विसं १९९० का महाभूकम्पपछि ब्रम्हशमसेर जंगबहादुर राणाले १९९१ सालमा लेखेको पुस्तक (मेरो संकलनबाट केही अंश नभेटिएकाले पुस्तकका पूर्णस्वरूप भने नभएका जानकारी गराउँछु - संकलक)

1. नेपालमा महाभूक प
१९९० साल
लेखक
हशमशेर जंगबहादुर राणा
थम सं करण १९९१

2. ी
प हलो भाग
तावना
यस महाभूक पको मार ह दु थानमा भ दा प न नेपालमा ब ता पनगयो । ह दु थान प
बहारको उ तर र बीचभागस म मा नो सान पर्यो, जुन ह दु थानको ला ग एक बहुतै सानो
टु ा हो । पर तु नेपालरा यमा राजधानी लगायत आधा रा यस ममा नो सान पनगयो; मृ यु
सं यामा प न नेपाल नै अ सर हुनआयो ।
ह दु थान प ७१८८ यानको मा नो सान हुन गयो; अथात ् नेपालको भ दा १३३१ कि त ।
उ तर– बहार ज तो बा लो व ती (१५०००००० जनसं या) भएका ठाउँमा भ दा यो पहाड़ी मुलूकमा
ब ता यानको नो सान हुन गएकोबाट प न समझदार पाठकह ले यहाँ पनगएको व वंसको
अ जाम गन श लान ् । धेरैलाई यहाँको य तो प रि थ तको पूरा ान नभएको बु झ छ । तल
नो सानको एक छोटकर फ र त ले खएको छ—
मृ यु–सं या
मदाना—जनाना–ज मा ३८५०–४६६९–८५१९ २०७७४०
घरवाल, देवालय र पा टपौवा समेत अ धनमालह को नो सान वषय के ह फ र त नबनेकोले
यहाँ ले खएको छैन । नगद दामको हसाबबाट करोड़ पयाँको धनमालको नो सान हुन–गयो हो,
राजधानीका ठू ला–ठू ला दरबारह मा मा प न लाख पयाको मालह को नो सान हुन–गयो ।
भूक पपी ड़तो ार स ब धी काम दुइ वभागमा छु एको छ । प हलो ख डको म त–त कालको
दुख नवारण गन ज तो दुखी भाकोह लाई चामल, ओ ने ओ याउने काठपात खर इ या द बाँ ने,
बास न भएकाह लाई टहरा बनाइ दने, घाइतह को औषधी गन, सु के र , बरामीको याहार–स भार
गन य ता कामह हुन ् । दा ो ख डमा घर बास उठाउने काममा दु नयाँलाई म त दने, सरकार
घर अडड, पूलह को मर मत गन, पुराना ब तीका ठाउँमा नयाँ औ सफा शहर उपि थत गराउने
य ता कामह हुन ् । यी दुबै ख डमा भएका ब दोव तह यो पु तकमा ले खएका छन ् । दो ो
ख डको काम खतम हुन अझ के ह समय बाक नै छ ता प न यस प अ हलेस म भएको र
प छ हुने कामको वषयमा प न ले खएको छ ।

3. यो तषीको हसाबबाट भूक पको दन अथवा माघ २ गते सोमबारको दउँसो ४ बजेका टाईममा
सूय, च , म गल, बुध, श न, राहु, शु समेत भई मकर रा शमा सातै ह एकै ठाउँमा व ने भै
पूण–गोलयोग परेकोले के ह उ पातको अ जाम प हले दे खनै भएको थयो ।
सबैको मनमा प न के ह न के ह उप व पन आउला भ ने श का हुनगएको थयो, पर तु यसर
भूक प जाला भनी कसले वचार गरेको होला ? यस बखत म यह ं थएँ । दुःखीजनह को
दय वदारक य कै यन् दे नु पर्यो । आ ना दय– यारा नेपाल भाई ब हनीह लाई य तो दुःख
परेको फे र क ह यै हेनु नपरोस ् । तर य तो भएता प न यसवाट हामीले जनाउ लई उ साह,
जा त–मेल र देश–भि तज ता गुणह आफू मा बढाउन को शश गर्य भने सो दशाको दनले प न
भा यको व प लन पाउला ।
जब माघ २ गतेको दशालाई भा यको व प दन श कएला अ न प छ मा , हुर को बेगमा बादल
झ सबैको मनबाट सो व वंसको तसबीर मे टन जाला । यो उ े य ताके र उ योग गनु हामी
नेपाल सबैको कत य हो–कु राले मा होइन कामले प न ।

4. दो ो भाग
महाभूक प
नेपालमा गएको यो ठूलो भूक प पृ वी भरका ठू ला–ठू ला क पह सँग दाँिजन श तछ ।
भूक पके नेपालराजधानीबाट कर ब ५२ काश द ण–पूवमा फे लापारेका छन् । यो ठाउँ
(जसलाई ए पसे टर भ दछन ् सो सीताम ढ़ र मधुबनीको बीच (उ तर– वहार मु लान) मा प ता
लगाएका छन ् । सो ठाउँ पूव ३ नं. को सीधा द ण (ओखलढु गाबाट कर ब ३५ कोश र
उदयपुरगढ़ बाट २५ कोश मा टाढा) परेकोले पूव ३ र ४ नं. प यादा जोड पन गएको हो ।
ह दु थानको भूक प जाँ ने कल ( स मो ाफ) बाट नेपाल राजधानीमा भूक पको जोर सेके डको
आठ फ ट गएको अ जाम भएकोछ । तर भूक पको जोड जमीनको क समबाट फरक हुने
भएकाले काठमाड र पाटन शहरमा सेके डको ८ फ ट गएता प न भादगाउँ, लुभू, सानागाउँ,
बुङमती, खोकनामा सेके डको १० फ टको तोड़ अथवा भकू प– के को ज गामा झ हुन गयो भनी
भूगभ– व या जा नेह ले भनेका छन ् ।
भचालो क त बजे शु भयो भ ने कु रामा धेरैको राय बा दछ । तर ह दु थानको टया डड
टाइममा १४ घ टा १३ मनेट २२ सेके ड चढ़ाउ भएकोले हसाब गदा यहाँ दनको २ बजी २४
मनेट और २२ सेके ड जाँदा गएको हुन आउँदछ । हुनत धेरैले २÷१५ को अ जाम गरेका छन ् ता
प न २-२४-२२ लाई नै ठ क टाइम मा नु पदछ ।
यसभ दा प न भूक प क त बेरसमम अडयो भ ने कु राको मुकरर गन क ठन छ । यसको हसाब
ज गै प छे फरक–फरक पन गएकोछ । पूव तर त १०-१२ मनेटस मको प न अ जाम गरेका
छन ्, तर यहाँ (राजधानी) को यस बखत खुला मैदानमा ब सरहेको एक का र दाले घड़ी हेदा ठ क
दुइ मनेट स म अडेको हसाब गरेछ । अ कु रा वचार गदा प न २ दे ख ३ मनेट भ को
अ जाम ग र छ । सो भूक पको जोड़ कर ब ३०००००० वगमाइलको गदास म पु यो ता प न
यस म ये धेरै ज तो ख डमा मामुल क प मा भयो । खास नो सान परेको ठाउँ (१) नेपाल
रा यमा पि चम १ नं. दे ख पूव सीमाना–स म र (२) मु लानमा वहारको उ तर र बीच ख ड औ
आसामको के ह ख ड हुनगयो ।
सो ठू लो क प प छ साना–साना क प प न धेरै गइरहे, अझस म प न जाँदैछन ् । यहाँ भूक प
जाँ ने कल नभएकोले क त य ता क प भए पूरा हसाब रा न शके का छैनन ् । माघ २ गते दे ख
७ गते स ममा मा प न २८ साना–साना क प गए भ ने ह दु थानको खबर छ । यहाँ प न ती
६ दन भ कर ब य त नै गए होलान् । तन म ये १-२ क प नकै कड़ा थए । सो भ दा
प छको गि त अ जामको भरमा छ । सो भ दा प छको गि त अ जामको भरमा छ । यो कु रा

5. वषयको अ बै ा नक जाँच एघार (११) भागमा के ह खुलासा ले खएको छ । यस भागमा यी
कु रा वषय भूगभ व वा ह ले दएको आफु स–आफु सको राय प न ले खएको छ ।
...............
(यसबीचका अंश फे ला पान स कएन)
..................
(२) यस दन ( माघ ५ ) दे ख बेलुको ८ बजे भ दा अ घ र बहान तोपचले प छ मा घर बा हर
न कन पाउने ।
सो टायम भ दा ढ लो वा अगा ड बा हर भे ाएमा कडा सजाय हुनेछ ।
(३) चोरलाई मा र दए के ह बात ला दैन ।
(४) पके ट (अखडा) का सपाह ह लाई “श का परेको मा नसलाई– तीन पटक सो नू, के ह जवाफ
दएन वा भा न ला यो भने प ने को शश गनु सो नशके गोल पलाई मा र दनू” भ े उ द भयो ।
जनल, भारादार, अ फसर–जस–जसको ब दूक थयो उनीह का घरमा प न चोरलाई मारेमा बात
ला दैन भ े उ द जार भयो । काठमाड शहर भ मु य दोबाटो लगायत ठाँउ–ठाउँमा ज मा ७२
पके ट थए ।
काठमाड भ को यो पके ट बा ने काममा ४ डोर गर डोरै पछे १/१ अ फसर तैनाथवाला गर
रा खए । प छ मै सँग पके टको गि त घटाउँदै लगी वैशाख १० गते स ममा सबै पके ट
झ कए । पाटन भाद–गाउँमा प न यह ंकै बृगेडबाट काम चलाइयो । यस मा थ राती रमन
घु नलाई थप अ फसर सपाह ख टए ।
राणाजी अ फसरह प न भादगाउँ, पाटन, लगाएत गाउँ–गाउँमा राती–राती पे ोल (रमन) को काममा
ख टए । अखडा अखडाका र दरबारका पालेह ले बीच– बीचमा चोर उपर गोल चलाए । कोह
नमा रए ता प न काठमाड शहरमा मा कर ब २०-३० चोर प ए । यी चोरह म ये एउटा
सपाह पन आयो । यस उपर फौजले गरेको घृणा हेन लायकको थयो । यस चोरको दाइ
लगायत धेरैले यसलाई यानको सजाय दनुपछ भनी िज गरे । चोरह लाई याई खुला
टु डखेलमा कोराले प थे । बा तवमा झु याउने इरादा थएन ता प न न सयतको ला ग
“झु याउने बखत नआएस म झेलखानामा थु ू” भ े उ द हु यो । य तो द ड बखत हेर
मना सव थयो–असाधारण अव थामा असाधारण कारवाइको आव यकता प र आउँदछ ।

