DARVIN CHA SIDHANT

1. डािवर्न आजोबांची िशकवणी
अिनल अवचट
जगूवासाला िनघालेल्या चाल्सर् डािवर्नची बोट पॅिसिफकमधील गॅलापेगॉस बेटांच्या समूहाजवळ
आली. ितथं एकाच समूहाचे ूाणी; पण बेटाबेटांवर त्याला त्यांच्यात फरक आढळू लागला.
का? या "का'नं त्याचं डोक भणाणलं.. आिण लखकन ूकाश पडला. हा शोध लागण्याचा
ं
क्षण. काय होता हा साक्षात्कार? उत्बांतीच्या िसद्धांताच्या अनुषंगानं डािवर्नचा शोध घेताना,
कठं तरी आपल्याला अंतमुख करणारा हा ःवतःचाही शोध होतो...
ु र्
मला डािवर्ननं दोनेक वषर्ं पछाडलंय. भूत जसं उतरायला नकार दे तं, तसंच झालंय. पुःतकं
जमवली, ज्ञानी लोकांना भेटलो; पण कतूहल वाढतच गेलं. दसरे महत्त्वाचे िवषय पेपरांत,
ु ु
टीव्हीत येतात. कणी काय काय सांगत असतं; पण सगळ्याला मागं सारून पुढं येतो तो
ु
डािवर्न. खूप मोठी दाढी, टक्कल, अपरं नाक आिण शोधक डोळे . त्याला जन्मल्याला गेल्या
वषीर् दोनशे वषर्ं पूणर् झाली; आिण त्याच्या उत्बांतीवरच्या पुःतकाला दीडशे वषर्ं झाली, ते
िनिमत्त झालं. त्याच्यावर लेख यायला लागले; आिण बुडतच गेलो त्याच्यात.
वाःतिवक त्याचं व्यिक्तमत्त्व अशा झपाटणाढया "िहरो'चं अिजबात नाही. दबळा, कृ श. कायम
ु
व्याधींनी मःत. वरकरणी पाहाल, तर घाबरटही म्हणाल; कारण तो कधी घराबाहे रही पडत

2. नसे. िफरायला तरी बाहे र पडावं ना; पण तो आपल्या घराच्या पिरसरातल्या, आवारातल्या
पायवाटे नं (सॅंडवॉक) िफरत असे तेवढं च. तो ज्यामुळं जगूिसद्ध आहे , त्या उत्बांितवादावरचा
त्याचा िनबंध ज्या िलिनयन सोसायटीपुढं सादर झाला, तोही त्यानं मांडलाच नाही. लोकांमध्ये
त्याच्या पुःतकावर वादळ उठलं. त्यातून ऑक्सफडर् ला या िवषयावर वाद-िववाद आयोिजत
कला गेला. त्याला अभूतपूवर् गदीर् होती; पण ितथंही हा गेला नाही. दोन्हीकडं त्याच्या
े
िमऽांनीच ते काम कलं; पण त्याला घाबरट तरी कसं म्हणावं? आजवर जो िसद्धांत, जो
े
िवषय मांडण्याची कणाची ताकद झाली नाही, तो त्यानं सज्जड पुराव्यािनशी मांडला; आिण
ु
त्या वादळानंतरही तो संशोधन करीत-िलहीतच रािहला... लोकभावनेचं, चचर्चं व इतर दडपण
न मानता...
काय कोडं आहे हे ?
मला शास्तर्ज्ञांच्या कथा वाचायला खूप आवडतात. ते कठल्या रणक्षेऽावरचे िकवा सावर्जिनक
ु ं
क्षेऽांतले वीर नसतात. एखाद्या िवषयाच्या मागं लागत जन्मभर ते कसला तरी शोध घेत
असतात. माझे एक संशोधक गुरुजी धोंडे सर. त्यांना िवचारलं, ""शास्तर्ज्ञाला िनराशेची सवय
असावी लागते का?'' ते हसून म्हणाले, ""सवय? अहो, आवडच असावी लागते.'' तसं या
शास्तर्ज्ञांचं िवँव म्हणजे आशा-िनराशेचा खेळ. बहुधा िनराशेचा. िकत्येकांच्या हाती तर
अखेरपयर्ंत काही लागत नसणार; पण तरी ते का शोधत बसत असतील? ती मुळातली ूेरणा
असेल का, की जी त्यांना ःवःथ बसू दे त नसेल? मला रॉनजेन (ःपेिलंग रॉंटजेन) आठवतो,
ज्यानं एक्स-रे शोधला तो. जेव्हा त्याला पुसटसं िदसलं, की हे िकरण आरपार जाऊ शकतात;
मग त्याच्यामागंच लागला. पिहला एक्स-रे त्याच्या बायकोच्या हाताचा. बोटातली अंगठीही
त्यात आलीय. त्या िकरणांमळं कन्सर होतो, हे माहीत नव्हतं. ितला कन्सर झाला; ती गेली.
