiqib ketishiga
aytiladi. Bu yerda tilning og‟ishi (til
maxrajdan siljishi) deb aytish noto‟g‟ri
bo‟ladi. Til tovush yo‟lini to‟sib
qo‟ygani uchun maxrajdan qisman
tovush oqib, qolgani boshqa tomonga
og‟adi deb tushunmog‟imiz kerak.
ُياؼرًٍَن ًاِل
ُياؼىرًٍَن ًاِل:ُُ ًاؿىمىكًُـىدىعًُل ًؼٍرىٍَلُا ًتٍوىُصيلٍيىُمىويى
ُيوىقيًرىطًُافىسًٌلُالًاضى
ًِتٍعًُا ًبىبىسًبًُوًيانىرىج
ُياهىفٍرىحىك:ُيالَلـُىكُياءَّالر
96. ُُُؿ yo‟lini tilning oldi to‟sgani uchun ُُؿ ning tovushi til
oldining ikki yon tomoniga qarab og‟adi.
Ammo ُر da ؿ ning aksi: Tovush til oldining ikki yonidan til
o‟rtasiga qarab og‟adi
ُُر va ُُؿ ning inhirofi orasidagi farq
ًُـ َُّالَلىيقًرىطُ ًؼىرَّطُال ًاضى
ًِتٍع ًُِلًافىسًٌلُال ًؼىرىطٍُىَبًانىُج ىَلًإًُـ َُّالَل ًتٍوىُصياؼىرًٍُاَنيفويكىي
ًُسٍكىٍعلاًبىفُياءَّاُالرَّىمأ:ًُوًطىسىُك ىَلًإًُافىسًٌلُال ًؼىرىطٍُىَبًانىُجٍنًاُمى
ًُِبيتٍوَُّالصيؼًرىحٍنىػي
ًُاءَّالرىُكًـ َُّالَل ًاؼىرًٍُاَنىٍيىػبُيؽٍرىفٍلا
97. ؿ: Til yon qirg‟og‟ining oldi 8 ta tishning milkiga tegib, tovush yo‟lini
berkitadi. Natijada tovush ikkiga bo‟linib, tilning o‟ng va chap tomonidan
chiqadi (og‟adi).
ُُؿ ning inhirofi
ُيـ َّالَل ُيـ َّالَل