6. य तो कारवाइ र कडा पालो पहराको फल बहुतै असल भयो—चोर एकदमै घ दै गएकोले दु नयाँको
आि तएको मनमा आधार हुन था यो । यसर शाि त मलेकोले सरकार उपर तनीह कृ त भए
। चोट–पटक लागी घाइते हुने धेरै भए । अ पतालमा समेत नो सान पन गएकोले घाइते
बरामीह पाल वा छा ामा रा खए । जनाना अ पतालमा सु के र रा न एक बे लै ठाउँ छु याएको
थयो । गाउँ–गाउँ तर औष ध दन घोडा चढ डा टर क पाउ डर गए । राजधानी भ ठाउँ–ठाउँमा
गर ज मा ४ र बनेपामा १ ज मा ५ टे पोरेर अ पताल खडा ग रयो । प ट नयाँ
क पाउ डरह लाई थम च क साको न म त औष ध प दई राजधानी भ का गाउँ र नजीक–
नजीक पहाड तफ सदरैबाट पठाए ।
थम च क सा गन काममा वयं – सेवकह बाट प न बेस म त भयो । यसमा थप कोह –कोह
भुक प सेवकह ले अ पतालह को काममा प न सहायता दए । राजधानी भ मा कर ब १४०००
मा नसको औषधी भयो । अझ बयान छैट भागमा ले खएको छ । यस बखत मा नसह को बास र
खानाको के ह ठेकान नभएकोले के ह रोग (खास गर हैजा टाइफायड) फै लएला भ े डर र स भव
थयो । शहर लगाएत सबै ठाउँमा मैला पोखर को पानीले काम चलाउन थालेकाले न डर भयो ।
सो डर नवारण गनाको खातीर कू वा र पोखर मा औष ध (पोटास) हा लयो ।
डा टरह लाई शहर – सफाइ जाँचमा पठाए, दु नयाँको ट मा औष ध हा न लाउने इ या द
ब दोव त भयो । यी कामह अ पताल र यु न सपल अ डा मल गरे । यस बखत के ह रोग
फै लएको भए धेरै यानको नाश हुन जाने स भव मा होइन क दु नयाँह मा यादा अतास प न
पन जाने थयो । फाट–फु ट बरामी हु थे ता प न के ह रोग उठेन, यसैको न म त हामी ई वरलाई
ध यवाद समपण गदछ ।
बा हरप को प हला खबर माघ ७ गते राती बेतार कलबाट सु नयो । बजुल को पावर हाउसमा
के ह नभएकोले बजुल को इि ज नयर आर्. क वनले करे ट याई आ नो बेतार–कलबाट बा हर
मु लानप को खबर दए । सो खबरबाट ह दु थानको पूव –उ तर ख ड (अथात ् बहारका उ तर
भाग मजु फरप , मगुंरे , दरभ गाह ) मा यादा नो सान भएको थाहा भयो । यसवाट नेपालको
पि चम भाग बचेको छ भ े अ जाम ग रयो । सो खबर पाउँदा धैरै आधार भयो । यस दनदे ख
दनै पछे २–३ वटा बेतार कलबाट खबर ट पयो । तर यँहा बाट खबर पठाउने के ह कल
नभएकोले धेरै दनस म अ बा ह रयाह लाई हा ो देशको खबर लु न गयो । पहाड तफको खबर
प न चाँडो आउन शके न । निजक १ नं. स मको माघ ४ गते स ममा र अ ३/४ नं. को माघ ७
गते स ममा मा नस वारा खबर आउन था यो । माघ १२ गते (अथात भूक प गएको १० दन
प छ ) मा ी ३ कहाँबाट वडाप आयो । सो खबर भो लप ट ज गी नजामती अ फसरह
ज मा गर ी चीफबाट पढ सुनाइब यो । सवार बाट पठाइब सेको हजुर या क. इ बहादुर १०

7. गते वीरग ज आइपुगेको उसबाट सवार र बीच बाटाको पूरा हाल–खबर थाहा पाइयो । बीरग जबाट
मा नस वारा पठाएको यहाँको प हला खबर ी ३ कहाँ माघ ६ गते मा पुगेछ । यसबखत
पि चम समाना महाकाल मा सवार थयो । माघ १५ गते बाद मैसँग साबीकको ज तो
ह दु थानबाट चठ तारको आवत–जावत हुनथा यो ; रा यका टाढा–टाढा ज गाह बाट प न हुलाक
वारा खबर आउन ला यो ।
राजधानी ३ शहर भ का सडकह , भ के का घरको थु ो र राशले पु रएका थए । सो सफा गन
काम प छ भत बाट भयो । काठमाड र पाटन भ ३०–३५ दन प छ र भखदगाउँमा क रब ५०–६०
दन प छ मोटर बि ग च नेभयो । वजुल को मु य घर के ह नभएकाले माघ ७ गते काठमाडाकै
कोह –कोह सडकमा बजुल बि त आयो । यसको २–३ दनबाद दे ख नै शहरका घर र दरबारह मा
बजुल – अ डाका मा नसले जाँची बजुल बि त बा नाको न म त हेर –हेर करे ट छा ड दए ।
टुँ डखेल मा रहेका अ पताल र पसलमा प न माघ १२ गते स ममा बजुल ज डयो । तर
शहर भ भने १ म हना प छदे खन ् मा साबीक बमोजीम भयो ।
वयं–सेवकदलह बाट प न रा ो सेवा र उ घार भयो । दाम, अ उठाई गर बलाई बाँ ड दने,
घाइतेको औष ध गन इ या द अनके क समको सेवा भयो । भूक पसेवक र लफ वकस, महाराजा
सभ ट सोसाइट , जु सेवा स मलेन–यी तीन दल थए । त नह मा नेपाल , वदेशी दुबै थर थए
ता प न वता नेपाल नै थए । य तो बषयमा वयं – सेवकको सेवा प हलो हो ता प न
तनीह बाट खूब रा ो सेवा र काम भयो । प छ ी ३ बाट प न तनीह को कामको न म त
ध यवाद कट ग रबि यो ।
..........
भूक पको प हला झो काको समय अ ुतको थयो– हरेक मनेट डरला दो थयो । दुःखीको उ ार
होस ् भ नको ला ग जे प रआए प न खुशी साथ मेहनत गन बखत थयो । पर परमा म त
गनाको फायदा र दरकार प न यसै बखत दे खयो । कोह –कोह जनल, अ फसर, स जन र
सपाह ह को मेहनत शंसा लायकको थयो, तर हरेकको बहादूर वषयमा भ न– भ न गर
ले नालाई यो सानो लेखमा ठाउँ नभएकोले नलेखेकोहुँ ।
मौका अनुसारको प र कबाट दु नयाँको मनमा भरोसा र भि त ब न गयो । यस बखत अ फसर
तथा फौज, सपाह ह को एउटा ठू लो जाँचको समय थयो । ी पशुप तनाथको कृ पाले सो जाँचबाट
रा ै सँग उ े ।