ु ॅ ॅ
रॉनजेननं एक्स-रे चं पेटंट घ्यायचं नाकारलं. सवर् जगाला शोध अपर्ण कला. त्यामुळं
े
तपासणीच्या क्षेऽात बांतीच झाली; पण रॉनजेन आिथर्क िवपन्नावःथेत मरण पावला. तो
यशःवी, की अयशःवी? कसं ठरवणार? मी तर त्याला सलामच करतो.
डािवर्नभाऊचेही वाचताना मी असाच थरारून जातो. अहो, तो शाळे त आपल्यासारखाच. काही न
येणारा. न रमणारा. त्याचे वडील मोठे डॉक्टर. मामांचं कटु ं ब ौीमंत. आजोबाही ूिसद्ध. अशा
ु
कटु ं बातला मुलगा हा. शाळे त तो कधीच चमकला नाही. वडलांनी मेिडकलला घातलं. ितथूनही
ु
वषर्भरात परत; कारण त्या वेळची िचरफाड भूल न दे ता. भुलीचा शोधच नव्हता ना लागला.
ते रक्त, तो आरडाओरडा पाहून परतच आला गडी. त्याला लहानपणापासून िनसगार्त भटकायचा

3. नाद. िकडे जमवून संमह कला होता त्यानं. तो पाहून वडील संतापले. काय म्हणाले माहीत
े
आहे ? ""यू आर िडसमेस टू द फिमली!'' म्हणजे "तू घराण्याला कलंक आहे स!' बापरे . फारच
ॅ
रागावले असावेत. कारण त्या वेळच्या उच्चॅू इं िग्लश वातावरणात असे शब्द?
- पण हे आपल्याला िकती ओळखीचं वाटतंय, नाही? शाळे त जे चालतं, त्यात आपण रमत
नाही. आपण ज्यात रमतो ते शाळे ला, घरच्यांना चालत नाही. कसा मेळ घालावा? बहुतेक
शास्तर्ज्ञ, कलावंत - ज्यांनी जगाला वळण िदलं - त्या सगळ्यांचे शाळे नं हालच कले. तो
े
एिडसन! ज्यानं शोधलेल्या िदव्याखाली आपण बसतो तो. मितमंद म्हणून शाळे तून काढू नच
टाकलं. मग तो रे ल्वेत गोळ्या िवकन जा-ये करू लागला. मग लक्षात आलं, इकडच्या
ू
बातम्या ितकडच्या लोकांना माहीत नसतात. त्यांच्यासाठी वतर्मानपऽ काढलं तर? पठ्ठ्यानं
एका बोगीत हातानं चालवायचा छोटा ूेस बसवला; आिण वतर्मानपऽ िवक लागला. तोच
ू
बातमीदार, तोच जुळारी, तोच छापणार, तोच िवकणार. बोला! त्याच्या वगार्त पिहल्या
येणाढया मुलाला हे सुचलं असतं का? आिण त्यानं हे करून दाखवलं असतं का?
डािवर्नच्या वडलांनी मग त्याला धमर्गुरू करायचं ठरवलं. आता काय करावं? वडलांची कमाल
आहे ! िकडे गोळा करणाढया पोराला धमर्गुरू करायची कल्पना िकती अचाट! पण काय करता?
ूितष्ठेच्या दृष्टीनं डॉक्टरच्या खालोखाल तेच होतं. म्हणजे आवडीसाठी जगायचं की
ूितष्ठेसाठी? त्यांनी िनणर्य करून टाकला. मग हा किॄजला गेला. ती िडमी पूणर् कली. मग
ें े
झाला की काय तो धमर्गुरू? मोठ्ठा गाऊन चढवून तीच ती ूवचनं दे णारा? नाही. वेगळं च
झालं. सांगतो सगळं .
यानं तो धमर्शास्तर्ाचा अभ्यासबम चालू असताना, त्याची भटकती चालूच ठे वली. वडलांना
ं
याची कल्पना नसणार. त्या िवद्यापीठातल्या हे न्ःलॉ नावाच्या वनःपितशास्तर्ज्ञाच्या तो नादी
लागला. ते त्यांच्या ॅमंतीत याला बरोबर नेऊ लागले. याची आवड पाहून तेही चिकत झाले
असावेत. त्या िनसगर्वेड्या अभ्यासक गटातच तो सामील झाला.
सुटीत घरी आला. अशाच बाहे रच्या िशपहून तो परत आला. वेल्समधे भूशास्तर्ाच्या मुपबरोबर
गेला होता; तर एक पऽ येऊन पडलं होतं. ज्या पऽानं त्याचं जीवनच बदलून जाणार होतं;
आिण जगाच्या ज्ञानाची िदशाही! इं ग्लंडच्या राणी सरकारच्या मालकीचं एक गलबत
जगूवासाला िनघणार होतं. उद्दे श? नवीन मुलूख, नवीन बेटं शोधणं. त्याचे नकाशे, ितथली

4. मािहती गोळा करणं वगैरे. त्यांना बोटीवर एक िनसगर्सशोधक हवा होता. त्या काळात अशांना
ं
नॅचरॅ िलःट म्हणायचे. डािवर्न काही ूिशिक्षत नॅचरॅ िलःट नव्हता. तरी हे बोलावणं कसं आलं?
बघा, नािदष्टपणाचाही उपयोग होतो कठं कठं . त्या मेट हे न्ःलॉ गुरुजींनी या नािदष्ट पोराच्या
ु ु
नावाची िशफारस कली; पण तरी इं टरव्ह्यू व्हायचाच होता; आिण िनघायची तारीख तर अगदी
े
जवळ आलेली. घरी िवचारायला पािहजे; कारण ही िशप दोन वषार्ंची होती. पाहतो तर वडलांचा
रुिावतार. ""अिजबात या फदात पडायचं नाही!'' डािवर्ननं िकती अजीजी कली असणार.
ं े
आईला पुढं कलं असणार. वडलांनी एक ितढा घातला. कणाही एका सभ्य माणसाकडू न तुला
े ु
पािठं बा आण. मग मी परवानगी दे ईन.
मग काय, डािवर्नभाऊनं सेजिवक मामाचं घर गाठलं. मामाचा वाडा िचरे बंदी असला, तरी हा
भाचा मामाचा लाडका असणार. त्याचे िविवध उद्योग, उचापती त्याला आवडत असणार.
मामाकडू न जोरदार िशफारस झाली. पऽात त्यानं डािवर्नच्या वडलांचे मुद्दे एकक करून खोडू न
े
काढले होते. मग काय? डािवर्नचा रःता खुला झाला. वडील त्यांच्या शब्दाला जागले म्हणून
बरं . मग डािवर्न गेला इं टरव्ह्यूला. कप्टनचं नाव होतं िफट्झरॉय. राजघराण्याशी नातं असलेला.
ॅ
तोही तरुण. त्याला तरुणाचीच कपनी हवी होती. इं टरव्ह्यूमध्ये डािवर्नची गच्छं ती होता होता
ं
वाचली; कारण कप्टनसाहे ब नाकले गृहःथ होते; आिण चांगल्या नाकाची माणसं चांगली, शूर
ॅ े
वीर असं त्यांचं मत होतं. आता काय करायचं? आपले डािवर्नसाहे ब तर नकटे बुवा; पण
त्याच्या बोलण्याची छाप पडली; आिण त्याची िनवड झाली. काही िदवसांतच एवढ्या मोठ्या
जगूवासाला िनघायचं होतं.
तो ूवास होता दोन वषार्ंचा; पण झाला अखेरीस पाच वषार्ंचा! त्या वेळी डािवर्न कवढा होता?
े
फक्त बावीस वषार्ंचा! बोटीच्या ूवासाचा आधीचा अनुभव? शून्य. िशवाय या कामाचा कसलाही
मोबदला िमळणार नव्हता. खाऊनिपऊन कामं. तशी डािवर्नच्या वडलांना वाटणारी भीती,
नाराजी अनाठायी नव्हती; पण अज्ञातात पाऊल घालावंच लागतं ना. इःटे ट सांभाळत बसला
असता तर? तर तो डािवर्न झाला असता का? आपण ूेमापोटी आपल्या पोरांना अगदी
लहानपणापासून नकाराच्या जाळ्यात कसं अडकवून टाकतो, नाही? िशपला पाठवताना शंभर
वेळा िवचार. पाठवलं तर हजार वेळा काळजी करणं. मी त्यातलाच. नुकती दहावीला बसलेली
आमची मुक्ता एकदम िहमालयात िनघाली. आधीचा काही अनुभव नाही; पण मन घट्ट करून
पाठवलं. परत आली ती आमूलाम बदलून. नंतर कायम शे क, पिक्षिनरीक्षण, साप पकडणं...