8. (ग) ी ३ महाराजको फत सवार
ी ३ महाराजको सवार यस बखत पि चम महाकाल मा थयो भ ने कु रा अ घ ले खसके को छु ।
यहाँ पन गएको असर यहाँ ले न संग– व परोइन । तपसीलको बयान यहाँ गएकाह को
बयानबाट चुनेर लेखेको हुँ :
‘माघ २ गतेको के ह दन अगा डदे खनै शकारमा खडे र पन था यो । पौष ३० गते खा ल पर्यो,
माघे सं ाि तमा प न दुइ मुजूर मा मरे । माघ २ गते (उह भूइँचालो गएको समय) सवार
शकारमा थयो । हा तीमा सवार गरेकाह ले ध का अ लक त प न थाहा पाउन शके नन् ।
या पमा ब नेह ले भूइँचालोको पूरा चाल अनुभव गरे ताप न उता तर यहाँ गएको ज तो ठू लो
नगएकोले घर तरको सोध–पूछलाई ी ३ महाराजबाट तार त पठाइबि सयो, तर य ो दुघटनाको
धेरैलाई सपना प न थएन । १–२ दन प छ बहार तरको कु समाचार आउन ला यो । अ न
नेपालको प न अ नि चत दशाको सपना दे खन ला यो, आकाशको अनुहारै नरा ो सु न ला यो ।
माघ ६ गतेको साँझ तर प हला तार तथा खबर पु यो । माघ ७ गते ीप चमीको दन ी ३
महाराजबाट ‘हा ो उहाँ ठू लो भूइँचालो गएछ । धन जनको धेरै नो सान भएछ.... न हडबडाऊ, रेल
प न ब ेकोछ....म त छोटकर हसाबले चाँडै उहाँ पु न श तथ, तर मेरो सवार साथ आएका
सबलाई भुटभु टएको मनमा प छछोडेर आफू मा अगा ड जान चाह न...वहाँ पुगेप छ जो चा हंदो
ब दोब त गनछु ....ध दा न मान’ भनी फौजलाई हुकू म भयो ।
माघ ९ गते काल –तटको ढकनाबाधमा म डप खडा गर व धपूवकको १००० गाई दान भयो, जुन
पु य भूइँचालोमा मरेकाको उ ारलाई ब सेको कु रा ी ३ महाराजबाट ब सेको ब तृतामा परेको यस
पु तकमा ले खएकै छ ।
मु लान प रेल पूल भ के कोले के ह दनस म ी ३ महाराजको सवार महाकाल मै रो कयो ।
रे वे क पनीह ले सवार चाँडै फन शकोस ् भ नाको ला ग बाटो ममत गन काममा र इ पेसल
रेल पुर्याइ दने काममा खूब दल दएका थए ता प न जो दा–जो दै के ह दन लागेकोले माघ १५
गते मा यहाँबाट यस तफ सवार रमाना हुन पायो ।
सवार को ब दोब त मलाउने मेरा बुबा ज. (हाल पू.क.ज.) बबर श शेर ज.ब.रा. होइबि स यो ।
सवार फरेको तपसीलको बयान गोखाप मा ले खएको थयो :
‘माघ २ गतेका घटनाको खबर सवार नयाँ मुलूकका बीचमा होइब सेको बखतमा पुगेछ । तुर त
सो ठाउँबाट मुलूकका समानामा सवार भइबि सई यहाँ फ रब सने को शश भएछ, तर बहार–
ा तमा प न यस भूइँचालाले यादै बगार गरेकोले र सौल–बीरग जमा सवार हुने बाटो बलकु ल
ब द भएको रहेछ । तसथ रेलको अक बाटो सवार भई नारायणी नद प न साधारण डु गाबाट

9. त रबि सई क टको परवाह नराखी भकनाठो रमा हा ो मुलूक टे कबि सएछ । बाटामा बीरग जमा
प न सवार भई मोटरबाट उ ब सी भ के का ठाउँ एक–एक गर नजर भई याहाँका साहू–महाजन,
बा स दाह लाई आ वासन ो साहन बि सएछ ।’
सवार बीरग ज पुगेदे ख फोनबाट दनै पछे यहाँ कु रा हु यो । पहाड, मधेशतफ दौडाहा जाँच गन
गएका जनल,कणलह लाई ‘पी डतो ारको काम गन यह ं १।२ म हना ब ता ब नू’ भ ने उ द प न
गयो । प टन, फौज साथसाथमा लई सवार भएकोले माघ २२ गतेमा नेपाल राजधानीमा सवार
आइपु यो । दु नयाँ लगायत सबै सरकार कामदारले वाहाँको खूब स कार गरे । सरासर टुं डखेलको
ख रको बोटमा सवार भई वाहाँबाट तपसीलको पीच ब यो :
भाइ हो ! बडो अफशोसको कु रा छ क मैले क तो नेपाल छोडेको थएँ, अ हले क तो दे नु पर्यो
। के ला यो, दैवी वपि तलाई सहनै पद रहेछ । उनको ल ला अपार छ । यो भयानक भूक पले
बहार– ा तमा प न मो तहार , मुज फरपुर, मुगेर आ द धेरै शहर नाश हुन गए, बाटो प न जताततै
ब ी रेल समेत ब द हुन जाँदा आउन प न ढ लो हुन गयो ।
‘यि तकै नभए प न य तै वपि त ठ क शय वष अगा ड नेपालले भोगेको थयो । उस बखतमा
प न हजार घर नाश हुन गई धेरै दनस म साराले छाउ न र अ यताउ तको मैदानमा ब नु
परेको थयो । यस बेलामा ब ेको शहर, बि तको जीण ार गर फे र ज ताको त तो गराए झ
अ हले हामी सबैले ह मत नहार उ सा बढाई भएको नो सान चाँडो मे ने उपायमा तन, मन, धन
लगाउनु पदछ ।
‘हा ो यहाँ त क हले कह ं मा ठू लो भूक प हुने हो, जापानमा बार बार गइरह छ ता प न ज त
प ट ब यो् उ तप ट पुरनो शहरको जीण ार ग रहा दछन् । य तै हामीले प न उ साह बढाई
अगा ड ब नु पदछ, प छ ह नु हुँदैन ।
‘अ हले यहाँ धेरै धेरै जसोले पालको, छ पडको, मैदानको बास गर नबाह गनु प ररहेको छ । या
छोटा याबडा, ायः सबैको यह हाल छ ! ‘ यूं– यूं परे अव था य – य सहे शर र ।’
‘यस अव थामा मैले गनु पन ग ररहेकै छु । अब प न गर हुनेस म गनामा बाँ क रा ने छैन ।
य तो वपि तको अव थामा प हले गनुपन खाने– पउने, ब ने ठाउँको ब ध मलाउन पनमा
ज तो हा ो आशय थयो, य तै क याणडर–इन–चीफ, ज गी–लाठ, द ण तफ लगायत भाइ, छोरा,
भारादार, अ फसर–पगर , ज गी, नजामती सबैले बखत अनुसार ब दोब त मलाई काम गरेको
सु न पाउँदा हामीलाई स तोष लागेकोछ ।
यसमा तमीह सबैलाई ध यबाद छ ।

10. ‘खेती–पातीमा एक जनाले अकाको काम सगाउने म त गन चलन हा ा रैती दु नयाँमा च लरहे झ
यो दुघट अव थामा प न सबैको हतको न म त पर परको म त र उपकारमा दल झुकाउनु पदछ
।
.......
‘धैय धारण गर उ साह बढाई, सहयोगका लागी काम गरेको प मा चाँडैनै दुःखको शमन नभई
छो नेछैन । साहू–महाजन, बेपार ले चीज व तुको भाउ नबढाई सवसाधरणलाई चा हने दरकार चीज
पुर् याइ दने, यामी, यालादार , सकम , डकम , का लगडह ले याला मजूर नबढाई मेहनत र
इमा दार साथ काम ग र दने र ब लयाले नधाको हेरचाह र हार–गुहार ग र दने इ या द यी सबै
सहयोग प कै काम हुन ् । ठ सा भडक तर नलागी एक िजउ भई सहयोगमा ला यौ भने यो
दुघटनाको असर चाँडो मे टन जाने मा होइन क हा ो यो यारो ज मभू म नेपाल झन ् उ चो
पदमा च न जाने छ, अ हले कु रा भ दा कामको बेला हो । अ लाई परेको दुःख अफू लाई परे जि त
कै संझी हामी सबैले काम प ला नु उ चत छ ।
वप कालमा धैय गनु भ दछन, धैय गर नहडबडाऊ, एक च त भई काम गरेप छ परमे वरले हा ो
मनोवा छा पुर्याइ दनु हु यैछ । ‘‘दुघटनामा अकालमृ यु भएका यारा ती जाह लाई संझदा मन
झन ् सार् है छ । यस पा ल महाकाल का तीरमा मैले सह गोदान गरेको पु य तनीह लाई
द छु , यस धमको भावले त नह को पर सु योस ।”
‘‘पि चम प त वशेष के ह भएको खबर छैन । पूव तर भने जोडसँग भूक प भएको हुनाले तमी
पू बया ज गी नजामती दुबै थ र जागीरदारह लाई घरको ध दा लागेको होला घर बदामा क ी
नहुनेगर १० दन घर ब न बदा ब सेको छु यनीह फकर आए प छ ज र भएका पि चम
प काले प न बदा पाउनेछौ ।
‘‘मैले प टन तफ यारेक खडा गरेर सपाह ह लाई सु व ता ग ँला, मुलूकमा प नब द– यापारह
बढाई कलकारखानाह बाट पूरा तवरले यस मुलूकको उ त गर तमी दु नयाँह लाई सुख–सु वधा
दलाउला भ े ठू लो उमेद लएको थएँ, तर के गनु ? हरे !
‘मनसा चि ततं चा यत ् अ य वै दैव चि तम ्’
‘ई वरको य तै इ छा रहेछ, मेरो इ छा पूण हुन पाएन कन भने अव त मैले यह ब ेको कु राको
सुधार गन काममा