हे च ूमुख उद्योग. हा बदल आम्ही घरबसल्या दे ऊ शकलो असतो का?

5. हे सगळे ज्या बोटीनं जाणार होते, ितचं नाव एचएमएस बीगल. बोट म्हटल्यावर आजची
मोठ्ठी, अनेक मजली सुखसोयींनी युक्त अशी बोट डोळ्यांसमोर येईल; पण ते होतं िशडांचं
गलबत. तसं ते फार लहानही नव्हतं. त्यावर सत्तर माणसं राहत, काम करत होती. म्हणजे ते
बढयापैकी असणार. ती या सगळ्या जगूवासाला िटकली बुवा. मला वाटलं होतं, की ती
वादळात सापडे ल; िकवा चाचे आडवे येतील आिण लुटालूट करतील. तसं काही झालं नाही, ही
ं
िकती चांगली गोष्ट! िकती समुि पार कले, िकती खंडांचे िकनारे पािहले... इं ग्लंडहून िनघाले,
े
अटलांिटक पार करत दिक्षण अमेिरकच्या उत्तर भागात. ॄाझीलचा िकनारा. ितथून खाली...
े
मग दिक्षणेला वळसा घालून पिँचम िकनाढयाला, ितथं िचली पार करत गॅलापेगॉस या
द्वीपसमूहापयर्ंत. ितथून पॅिसिफक महासागर कसा पार कला असेल? काही बेटांवर थांबले; पण
े
थेट न्यूझीलंड, ऑःशे िलया. िहं दी महासागरातून दिक्षण आिृकला वळसा घालून परत ॄाझील.
े
ितथून परत इं ग्लंड. कवढा ूवास आहे हा! आिण तोही िशडावर चालणाढया गलबतानं. ितथं
े
तरी त्याला एक ःवतंऽ किबन असावी की नाही? तर तसंही नाही. बोटीच्या एका बाजूच्या
े
तळात, एका खोलीत ितघं जण. एकच खाट. ती त्यातला एक नकाशे काढणारा सीिनयर होता,
त्याला. बाकीचे दोघे हॅ मॉकमध्ये (दोरीचा पाळणा) झोपायचे. मधे वावरायलाही फारशी जागा
नाही.
कल्पना करा, हा ौीमंत घरात वाढलेला पोरगा. िकती हाल झाले असतील? पण काही तबार
नाही डािवर्नची. पिहल्या िदवसापासून बोट "लागायला' सुरवात झाली. उलट्यांनी तो बेजार
झाला. कधी समुि खवळलेला असला, की होतो बढयाच जणांना हा ऽास; पण याला नेहमीच.
अगदी अखेरपयर्ंत हा ऽास झाला; (पुढं जन्मभरही तो आजारीच रािहला.) पण पठ्ठ्याची
तबार नाही. आसपासच्या लोकांना त्याचं आँचयर् वाटलं, की त्या ऽासानं त्याच्या कामावर
पिरणाम होऊ िदला नाही. अगदी ऽास होत असेल, तेव्हा काम करणं अशक्यच; पण जरा बरं
वाटलं, की लगेच काम सुरू; आिण हे च पुढंही आयुंयभर चालू. कमाल आहे की नाही?
आपल्याला सदीर् झाली, डोक चढलं, की काम बंद. ऑिफसला दांडी.
ं
आपलं दखणं म्हणजे या साढयाला िनिमत्तच.
ु
डािवर्न हे का सोसत होता? का त्यानं कठं कधीच तबार कली नाही? का निशबाला बोल िदला
ु े
नाही? कारण उघड आहे . तो झपाटलेला माणूस होता. िनसगार्तली कोडी उलगडण्याचं वेड

6. त्याला लागलं होतं; आिण आयुंयात एखादीच िमळते, अशी ही संधी त्याला िमळालेली.
पिहल्यांदा ॄाझीलच्या िकनाढयावर गलबत नांगरलं; आिण डािवर्न एखादा कणी सोबतीला
ु
घेऊन जंगलात िशरला. त्याचं वणर्न त्यानं कलंय. असं िविवधतेनं नटलेलं दाट जंगल
े
पाहायला िमळणं... म्हणजे िनसगर् अभ्यासकाला ःवगर्च... या अथार्चं काहीतरी. ूत्येक
िठकाणी बोटीतून उतरला, की नदी असेल तर लहान होडक घेऊन आत जायचं. ितथून पुढं
ं
पायी ूवास. आजही ते जंगल िकती दाट आहे ! त्या वेळी तर ते आणखीच घनदाट असणार,
असल्या जंगलात वाटा कठल्या? िशवाय जंगलातली जनावरं ? चावणाढया जळवा, िकडे ... हा
ु
िकती आत जायचा, तर दीड-दोनशे मैल ! म्हणजे अडीचशे-तीनशे िकलोमीटर ! म्हणजे
पुण्याहून कोल्हापूर पायी... तेही रःत्यानं जाण्यासारखं सुखानं नाही. झाडं -झुडपं दर करत.
ू
कोल्हापूरच्या रःत्यावर धाबे असतात. इथं काही नाही, इथं सापापासून वाघापयर्ंत सगळे
ूाणी. जाऊन कसा परत आला असेल सहीसलामत? नुसतं जाणं नव्हतं ते. ती िनसगर्सौंदयर्
पाहायला गेलेली शॅ व्हल कपनीची िशप नव्हती, तर ते होतं अितशय कष्टांनी कलेलं संशोधन.
ं े
िकती तढहे तढहे चे ूाणी तो बघत होता. पिहल्यांदाच त्याला एका महाकाय जनावराची खडकात
अडकन पडलेली कवटी सापडली. ही कणाची? मग ते ूाणी आता का िदसत नाहीत? एका
ू ु
मैदानी भागात दोन तढहे चे िढहया (शहामृगसदृश) िदसले. त्यांच्यांत थोडा थोडा फरक होता.
काही चौरस मैलांच्या पिरसरात एकासारखे पण फरक असलेले हे दोन ूाणी दे वानं का तयार
कले असतील? तो तसा धािमर्क होता; पण आता ूँन पडू लागले होते. "बायबल'मध्ये
े
िलिहलंय, दे वानं ही सृष्टी िनमार्ण कली, ती आजतागायत तशीच आहे . मग हे फरक का
े
िदसतात? ते नामशेष झालेले ूाणी? तेही दे वानेच िनिमर्ले. मग ते पुसले का गेले? त्या वेळी
िदसलेले सांगाडे , जीवाँम उचलून पठ्ठ्या बोटीवर आणत होता. वनःपतींचे नमुने गोळा कले.
े
िकडे तर असंख्यच; पण पक्षीही िशकार करून त्यात पेंढा भरून ठे वलेले. त्या वेळी फोटोमाफी
नव्हती. त्यामुळं संशोधकांना िशकार करावीच लागायची. छोट्या ूाण्यांची कातडीदे खील त्यानं
जमवली.
हे सगळं बोटीवर आणायचं; मग बोटीचा मुक्काम हलायचा. एकका िठकाणी एखादा आठवडा,
े
कधी जाःतही मुक्काम पडायचा. त्या पुढच्या ूवासात तरी डािवर्ननं िवौांती घ्यावी ना; पण
जमवलेल्या ूत्येक नमुन्याची नोंद, वणर्न, वगीर्करणाचं काम चालू. रोजची डायरी िलहायचा.
घरी िमऽांना पऽं िलहायचा. ही पऽं कशी जायची? त्या जंगलात काही पोःटाच्या पेट्या
नव्हत्या मावशी. बंदरावर इं ग्लंडकडं जाणाढया बोटी भेटल्या, की तो ही पऽं तर द्यायचाच; पण

7. जमवलेले अवाढव्य नमुनेही पाठवायचा. ितकडं त्याच्या घरातल्या काही खोल्या भरून गेल्या
असणार.
पऽं िलिहण्याची त्याची ही सवय पुढं आयुंयभर रािहली. तो घराबाहे र फारसा पडत नव्हता,
तरी या पऽव्यवहारानं त्यानं अनेक िमऽ जोडलेले होते. शास्तर्ीय जगतात तर त्याचा पऽांद्वारा
चांगलाच संपक होता. उदयोन्मुख संशोधकांच्या पऽांनाही तो सिवःतर उत्तरं द्यायचा. अिभूाय
र्
कळवायला, वषार्ला त्यानं पंधराशेच्या पुढं पऽं पाठवलीत म्हणजे िदवसाला पाच ! आिण तीही
दोन ओळींची खुशाली-पऽं नव्हे त; तर चांगलीच सिवःतर. आपण तर चांगलाच धडा घ्यायला
पािहजे यातनं. पऽ िलहायचा िकती कटाळा येतो. आज िलहू, उद्या िलहू करत मूळ पऽ हरवून
ं
जातं. आपण ते सगळं िवसरून जातो. पुढं तो माणूस रागावून दसरं पऽ िलिहतो ◌ः "पऽाला
ु
उत्तर द्यायची साधी सभ्यता नाही?' मग भानावर येऊन आपण पऽ शोधू लागतो; पण ते पाय
फटू न कठं िफरायला गेलेलं ! डािवर्नचा हा मोठा पऽव्यवहार त्याच्या मुलानं - ृािन्सस
ु ु
डािवर्ननं - ूिसद्ध कलाय. त्यात िकती नव्या नव्या गोष्टी कळतात. त्या त्याच्या
े
पुःतकांमध्येही नसतात; तसंच त्याचं डायरीलेखनही. माणूस का मोठा होतो, तो का मोठं
काम करतो, त्याच्या मागं या क्षुल्लक वाटणाढया सवयी असाव्यात, नाही?