11. तन, मन, धन र जन समते लगाउन पन आव यक पन आएको हुनाले म यस कु रामा ला गरहेको
छु । अब तमीह सबैले यसै कु रामा आफू ले गर हुने कु रास मको सहायता ग¥यौ भने यो
ब ेको कु राको चाडँ नै सुधार हुन आउला
भ ने मैले ठू लो उमेद राखेकोछु ।’’
भूक पको बेलामा काम गनह लाई आ नो ध यवाद कट ग रब यो । सवार फरेको भो लप ट
नै काठमाड र पाटन शहरह र बि तह नजर भयो । ३–४ दन प छ– दे ख धमाधम
पी डतो वारको कामको ला ग के गन भनी छलफल शु भयो । बाटोमा फदा आफै सँग
याइब सेको रग क बलह प न राजधानी भ का गर बह लाई बाँ न लगाइबि सयो ।
ठाउँ–ठाउँमा सवार भई आफै बाट प न दाम र रगह बाँ डबि सयो । त नह लाई सधा बाँ ने
काम (जुन भूक पको के ह दन प छ शु भएको थयो) मा भाइ छोराह लाई समेत खटाई बाँ न
लगाइबि सयो । भूक पको नो सानको उ ार र पी डतह को सहायता कसर गन भ ने छलफल
च ल– र यो । सो साथ–साथै घर नभएकाह लाई छाउ नमा ब नको ला ग टहरो (छा ो) ब न
था यो; अ ठाउँमा प न धरे लै बनाए । सो बने प छ टुँ डखेल का बा स दाह टुँ डखेल बाट
एक–एक गर मै सँग गए । १५–१६ दन प छ त खा ल पसलह मा रहे तै प न छाउ नमा
ब ने थोरै मा भए । धेरै ज ता टहरा खा ल नै रहे । खुलामा ब न हा ा दु नयाँह मा च हुनेले
प न घरबारको समते हरे वचार गनु पन हुनाले सकस सहेर प न धेरैले ब छं डमा भए ता प न
गुजरान गन त से । तर अ फसर, सपाह लगायत धेरैनै प छस म प न भूक प– काजमा ख टएका
थए । सो काम अझ प न च लरहेकै छ । पाटन, भादगाउँको बृगेडमा प न सोह बमोजीम काम
भयो । फा गुन १ गते शवरा को बढाइँ भयो; तर भ के का घरह को य तो हालत थयो क धेरै
आवाजले प न बता भ कन जाने दे खएकोले कम राउ ड दई साना–साना तोप र थोरै
ब दकू ह बाट बढाइँ गन काम भयो । यस पा लको शवरा लाई नेपाल आउन वदेशीह लाई
मनाइ भएकोले भीड कम भयो । तनीह लाई आउन दएको भए ब ने ठाउँ दन श क न यो,
रोगह ब ने प न स भावना थयो । य तो भनाइ नभएको धेरै वष भएको थयो ता प न यस
बखत आव यकनै थयो । देश–देशावरका ठू ला–ठू ला स जनह बाट सहानुभू तको तठ र तार
आयो । अं ेज सरकार र वदेशी पी डतो वारकदलह ले सहायता दने इ छा कट गरे । पर तु
यी सबलाई ध यवाद दई ‘अ हले सहायताको दरकार छैन’ भनी जबाफ गयो ।
गनुपन कामको वचार र छलफल भए प छ ‘भूक प–पी डतो वारक–सं था’ भ ने एक अ डा खु ने
भयो । १९८० सालमा जापानमा गरे– झ गर ब भोकालाई खुवाउने, सापट दने, घर बनाउने,
अ पताल र यू न सप ल ट तर हेन इ या द बे ला–बे लै वभाग खडा गर हरेक वभागको
िज मा मु य १-१ अ फसरलाई दने भ ने कु रा प न च यो । तर य ता ब धको स ा राजधानी

12. भ ३ मु य र ११ साना डोरह खडा गर हरेक डोर पछे १-१ तालुकवाला रह सबै वभागको
िज मा लई काम गन र यहाँ चा हएको म त येक फाँटवाट लने गर रा ने ठह रयो ।
खडा भएको भूक प– पी डतो वारक–सं था वारा भूक प–स ब धी गै पहाड मधेशको समेत
नकासा दने ब दोब त गन काम हुन ला यो । यो सं था र पी डतह को ला ग ‘र लफ फ ड’
खो लबि सन र आशा ग ररहेका दु नयाँलाई आ नो उदार दय थाहा दइबि सन ‘फा गुन १८ गते
ख रको बोटमा प टन, ज गी नजामती अ फसरह सबै ज मा हुनू’ भ ने उ द भयो । भूक पको
बखत वयं–सेवक भई काम गरेका मा नसह लाई प न ‘ यहाँ आउनू’ भ ने उ द भयो । यनीह
दुइ ख डमा बाँडी अगा ड प न रा खए । प हला ख डमा मैले ज मा गरेका व याथ , मा टर र
अ ह समेत गर भूक प–सेवकह कर ब ५० जना थए । सो गठको मु य काम गन हेड मा टर
राज प न यह ं थए । दो ो ख डमा एकाउ टे ट हनुमान साद काय थले ज मा गरेको
‘महाराजा–सभ ट सोसाइ टका’ र ‘जु वसेवा–स मेलन’का मारवाडी र नेपाल साहू–महाजनह गर
ज मा ४०–५० जना ज त थए । पीच खतम भए प छ यनीह लाई अगा ड बोलाई आ नो
ध यवाद कट ग रब सी ‘ यनीह को नाम लेखी रा नू’ भनी अ¥हाइ प न बि सयो । य ता
परोपकार भूक प– सेवकह को कदर ग रब सनु ी ३ महाराजको ला ग वाभा वकै हो । प हला
फे रा जमेका य ता भूक प–सेवकह को कदरबाट दु नयाँमा दुःखीको उपकार र सेवा गन उ साह र
च ब न जा छ ।
सो बखतको पीच तल ले खएको छ:
‘भाइ हो ! भय कर भूक पले हा ो मुलूकलाई ठू लो हा न गरायो । जालाई सुख र मुलूकको
उ न त तरका उपाय उ योगमा हामी ला गर हब सेको तमीह लाई थाहै छ । बीचमा अक मात ्
य तो दैवी प रआयो । यसले गदा यो उ न तको उपाय–उ योगलाई के ह पछा ड धके लेको छ ता
प न यो प रआएको आपत् टार फे र यो उपाय–उ योगको बाटोमा चाँडै नै ला न श ने हुन ढ
न चय मा नरहेको छु ।’ ‘ हका चालको असरले य तो स कट परेको हो भ ने यहाँ धेरैको मनमा
व वास परेको छ । जोहोस ्, मुलुकलाई य ता तरहको आपत ् अक मात् आइपरेमा हा ो इ छा
आशय र आडर अनुसार भइ, छोरा, भारादार, अ फसर, फौज, डा टर, मा टर, इि ज नयर, ओभ सयर,
व याथ ह बाट र साहू–महाजनह बाट प न प हले झ ै हनु पन सहायताको काम रा ो हसाबसँग
हुन जानु बहुतै स तोष–लायकको कु रो हो । आफू समा सहानुभू त र राजभि त देखाई काम गन ती
सबैलाई ध यवाद छ ।
..........

13. ‘‘फे र यो कु रा प न म भ द छु क— यता उ त परेका फु टे–टुटेका इँट र भाँि चएका काठ र
कलासको गारो जमीन तलाका न म त आ ना साँध– सँ धयार, छर– छमेक सँग तेरो–मेरो भनी
बा ने-जु ने, झगडा गन, ना लस गन मौका होइन । यस बखतमा य तो सानो– तनो वाथप
लागी कत यप यान लगाएनौ भने कसर तमीह को चाँडो ि थ त ब ला ? बषा भ दा अगा ड
नै जहान– ब चा कसर थ याउन शकौला ? य तै के ह पन आएमा दुवै थ रको कु रा सुनी
उि तखेरै संझाई, बुझाई, मलाइ दना न म त अ फसरह ठाउँ–ठाउँमा खटाई पठाएको छु । प छ
चा हयो भने ब ता प न खटाइ दने छु । तनीह ले पर परमा खडबड पन आएको कु रामा जसर
हु छ मलाइ दने छन्, यसमा तमीह ले च त बुझाउनु पदछ, ना लस सु नने छैन ।
‘‘शहर भ सि ध–सपन पर वा सांगुरो भै अथवा शहर भ ब ने इ छा नभई अ तै बा हर आधा
रोप न एक रोप नस म ज गा पाए यु न सप ल टका ल बमोजीम अक शहर हुने गर छु ा– छु ै
घर बनाई ब तो हुँ भ ने कसैका इ छा भए य ताले आ नो टोल, ठाउँ, नाउँ खुलाई सरकारमा
दरखा त दइरा नू; य ता मा नस कहाँ क त हुने रहेछन ्, तनलाई ब न मा फकको ज गा भए
नभएको समेत हेर टाउन ला नङ तफ अथात ् नयाँ काइदाको शहर बनाउने तफ वचार
ग रब सने छौ ।
‘‘यो दुघटनाले पी डत भएका, नराधार, द नदुःखीह को उ ार, सुधार, साहाउताह गनाका उ े यले
‘‘भूक प–पी डतो ारक–सं था” खडागर , यसमा ‘‘भूक प– पी डतो ारक–फ ड” भ ने नामको एउटा
फ ड खो लब सेको छ । यसमा हामीबाट ३ लाख र बडा महारानीबाट १ लाख पयाँ
रा खब सेको छ । यो ठू लो पु यकायमा हामी प न य अपण गन चाह छ भने खूद आ नै
इ छाले ा गर अपण गन याएको य यो फ डको सं थाबाट यह स कायमा लगाइने छ ।
दनेह को नाम प न का शत हुने छ ।
‘‘यो अव थामा ाय: सबैको घर भ क , ब ी धेरै थोरै आ थक बोझ सबैलाई पन आएकै हुनाले
आ नो– आ नो घर तयार गन काममा आफू – आफू ले खच गर आ नै बलले आफू उ नु प न
फ डैमा राखे ज तो सं झब सने छ ।
तीन शहर राजधानी भ का घरह बनाउन ममत गन अ हले आ ना पासमा रहेको धनको
साबगासले पु न नशक म त चाहनेह लाई जाँचबुझ गर म त दनुपन दे खएमा सरकारबाट घर
जेथा धतो लेखाई लई मना सव दे खएस मको पयाँ पटक–पटक गर उप लो४वषस मलाई
न याजी सापट दनालाई ‘‘भूक प– पी डतसहायता–ऋण”का पमा अ हले ५० लाख पयाँ प न
हामीबाट पर सा रब सेको छ । सो पयाँ सापट लनेले लएका म त दे ख ४ वषस ममा चुि त
गर सरकारमा बुझाउनु पन छ । यादभ दा अगावै पटक–पटक गर वा एकै मु ट बुझाउन
याएको प न बु झने छ ।