िवद्यापीठात असताना त्याला भू-शास्तर्ाचा (िजऑलॉजी) नाद लागला होता. या बीगल ूवासात
त्यानं वाचायला (एकमेव?) मंथ घेतला होता, तो डॉ. लायेल (ङरूशौौ) यांनी िलिहलेला.
सतत तो वाचायचा; आिण त्याूमाणे िनरीक्षणं करायचा. लायेलांशी त्याचा पऽव्यवहारही
होता, अगदी शेवटपयर्ंत. लायेलनी त्याला खूप आधार िदला. पिँचम िकनाढयावर असताना
त्यानं एक भूकप अनुभवला. एक भाग खचलेला पािहला; आिण त्यावर वरचा भाग सरकन
ं ू
येऊन बसलेलाही पािहला. तर दसरीकडं खालचा एक भाग पाण्यावर उचलला जाऊन बेट
ु
बनलं. तप्त पृथ्वी थंड होताना काय झालं असेल, बेटं, समुि, डोंगर, जमीन, कसे तयार झाले
असतील, हे ूत्यक्षच पाहायला िमळालं. लायेल हे च म्हणत होते. त्यांच्या िथअरीला हा
चांगलाच पुरावा िमळाला होता. डािवर्नची ही काही िनरीक्षणं, ूवासपऽं ितकडं इग्लंडमध्ये
आधीच ूिसद्ध होऊ लागली. वैज्ञािनक वतुळात या तरुण संशोधकािवषयी कतूहल िनमार्ण
र् ु
झालं. आल्यावर लायेलनी तर त्याला त्यांच्या वैज्ञािनक मंडळाचं सदःय करून घेतलं. "दिक्षण
अमेिरकचा भू-शास्तर्ीय अभ्यास' असं पुःतकही त्यानं िलिहलं.
े
त्या वेळी जीवाँम ऊफ फॉिसल्स हाही शोध लागला होता. ूाणी, पक्षी, काही वनःपतीही
र्

8. समुिाच्या तळाशी गाळात गाडल्या जातात, त्यांचे थरांवर थर होतात, ते घट्ट होऊन त्यांचे
खडक बनतात, जे मध्ये सापडते, त्यांचे ठसे त्यावर उमटतात. कधी कधी ते ूाणी नष्ट
होताना, त्यांच्या पेशीनपेशींत किल्शयम िकवा तत्सम पदाथर् जाऊन बसतात, त्यामुळं त्यांचे
् ॅ ं
जसेच्या तसे घन आकार राहतात. हे सगळं िकती हजार, लाख, कोटी वषार्ंपूवीर् घडलेलं. त्या
खडकाचं वय काढता येतं. मग आपोआपच या जीवांचंही कळणारच.
थोडक्यात काय, डािवर्न हे दगडं -धोंडे वाहून का आणत होता, हे कळावं. एक िठकाणी त्याला
े
टे कडीच्या तुटलेल्या भागात पांढरं काही तरी िदसलं. ते उकरलं. तो मोठ्या ूाण्याचा अवशेष
होता. तो काढीपयर्ंत आणखी हाडं िदसली. सगळा डोंगर म्हणजे कबरःतानच होतं. त्याचा
अभ्यास कल्यावर तोच ूँन पडला. हे सगळं गेलं कठं ? त्यात आिृकतल्या गेंड्याचा
े ु े
भाऊबंद होता. हा इकडे कसा? आिृकतून इथं येणं शक्य नव्हतं. मग हे खंड पूवीर् एकच होते
े
की काय? (पुढं वेग्नरनं हे शोधून काढलं.) एका ूँनातून अनेक ूँन. ूँन पडणं ही िकती
महत्त्वाची घटना असते! माणसाला ूँनच पडले नसते तर? आजवर जे ज्ञान साठलं आहे , ते
िमळालं असतं का? फार ूँन िवचारणाढया िवद्याथ्यार्ला िकती नामोहरम कलं जातं, आपल्या
े
शाळांमध्ये. आमच्या वगार्त सोमनाथ नावाचा काटकळा मुलगा होता. गुरुजींनी काही िशकवलं,
ु
की ूँन िवचारायला याचा हात वर झालाच समजा. मग गुरुजी हे टाळणीनं म्हणायचे,
""झालीच सोमनाथची लाकडं वर.'' सगळे हसायचे. तोही पठ्ठ्या असा, की तो नामोहरम
नाही व्हायचा. कतूहल नसतं, तर मानवी जीवन िकती शुंक झालं असतं. म्हणून सवर्ज्ञतेचा
ु
दावा करणारे गुरू, महाराज ही मंडळी बिघतली, सवर् ूँनांची उत्तरं आमच्या िवचारसरणीत
आहे त, असा दावा करणारे आमही कायर्कतेर्, पंिडत पिहले, की आँचयर् वाटतं. ज्ञानाचा कवढा
े
महासागर आहे . तो एका कणाला िकवा कणा िवचारसरणीला उलगडला असणं शक्य आहे का?
ु ं ु
कोणी शास्तर्ज्ञ समुि िकनाढयावरून िफरत असता, कणाच्या ूँनाला उत्तर दे ताना त्यानं
ु
वाळू चा बारीकसा खडा उचलला. म्हणाला, ""एवढं माहीत आहे ,'' आिण सागराकडं बोट
दाखवून म्हणाला, ""अजून माहीत नसलेलं एवढं आहे .'' ही खरी नॆता. खढया शास्तर्ज्ञाला,
शास्तर्ात-ूँनात बुडालेल्यालाच ती असू शकते. ""गप्प बस, जादा शहाणपणा करू नकोस,''
अशा संःकृ तीत ती
कशी असणार?
***
डािवर्नच्या बुद्धीला धक्क बसत होते. तो धमर्शास्तर्ातला किॄजचा पदवीधर. त्यामुळं
े ें

9. "बायबल'तर कोळू नच प्यालेला. "जुन्या करारा'त िलिहलेल, तीच त्यांची ौद्धा. पृथ्वीवर दे वानं
ं
ूाणी, वनःपती सृष्टी िनमार्ण कली, तेव्हापासून ती आजवर तशीच आहे . त्यात काही बदल
े
नाही. माणूस नंतर िनमार्ण कला. ही सृष्टी माणसासाठीच तयार कली. या मनुंयकिी िवचारानं
े े ें
आज िनसगार्चं जीवघेणं नुकसान करून घेतलंय आपण; पण तो िवषय बाजूला. ूाणी,
वनःपती जेव्हा िनमार्ण कले, तेव्हापासून ते तसंच आहे , हा खरा मुद्दा. आँचयर् म्हणजे सवर्
े
वैज्ञािनक जगही तसंच समजत होतं. याला धक्क बसणं आधीच सुरू झालं होतं.
े
"बायबल'ूमाणं ही िनिमर्ती कधी झाली तर चार हजार वषार्ंपूवीर्. एका धमर्पंिडतानं सांिगतलं,
""सहा हजार वषार्ंपूवीर्.'' भूशास्तर्ज्ञ पाहत होते, पृथ्वीवरच्या खडकांच्या वयाचे अंदाज करत
होते. ते लाखो-कोटी वषार्ंपवीर्चे. फॉिसल ऊफ जीवाँमांचं वयही तसंच; पण हे मांडायचं धाडस
ू र्
होत नव्हतं. वैज्ञािनक मंडळींत याचीच चचार् माऽ चालू होती. उत्बांतीची ही कल्पना मांडली
गेली होती. खुद्द डािवर्नचे आजोबा उत्बांतीचे समथर्क; पण त्यांना हे कसं झालं, हे सांगता
आलं नव्हतं. डािवर्ननं ते काम कलं, म्हणून त्याला महत्त्व. तर जंगलातून िफरणारा डािवर्न
े
आता िवचार करू लागला, हे कसं? या ूवासात उत्बांतीचे पुरावे िमळत होते; पण उत्तरं पुढं
िमळायची होती.