14. अ घ ठ क एक शय वष अगा ड १८९० सालमा नेपाल तीनै शहरमा यि तकै नभए प न य तै ठू लो
भुइँचालो जाँदा घरह धेरै भ के ब ेका थए ता प न सबै दु नयाँह ले हरेस नखाई मै सँग
उ योग गद जाँदा आ नै म तले ५-७ वष भ मा फे र शहर उ तै पारेको कु रा इ तहासबाट
दे ख छ । अ हलेलाई मा थ ले खए बमोिजम हामीबाट गरेर हुनेस मको ब ध मलाईब सेका छ
। य तोमा सबै कु रा सरकारले मा गरेर नबाह अ घ ठ क एक शय वष अगा ड १८९० सालमा
नेपाल तीनै शहरमा यि तकै नभए प न य तै ठू लो भुइँचालो जाँदा घरह धेरै भ के ब ेका थए
ता प न सबै दु नयाँह ले हरेस नखाई मै सँग उ योग गद जाँदा आ नै म तले ५-७ वष भ मा
फे र शहर उ तै पारेको कु रा इ तहासबाट दे ख छ । अ हलेलाई मा थ ले खए बमोिजम हामीबाट
गरेर हुनेस मको ब ध मलाईब सेका छ ।
य तोमा सबै कु रा सरकारले मा गरेर नबाह च न श ने होइन । सरकारले खूद आफै ले बनाउनु
पन दरबार, अ पताल, अ डा इ या दलाई प न ल ख पयाँ ला नेछ भ े कु रा तमीह ले प न
देखेकै छौ । छोटो बडा सबैले धैय धारण गर उ साह बढाई जहाँस म श क छ आ नो बल र
पाएको म तले अगा ड ब दै जानु पदछ । खेती– पातीमा पर परमा गरेर सहायता दए भैm घर–
बासह बनाउने काममा प न पर पर सुख दुःखको साथी बनेर दया र ेम गर ठ सा, भडक तर
नलागी सबैले आफू समा मल –जुल काम ग¥यौ भने चाँडैनै बास थान तयार भै शहर, गाउँह
प हले ज तै गुलजार हुने छन ् । यापार ले यापारबाट शर रले मेहनत गर जी वका गनह ले
मेहनतबाट धन कमाई आ नो जी वका नबाहका साथ घरबासको ि थ त र उ त समेत गराउने
मौका आएको हुनाले आ नो–आ नो काममा अ घभ दा जाँगर बढाई त पर हुँदै जानु पदछ ।
यसो गद जानाले दुःखको अव था समा लँदै गई दनपर दन सु ब ता, सुधार, उ त प न अव य
हुँदै जानेछ भ े आशा लएको छु ।
‘‘हा ो यहाँ राजधानीमा रहेका फौजका मा नसह ले र पु लस, च ासीह ले प न यो स कटको
समयमा आ नो घर– वार, डेर–ड डा, जहान–ब चाह को समेत यान नराखी भोक, यास, नीद, सह
पु रएकालाई िजउँदै झ ने, म रसके काको लाश उठाई स गत गराउने, पी डतह लाई सहायता गन,
कडा पालो–पहरा गर धन–माल बचाई दने इ या द आडर बमोजीमका काम तन–मन दई बखतको
कत य संझी जु रह गरेको दे न सु पाउनालाई भ ै दे ख खुशी लागेको छ । य तो
अव थामा जु रह ज– जसले यो काम गरेका छन ् तनी जमादार दे ख सपाह स म र पु लस,
च ासीह लाई बाँ ड दनालाई एकलाख पयाँ हामीबाट ब सेको छ । यसबाट भाग–शाि त
तनीह लाई बाँ डने छ ।”
अ न साराले ी ३ महाराजको जय पुकार गरे प छ फे र ी ३ महाराजबाट ब सेको :

15. ‘‘भाइ हो ! अ हले तमीह ले खुशी भई हौसला बढाई जय मनायौ, यसले हामीबाट बहुतै साधार
मा नब य । ज तो साधार लागेको छ उसै गर तमीह सबैले मल –जुल , झै– झगडा, र स–राग
तर नलागी ठू लाले सानालाई र साना–सानैमा प न पर परले पर परमा सहायता दई यो दुघटनाले
ना शन गएका यी शहरले फे र रा ो प धारण गर तमीह लाई सु ब ता भएको चाँडै दे न पाएँ
भने सबै मल मातृ–भू मको उ ार गन तमीह को प न म भ दलै दे ख जय–जय पुकार गर
ई वरमा ध यबाद ट ्याउने छु ।”
सो पीच बाद सं थाले काम गन शु ग यो । यस सं थामा ी चीफ साहेब ( यस बखत लाठ
साहेब) प यश शेर ज ग र गु यू हेमराज तालुकवाला हुनु भयो । साबीकका अ डा–अ डाबाट
ब ता मा नस यस अ डाको काममा झ कए । यनीह बाहेक धेरै याद का र दा प न भना
भए । मा थ ले खए बमोजीम तीन शहर राजधानी भ र गाउँ–गाउँमा समेत डोर–डोर बाँडी
सहायता दने काम शु भयो । चै म हना दे ख बकस बाँ ने कामलाई अ फसरह र भाइ, छोरा,
जनल, कणलह समेत ख टई काम शु भयो । बैशाख दे ख सापट दने काम प न शु भयो ।
............
१९९१ ये ठ म हनामा हु र बतासले गदा छा ो र ओतमा बसेका बा स दाह लाई वशेष स क ट
पनगयो । घर बनाउने काम खासगर वषा शु हुनु भ दा अगा डका म हना अथात ् चै दे ख
आषाढ स ममा खूप च यो । ठाउँ–ठाउँमा घर भ काउने काममा मा नसह को यानको समेत
खतरा पन गयो । अझस म प न साना–साना क प हुँदैछन ् । ये ट १९ गतेको रातमा प न एक
बािज रा ोसँग थाहा पाइने गर क प गयो । तर ठू लो क प प छ साना–साना क प के ह
समयस म गइरहनु कृ तको चलन हो भ े मा नएको छ । जापानमा प न य तै भए यो ।
आषाढ म हनामा बषाले गदा रा ोसँग नछो पएका र ममत नभएका घरह ठाउँ–ठाउमा भ कन
प न गए । सो भ के र १–२ यानको खतरा समेत पन गयो । बनाउन लागेको घर प न ठू लो
पानीको जोड सहन नशक कसै–कसैको भ कन गयो ।
अब यो दफा खतम गनु भ दा अगा ड ी ३ को ६० वष वेशको ज मो सवको दन ( ये ठ १९,
१९९१) ी चीफबाट चढाइब सेको मानप तल ले तछु । यसबाट भूक प भए दे ख सो बखत
स मका ब धह को छोटो बयान समेत रा ोसँग बु न श क छ :
महाँराज ! भाइभारदार र दु नयाँको तफवाट ‘आज हजुरको ज म– दनको शुभ उ सवमा’ गत वषमा
देशका खातीर हजुरबाट ग रब सेको काम कु राको वणन गर नगुता स हतको गुणानुबाद जाहेर
गन इजाजत पाऊँ । सब भ दा तार फ लायकको कु रा भूक पले पारेको पीडाको उ ार हुन आयो ।
माघ २ गतेको भीषण भूक प इ तहासमा च ढस यो । हजुरबाट जो ब दोब त यसको पीडा
हटाउन ग रबि सयो सो प न इ तहासमा अव य ले खने छ । खबर सु ा साथ शकार यागी,

16. रेलकोबाटो ज मै खु ल नस तै, सवार फर ‘‘भूक प–पी डतो ारकसं था” खोल , आ नो सवार साथ
बोकाई याइब सेको व , खर, टन दुःखीलाई बाँ डबि सयो । फे र तु तै घर बनाउनालाई
न याजी सापट दनालाई मोह पचास लाख परसा रब सी, दुःखीलाई बकस दनाको ला ग आ ना
तफबाट तीन लाख र ी ३ बडामहारानी मुमा यूका तफबाट एक लाख ब सी, ‘‘भूक प–
पी डतो ारक–फ ड” खो लबि सयो । ग रब सेको ब दोब तको पृथक–पृथक बयान छोटकर
हसाबले गरे प न हजुरको अमू य बखत धेरै खेर जाने हुनाले २–४ कु रा स म जाहेर गछु ।
भूक प–पी डतो ारक–सं था” सदरमा खोल यसका हाँगाह ११, तीन शहरमा जाँ ने ८ डोर र
पयाँ दने कोशालय समेत ज मा २२ अ डा खडा ग रब सी भाइ–छोराह लाई समेत सो काममा
लगाइब सेको छ । तराइबाट खर, डाँडा, भाटा, बाँस मगाई टहरा बनाई दु नयाँलाई व न र आफै
बनाउँदछु भ ने दरकार भएकालाई बेदाममा सो माल मकै नपाकु याल अ समेत बि सयो ।
ब द भएका ज गलह प न खो लबि सयो । म तका ला ग सरका रया गोदामबाट परल मोलमा
काठ खोलाई, ठेकदार खडा गर , हुनेस म कफायत दरमा द लन र ४० लाख इँट, भ सार र रोप
महसूलमा नो सान सह अढाइ लाखको ककट–पाता दरकार भएका क नेलाई सिजलो र
कफायतहुने ब दोब त गर , देशबाट थप अवाले, डकम , सकम ह प न झकाई, सरका रया काममा
र भाइभारादारका घरमा काम लगाउन लगाइ ब सेको हुनाले शहरका र पहा डया डकम ,
सकम ह लाई गर ब दु नयाँले काम लगाउन पाए । शहर गाउँको इँट, माटो प याउने काममा डेढ
लाख पयाँ परसार तीन हजार ज त भत भना ग रब सेको छ । जताततै डा टर, वै य,
क पाउ डरह खटाई घाइते, रोगीको औष ध गराई रोग नउ ने उपाय गराइब सेको छ । िज ला–
िज लाका हाक मह लाई तु त पयाँको म त पठाई बउ नहुनेह लाई बउ बाँ ने ब दोब त
ग रब सेको छ । पहाड तफ पै¥होमा पनह लाई बा ल माफ गर येक घरवालालाई २५– ५०
पैयाँको दरले बकस बि सयो । भूक पले यादा बरबाद भएका पि चम १ न बर दे ख पूव
इलामस म र चार भ याङ भ मा घर हुने नजामती, ज गी जागीदारह लाई ४ म हनाको तलब
पेि क बि सयो । भूक प हुँदा जुरह हुकू मको ा गर प रआएको ज तोसुकै काम प न तन
मन दई गन प टन, पु लस र च ासीलाई लाख पैयाँ इनाम बाँ डबि सयो । जाने गै–गए भनी
तनीह को समेत माया नमा र उनीह त न ् भनी महाकाल को कनारमा ग रब सेको सह –
गोदानको पु य अकालमा मन हजुरका यारा रैतीलाई अपण ग रबि सयो । प छ–पर तुस म
दयाको ि ट पु¥याई भूगभ– व या जा े िजयोलिज ट र इि ज नयर मगाई तनीह ले दएको
स लाह कट गराउन ला गब सेको छ ।
मुलूकको हत र उ तको खातीर कै य ब दोव त गन ला गब सेको बखत यो भूक प आई ती
कु राह के ह टायमलाई थ याउनु परेता प न हकमत नहार देश– वदेशमा जो काम
ग रब सेकोछ, यसको प न सं ेप वणन गदछु । मुलूकको सुधार होओस ् भनी ८४ सालस मको

17. अ डा–अ डामा ज मा भएको . ८५ लाख ज त ब यौता माफ ग रबि सयो । नयाँ बजुल को ५
लाखको काम, झापास मको टे लफोनको २ लाखको काम हुन ला ग रहेको छ । भूक पले काम
नरो कएको भए, गएको चै मा
लाइन खु ने थयो । फे र सदरमा काम छटो चलोस ् भनी अ डा–अ डा र तैनाथवालाका घर सत
दरवारको टे लफोन जो रबि सयो । पो टआ फसको उ तमा प न ला गब सेको छ ।
व याथ ह को ो साहलाई त मा बाँडी सं कृ त कलेज खो ने इ तजाम र
राणाजीह को बास, काम र खाने उपाय प रा ो ि ट ब सी उ ार ग रबि सयो । डेढ लाखको
म त ब सी ‘नेपाल े डङ क प न’ यहाँ र कलक तामा खोलाइवि सयो । दु नयाँलाई सु ब ता होस ्
भनी पे ोल, सलाईको ठे काको नाफा यागी यापारको उ न त तफ प प न यान बि सएको छ
। देशमा मा ै होइन बदेश प प न हजुरको यस क त फै ल यता प प न मुलूकको रोब–
रबाफ जमाई– ब सेको यातै छ । बेलाएतमा राजदूत राखी पर पर दूतलाई म न टर
कहलाइबि सयो । ा स सरकारबाट ाँ द¥का ला लेिजञो अनेयर्, इटा लबाट जी.सी. साि त.
म रजीओ ए ला जारो, अं ेज सरकारबाट जी.सी.आई.ई.; अनरेर लेफटे या ट जनरल बृ टश आ म,
अनरेर कणल अफ्अल ् द गोरखा राइफल रेिजमे टस इि डयान आ म, टक्¥याइसके । चीन
सरकारबाट पाव टंगको प हला दजाको त मा र ज गी तफको उप लो दजा लई राजदूतह रवाना
भएका छन ् । ओजि वराज यको त मा खडा गर बेलायत र इटा लका बादशाहह बाट सो नेपाल
खताप कबूल भयो ।
यहाँका भाइभारादार वदेश जाँदा हुने कदर र लगेशन सतको रेवाजमा प न ट टा हटाई इ जत
बडाइबि सयो । यो रा य ए लो वत ह दुरा हो । धम मु य यसको वजा हो । धम–
ब ज न आएको प रि थ त हटाई जो ि थ त शाि त पूवक बाँ धबि सयो, यसको मह वको
हामी हजुरको दया–पा ह ले कहाँतक बयान गर ; वदेशमा छा पएका छापाह ले प न शंसा गरेका
छन ् । हामी खा ल य त अज गदछ क हजुरको सा ात ् धम–मू त रहेछ । अब हजुरबाट
धमावतारको पदवी कबूल गर हामीह लाई कृ त तु याई बि सयोस ्, महाराज जो हुकू म ।
‘‘ई वरको कृ पाले हजुरको दघायु भई यस मुलूकको बेह तर हुँदै जाने छ भ े हामीले स तोष
लएका छ । ६० वषको उमेरमा प न दौड–धूप गर घोडा च नमा कोह भ दा कम होइबि स न ।
सरकारको आरो य र द घायुले नै हामीह को परम क याण छ, महाराज जो हुकू म ।”
.................................

18. मौफसलमा भूक प र त कालको म त
(१) पहाड
पहाड तफ पि चममा १ नं. स म र पूवमा समानैस म क पको जोड पन गयो । उ तर पहाड
प न ब न गएन । पि चम तर २–३ नं.स म प न के ह नो सान पन गयो, पर तु यस भ दा
पि चम तफ मामुल क समको क प मा ै गयो । वशेष पूव ३ नं., भोजपुर र उदयपुर गढ मा
धन–माल लगायत धेरै यानको नो सान हुन गयो । अ ठाउँमा भ दा पै¥हो प न ब ता यह ं
गयो । पहाड तफ सो बखत वनमा गाई व तु चराइरहने वा घाँस, दाउरा ज मा ग ररहने समय
भएकोले पै ोबाट प न कसैको मृ यु हुन गयो ।
फे र , पै ो गएर ठाउँ–ठाउँका साना– साना खोलाह पु रन गएकाले पानीको दुःख प न हुनगयो ।
मा थ ले खएका चार इलाका तर ब तै जोडले भूक प गएको बु झ छ । यस तफ पहाड र
जं गलह को सा¥है नरा ो हालत भए यो; भूक प गएको २–३ म हना प छ प न बराबर पै¥हो जाने
हु यो । कह ं– कह ं त य तो ब न खलब लएको थयो क मा नस हं दा प न पै¥हो जा यो
भ े खबर थयो । पूव पहाड प ज मा १३४९३२ घर र ३९७४ यानको र पि चम प ४३३९ घर
र ६५ यानको नो सान भयो । पूव पहाड प गएको भूक पको अंजाम सो बखत दौडाहा गन
गएका एक उ च अ फसरको बयानबाट लन श क छ :
भोजपुर (पूव ४ नं.)
‘‘१९९०साल माघ २ गते रोज २ को दन दउसोको २ बजी १० मनेट जाँदा अ दाजी ७—८
मनेटस म भयानक सँग भूक प भयो । सो भूक प हुँदा जमीनह बराबर च रंदै जो डने र ठू ला–
ठू ला पहाडह मा बे हसाबसँग पै ो गई चारै तफ धूलो बे हसाब सँग उडी २०/२५ मनेटस म त के ह
प न दे खएन । जब धूलो हराई चारै तफ दे खन था यो त, प हले हराभरा भैरहेको पहाडह सब
सेतो र फु ो भैरहेको र भोजपुर बजार सबै पाताल भई मा नसह कोलाहलसँग रोइ– कराइरहेको
मा सु नयो । सो दन बेलुकाको परेठ थयो । सपाह ह टुं डखेलमा मौजुद हुनाले सबभ दा
प हलो काम सबै सपाह ह लाई याई
बजारमा पु रएर मरेका लाश र जीउँदै पु रएका मा नसह झ न शु गर्य । अ डाखानाह र ३
साँचा तहबील, यालखानाह ज मै पाताल भएको हुनाले सो सबै ठाउँमा पालो पहरा कडा
हसाबसँग राखी कै द ह भा न नपाउने सबै ब दोव त भयो सो दन बजारबाट मरेको लाश
झके को ६ र जीउँदै पु रइरहेका झके को ४ घाइतेलाई ड पे स रबाट हुन श नेस मको औष ध
गराए । सोह वेलुका सबै हाल खबर मुलूक अ डा माफत ज र डाँकबाट जाहेर प न गरे ।

19. “भो ल प ट दे ख सबै इलाका भर क त–क त नो सान परेको र मा नस क त मरे भनी अ फसर,
सपाह ह को डोर प न लगत गन ख टई गए । माघ ११ गते नेपालबाट सब भ दा प हले म तको
नं त “यो भूक पमा पर अनाज, धनमालह झ न नश ने गर बह लाई गाउँ–घरमा चलेको
भाउबाट, राज–भका र, धम– भका रवाट अनाज प छ असूल हुने गर सापट दनू” भ े एकछापे
बडाप आएकोले सोह बमोजीम काम तामेल भयो । यहाँ प छ माघ २७ गते खान नपाउने
गर बह लाई बाँ न भनी मो . ५०० र अ डाखाना ममत गन भनी मो . १५०० स म नकासा भै
आएको हुनाले सोह बमोजीम काम तामेल भयो । यहाँ प छ फे र फा गुन ३ गते “भूक पले
दु नयाँह लाई पीर, बाध परेको हुनाले अ डाखानाबाट भएको द ड ज रबाना हाल असूल प ाउ गनु
पदन, सोह बमोजीम उ द, पुिज ग र दनू” भ ने बडाप भै आएकोले सोह बमोजीम काम प न
तामेल भयो ।”
यो बयान बाहेक अ प न इलाका– इलाकाबाट आएका भूक प वषयका खबरह म ये कु नै–कु नै
ठाउँका खबरह टा तको ला ग यहाँ ले तछु :
पूव पहाड
१.–पूव १ नं. कोडा र–चौ क
“माघ २ गते अ दाजी २ बजेको टायममा भूइँचालो गई सरकार कोत, गोदाम, बा दखाना, छाउ न,
खल गा समेत भ के ब ेकोछ दु नयाँको घर प न चक , फु ट , साबूत नभएको, ६-७ जना मा नस
प न नो सान भएको, तर य त घर मा नस नो सान भयो भ ने यक न भएको छैन । मा नसह
बा रमा बसेका छन ् ।”
२–पूव २ न बर
“आज माघ २ गतेका दन भूइँचालो गई सरका रया गोदाम, ३ साँचा, २ साँचा, सीलखाना, गो वारा,
हुलाकघर, जागीरदार ब ने घर, छाउ न, धम– भका र समेत ज मै र दु नयाँदारह को घर समेत
भ क कह ं–कह ं मा नस समेत परेको हुंदा ३÷२ साँचामा डबल पालो पहरा रा खएको छ ।”
३–पूव ३ न बर
“आज माघ २ गते भूक प भै सरकार र दु नयाँदारका घरह समेत ब ेकोले, सरकार नगद ,
िज नस टुं डखेलमा बार बार ज गी र अदालतका जवान समेतको पालो पहरा रा खएको छ । यहाँ
धम–भका र, गारत, गोदाम समेत पाताल भयो । गाउँ मौजाका घरह सबै भ के । मा नस प न
पु रई मरेको खबर आएको छ ।”

20. ४–पुव ४ न बर
“माघ २ गते भूक प भै यहाँ मूल छोट सरकार कचहर घर, धम– भका र, सीलखानाह लगायत
सबै भ के चकको र दु नयाँको प न गाउँ– गाउँमा धेरै घर लडी पाताल भए । पँधेरा, कू वा, झारह मा
मूल फू ट पानी ब यो । ३ गते रात तक उ तर ख डमा बखत–बखत ठू लो आवाज आइरहने भै
दु नयाँ हा–हाकारमा छन ् ।”
५–धनकु टा
“भूइँचालोले पूव ४ नं. भोजपुर र पूव ६ नं. अदालतमा समेत धेरै नो सान भयो । धरानको धम–
भका र प न व ्यो । धेरै मा नसको नो सान भयो । ठाउँ–ठाउँमा जमीन फाट , पै ो गई, मूल फू ट ,
नद –नाला बढे । सरकार घरह मा बा दखाना एकमा मा कम नो सान भयो ।”
६–पूव ६ न बर, चैनपुर
“माघ २ गते आज कर ब २ बजेका टायममा अक मात ् ठू लो भूक प भयो । यस दुघटनाले गदा
पा ट, पौवा, देव–मि दर, घरह भ के , हुलाक ब ने घर, अदालत अ ड–घर प न भ के ।
यालखानाको छाना भ क खसेका झंग टले लागी कै द ह धेरै जना घाइते भए ।”
७–इलाम
“माघ २ गते भूक प भै अ डाखाना, सरका रया घर, दु नयाँदारका घरह समेत कोह लडी, कोह
चककोले जागीरदार र अ रैती समेत छा ो कटेरा बनाई बा हर बसेका छन ् । दािज लङ तफ धेरै
नो सान भयो भ े ह ला छ ।”
८– संधु लग ढ (पूव)
“भूक पले गदा िज लामा ढु गाको गा¥हो भए ज त घर नो सान भए । मा नस मरेको यक न
भएको छैन । सरका रया घर प न कु नै भ के कु नै ल के का छन ् । हा कम ब ने घरले कची
लेफटेनक छोर १ घाइते भई छोरो १ म¥यो ।”
पि चम पहाड
१–पि चम १ न बर
“नुवाकोट भैरवनाथको देवल चारै तर चक मा थको तला के ह ढ के को छ । ी भैरवीको स तल
हाल मालअ डा ब ने गरेको उ तर तफ भि क दुवै तर छाना भा सएको भै ब न नहुने भएको छ ।

21. बूढ देबीको देवल प न के ह ढ के को छ । ७ तले घरको मा थ लो एक तला खसी २।३ तलामा
ठाउँ–ठाउँ चरा पन गयो ।’’
३—पि चम ३ न बर
‘‘माघ २ गते भूइँचालो गएकोमा सो बखत मोटर चलाउँदा आबाज आए ज तो श द भई र¥ह«◌ो ।
काि क िज लाको ठाउँ–ठाउँको पहाडह मा पै ो गयो औ पोखरामा १ घर भ यो । मा नस
व तुभाउको नो सान भएन ।’’ ‘‘बि दपुरमा ५०–६० घर चक मा नस ब न डरला दो, १०–११ घर
पातालै भएको, मा नस जीबा ज तुको वशेष नो सान न भएको, सरकार घरह चक भ कको
हुनाले वषामा नो सान हुने स भव दे ख छ ।’’
४—पा पा–ग डा
‘‘ र डमा १, तानसेनमा १ पुरानो घर भ यो; अ कु नै कु राको नो सानछैन ।’’
५— चसापानी गढ
‘‘भूक पले जागीरदारह ब ने सरकार घर, बटुकभैरवको मि दर, खजाननघर,गढ को नयाँ ब गाला,
भ सार अ डा–घर, भीमफे द , समलटार, माखु, चतलाङ; ट टुङ, पालुङ समेत ठाउँ–ठाउँमा घर भ क
मा नसह धेरै मरेका औ ठाउँ– ठाउँमा पै ो गई बाटोह प न फाटेको खबर छ ।’’
उ तर पहाड
१— उ तर १ न बर
स धुपालचोक
‘‘यस इलाकामा यह माघ २ गतेको भूक पले गदा डाँडा–काँडा पहाड– पवतह हि लए । डाँडा–
काँडामा पै ो च यो; सारा दु नयाँका घरह कोह पाताल भई भ के , कोह च रए । य तो भएको
हुनाले सबै जनाले च ा, भका र, भलेकले छाई, घरका
अगा ड पछा ड बा र, मैदान, चउर आ दमा डेर गर बसेका छन ् । तातापानीको नुन–गोदाम औ
कोदा र चौ कको कोदो–गोदाम भ के । हा कम का र दाह समेत सबै बा रमा छा ो हाल बसेका
छन ् । पालचोक छापागाउँ भ ने गाउँमा ज मा ११३ घर रहेछन ्; ती ज मै घर पाताल भै भ के ।
तौथ लकोट गाउँका घर प न ज मै भ के ।’’

22. २—रसुवा गढ
‘‘माघ २ गते कर ब २।। बजे तर ठू लो भूक प हुँदा ६०–७० जना मा नसले उचा न नश ने ढु गा
लडी, आई ढु गले ठ कर लागी र कोह भूक पले मा प न धेरै घरह भ के । सरकार घर, चौ क,
नुन–गोदाम, कोदो–गोदामह प न भ के । धेरै मा नसह घाइते भएका छन ् ।” घर भ कँ दा धेरैको
अ , घर–घरै भएको समय परेकोले बहुतै नो सान भयो र खानाको दुःख पन गयो । धेरै घरवास
भ कन गएता प न सरकारबाट ज गल खो ल दब सेकोले नगीचको पा ह–पा हको ज गलबाट
झटपट जो चा हने काठपात जोरजाम गर , याई, ओतको न म त छा ो चाँडैनै उठाउन शके ।
सो बखत भूक प–पी डतह को त काल–सहायताको ला ग ठाउँ– ठाउँका दौडाहा जानेह र बडा–
हाक मह लाई तपसीलमा ले खएको क समको उ द गयो :
तपसील
(१) दु नयाँदारको अनाज, धनमाल पै ोमा पु रई थ चरहेको भए गाउँघरको र ज गी परेठको
म तबाट झ न लाउनू ।
(२) मुदा उठाउन नसके को भए उठाउन लाउनू ।
(३) धनमाल पु रएर झ न नसक खान नपाउने भए, गाउँका धनी मा नसबाट गाउँ खोलामा
चलेको दर भाउले क न पाउने ब दोब त मलाउनू ।
(४)गाउँ घरबाट हुन नशके धम– भकार बाट भए प न प छ असूल गन गर मनासीब मा फक अ न
दनु लाउनू ।
(५) ठाउँ–ठाउँमा पा ट, पौवा, पूल, बाटो इ या द भ के को अव था हुनाले भोटे न–बल फमका बेपार
बाहेक अ तीथ गन र भेटघाट गन आउने भुटानीह लाई संझाई बुझाई, भोटे नबल तफ फकाउनू ।
(६) अनाज धर भ पु रएर झ न नशक खान नपाउनेलाई मकै –बा ल नपाकु जेल रोजको १
मानाको दरले गो वाराबाटै खुवाउने ब दोब त मलाउनू ।
(७) बाँ क ब यौता, द ड ज रवाना, हाल धडकपड गर असूल तहसील नगनु ।
(८) अदालतका पुराना बाँ कवाल म ये सरकारको तहबील मासी खाएका, राजकाज स ब धी,
यानमारा चोर , डाका मु ाका कसूरदारह लाई ला ने बाहेक अ द ड, सजाय, बाँक , ब यौतामा हाल
प ाउ गन पदन ।

23. (९) रैतीको घर बनाउन नजीक ज गलबाट बन न ब ने गर काठ का न पाउने ब दोब त
गर दनू।
यी मा थका उ दह को साथ–साथै तपसीलमा ले खएका कु राह बुझी जाहेर गनू भ ने आडर प न
गयो :
तपसील
(१) गाउँ, मौजा इ या दमा बनाई जाहेर गनु ।
‘‘(२) ओख त गदा प न नको नहुने र ल ता कपडा घर भ पु रएर झ न नशक ओ ने—
ओ याउने नभएका जवान क तछन् जाहेर गनु ।’’
(३) सरकारबाट बकस नपाई घर बनाउन नश नेको घर बनाउनालाई ला ने खच स हतको लगत
पठाउनू ।
(४) पोतस म तन नश ने क तछन ् जाहेर गनु । दुःखीह को त कालको सहायताको ला ग
दौडाहाह को नाममा के ह (१२ हजार ज त) पयाँको नकास प न भई गयो ।
यसको २–३ म हना प छ पूव पहाडका घर बनाउन नश नेलाई बकस बाँ नको र अ नको बउ न
भएकालाई बउ बाँ नको ला ग कर ब मो २५००० नकासा भई गयो । घर बनाउन नश नेलाई
बाँ डएको फ र त नव भागमा ले खएको छ । हाल पौष माघमा भएको ब दोब त वषय प न सबै
एकै बािज सबैलाई आपत ् पन आएकोले पाहाड तफका रैतीह लाई घर–बास उठाउन वशेष क ठन
प¥यो । सहकालमा प न कु टो–कोदालो, याला–ब न गर जी वका गन यी पहा डया भाईह लाई
भूक पले गदा क तो स क ट पन गयो होला !
(२) मधेश
पूब समाना दे ख लएर चतवनस म भूक पको मार पनगयो । जले वर र हनुमान नगर
िज लामा वशेष जोरदार क प गयो । यी िज लाह ए पसे टर ( भूक प के भ ै परेका हुन ्
भने प न,धेरै कोशको फरक छैन । भूक पले सबैप क घरह लाई चूर–चूर पार्यो । बीरग जमा
मुरल दरबार र बडा– हाक म ब ने घर लगायत अ साहेब यूह का घरह धेरै ज ता भ के ।
बडाहाक म ब ने घर भ क बडाहाक मलाई समेत थोर–बहुत चोट ला यो । नजका दाइ जनरल
पु य श शेरलाई अक घर भ के र सा ै नै कडा चोट पर्यो । पूव मधेश प का शहरह ले धेरै नै
नो सान खाए । कु नै–कु नै ठाउँमा त एकात घरह ज मनको २–३ हात भ स म प न ध सए ।
ज मा १२२४८ घर र १८४ यानको नो सान भयो; यस म ये धेरै मा नस शहरैको बि त भ रहने

24. नै मरे । गाउँ–गाउँ तर भने फु स, बाँसको घर यादा हुनाले थोरै यान र थोरै धनमालको नो सान
हुन गयो ।
.............
जताततै–खासगर हनुमाननगर र जले वरमा जमीन धेरैनै फा टन गयो । सो फाटेर कसैको के ह
धनमाल प न बेप ता भयो । यी फाटेका जमीनह बाट पानी आई खेत र बाटो २–३ दनस म
जल–थल हुन गयो । कह ं–कह ं जमीन फाटेका ठाउँमा २–३ बाँसस म गह रो र ३– ४ गजस म
चौडा थयो । कोह – कोह खेत वालुवाले प न पु रन गयो । ठाउँ–ठाउँका मोटर, गाडी च ने बाटामा
चरा– चरा पन गएकोले मोटरह नच ने भए । अमलेखग ज दे ख र सौलस मको सरकार रेलको
लाइनमा प न ठाउँ– ठाउँमा धेरैनै नो सान पर्यो । भूक पको नो सान जाहेर गर इलाका–
इलाकाबाट आएका छोटकर रपोटह म ये कु नैकु नै टा तको ला ग यहाँ ले तछु :
१. बीरज ज
“माघ २ गतेका भूक पले बीरग जका ठू ला–ठू ला प क घर भ क धेरैको यान समेत नो सान
भएको बु झ छ । रेल दुबै तर ब द छ । ठाउँ–ठाउँमा जमीन फु ट पानी न यो ी जनरल
व म श शेरको घर भ क ीजनरल पु य श शेरलाई र वहाँका रानीसाहेब समेतलाई धेरै ठाउँमा
ठू लो चोट–पटक ला यो । वह ंको के ट १ घरले पुर बेप ता छ । ी बडाहाक म राज हुने गो वरा
घर भ क वहाँलाई के ह चोट ला यो । रानीसाहेबको माथमा चोटलागी एक दन बेहोश भै ब यो
। सुकु वै य भ नेको घर भ क १०–१२ जना पु रएका थए । नजका ब हनी, छोर , जुबाइँ समेत
मरे । घरह भ क ायः दु नयाँको र सरकारको गर ३– ४ लाख नो सान परेज तो छ ।”
२. महो त र
‘‘माघ २ गतेका भीषण भूक पले जले वरको सरका रया बडाहाक म ब ने घर के ह चकको र
अ स टे ट सु बा ब ने घर १ जगै दे ख भ के को छ । जनकपुरमा ी रामच , जानक का
मि दरह के ह भएका छैनन ् । मह तह ब ने घर जगै दे ख लडे । यसम ४–५ जना मा नस
समेत परेका थए ता प न िजउलाई के ह भएन । जनकपुरका दु नयाँदारह को प क घर भ क
वा नीमा नस र के टा–के ट गर ५ जना मरेछन ् । अ म नको यालखाना घरह भ क आजस म
कै द २ जना भागी बेप ता छन ् भ े बेहोरा माघ ५ गते जाहेर गरेको ।”
३. मोरङ बराटनगर
‘‘माघ २ गतेका भीषण भूक पले मोरङ वराटनगरमा सरका रया बडाहाक म ब ने घर भ क
गारतका सुबेदार समेत ६ जना परे म ये १ जना सा ै बेहोश छ । यालखानाको चौ गदा चक १–

25. २ जनालाई चोट ला यो, कै द लाई के ह भएन । वनजाँचको हा कम ब ने घर, मालको हा कम ब ने
घर, अ स टे ट अ डटर, ओभ सयर ब ने समेत सबै गारो फु ल बेक बा भए । धम–भका र प न
चक बेक बा भयो । भूक प हुँदा ठाउँ–ठाउँ पृ वी फु ट पानीको भु को न क अ दाजी
२० मनेटस म रह प छ ब द भयो मु लाना जोगव नको इ टेशन–घर, मुसा फरखाना र तार, रेल
समेत ब द भएको बु झनाले जाहेर गरेको छ भ े माघ २ गतेको जाहेर ।”
४. झापा
“माघ २ गतेका भूक पले यस िज लामा प क घर नभएकोले खा ल खामा गाडेको टन र फु सको
मा हुनाले घर, मा नस कु नै नो सान भएन । जमीनको हकलाई झापा बजारमा र मौज–मौजामा
१–२ हातस म च रई फु ट नो सान भयो । इनारह भ के र बालुवाले भ रई पानी खान मु क ल
छ ।”
५. बुटौल
“माघ २ गतेका भूक पले यस बुटौल बजार र बालख बसेको ठाउँमा समेत के ह नो सानी र
मा नसलाई समेत के ह भएन ।”
मधेशका सरकार घर, धम–भका र ममत गनालाई र पु रएका कू वाह सफा गन इ या द कामलाई
र खान नपाउने दु नयाँको म तलाई भनी भूक प हुना साथ तपसीलमा ले खए बमोजीम नकासा
भई गयो :
मधेश तफ र यसमा प न खास गर गाउँ–गाउँ तर, राजधानी र पहाडमा ज तो प क र ढु गाको
घर नभई धेरै ज ता क ची घरह भएकाले धेरै ज ता घरह स ेनै रहे । यस कारणले ोत
पाउन वशेष मुि कल भएन । बा लना ल भरखर तयार भएकोले र फु सको घरमा माटो म ने
स भव प न कम भएकोले र खानाको हाहाकार मि चएन । कू वाह झन ् गह रएर गएकोले र
पु रएकोले भने ठाउँ–ठाउँमा पानीको तकल फ पन गयो । बालुवाले पु रएका खेत ज तमा खेती
चलाउन अझ १ वषको ला ग मु क लै छ भ दछन ् । बहारमा ज तो बालुवाको बा लो थु ो ज न
नगएता प न, यसले र जमीनका चराह ले गदा य ता खेतमा खेती गनालाई के ह बाधा पन
जाने हुन गयो ।