ूवासात काही दृँयं िवलक्षण होती. ःपॅिनश वंशाचे लोक ःथािनक आिदवासींना िटपून िटपून
भोसकन मारत होते. िस्तर्या, लहान मुलांनाही. यानं त्यांना असं का करता िवचारलं; तर ते
ू
म्हणाले, ""रानटी लोकांना मारून जग साफ करतोय.'' डािवर्नला आँचयर् वाटलं. संताप आला
असणार. या आिदवासी जमातीपैकी एक जण त्यांच्या बीगलवर होता. आधीच त्याला
इं ग्लंडमध्ये आणून िशकवून सुधारून टाकलं, म्हणजे त्याच्यामाफत िशक्षण, धमर्ूसार करता
र्
येईल. त्याला त्या जमातीत आणून सोडलं; पण तो काही िदवसांतच ती सभ्यता सोडू न परत
त्या आिदवासींचं जीवन जगू लागला. मलाही या घटना फार िवदारक वाटल्या. आिदवासींना
िटपून मारणं काय; आिण आिदवासींना "सुधारण्या'साठी त्यांच्यात असा माणूस सोडणं काय,
दोन्हींत फरक फक्त िडमीचा. त्यांना त्याचं जीवन जगू द्यावं की. ते नाकारणारे तुम्ही कोण?
आिण तुम्ही तरी सुधारलेली कशावरून? त्या िकवा त्याआधीच्या काळात इग्लंडमधल्या
ं
कारखान्यांत, खाणींमध्ये बालकामगारांचं भीषण शोषण होत होतं. त्याला काय म्हणायचं?
आिण भारतासारख्या अनेक दे शांवर राज्य करून ितथल्या िनसगर्सपत्तीची लूट करणं, ही
ं
कठली संःकृ ती ?
ु
बरं , जाऊ द्या. आपला डािवर्नभाऊ त्यातला नव्हता; पण कप्टन िफट्झरॉय माऽ त्यातलाच.
ॅ

10. म्हणून त्या दोघांत अनेक बाबतींत मतभेद होऊ लागले. खटक उडू लागले. डािवर्नला गुलामी
े
अिजबात मान्य नव्हती; आिण िॄिटश सत्ता तर त्यावरच िवसावलेली. िकती दोष िदला, तरी
कप्टनमुळं डािवर्नला ही संधी िमळाली, म्हणून िवज्ञानाला संधी िमळाली, म्हणून
ॅ
आपल्यालाही. पुढं डािवर्नच्या पुःतकावर गदारोळ माजला, तेव्हा िफट्झरॉय म्हणाला, ""हा
असं काही करतोय, असं काही िलिहणार आहे हे त्या वेळी मला कळलं असतं, तर त्याच वेळी
मी त्याला समुिात फकन िदलं असतं.'' त्यानं तसं कलं नाही, हे आपलं नशीब.
े ू े
बीगल हळू हळू दिक्षण अमेिरकच्या पिँचम िकनाढयानं वरवर उत्तरे कडं येत होती. मुख्य
े
भूमीच्या पिँचमेला चारपाचशे मैलांवरच्या गॅलापेगॉस या बेटांच्या समूहापाशी आल्यावर
मुक्काम पडला. पॅिसिफकमधली ही बेटं म्हणजे आता वैज्ञािनकांची पंढरी झाली आहे . बुद्धाला
बोिधवृक्षाखाली जे ज्ञान झालं, तसंच डािवर्नला इथं उत्बांतीबद्दल. तशी ूवासात आधीपासूनच
ती कल्पना दार ठोठावू लागली होतीच; पण इथं सगळं आभाळ ःवच्छ झालं. ितथं त्याला
काही बेटांवर महाकाय कासवं िदसली. माणूस बसू शकल इतकी मोठी. दिक्षण अमेिरकच्या
े े
मुख्य भूमीवरच्या गव्हनर्रनं याला सांिगतलं होतं, की कठल्याही कासवाची पाठ मला दाखव;
ु
मी ते कठल्या बेटावरचं कासव आहे ते ओळखीन. थोडक्यात काय, बेटाूमाणं पाठी बदलतात.
ु
आपल्याकडं म्हण आहे , बारा मैलांवर भाषा बदलते, तशी.
त्या बेटांवर एक अलगच दिनया होती. ितथले ूाणी-पक्षी वेगळे च होते. आजवर पािहल्यापेक्षा
ु
वेगळे आकार, वेगळे रूप... जसं त्याला त्या सांगाड्यांनी, जीवाँमांनी चिकत कलं होतं, तसंच
े
इथं झालं. ती दिनया गेलेली, तर इथं तशीच ूत्यक्षात उभी! एकाच जातीचे ूाणी, मग
ु
बेटाबेटांवर फरक पडायचं कारण काय? या ूँनानं त्याचं डोक भणाणलं. आिण लखकन
ं
ूकाश पडला. हा शोध लागण्याचा क्षण. ूत्येक शास्तर्ज्ञाच्या जीवनात हे वा वाटावा असा क्षण.
िकतीही संपत्ती ओता, िडग्र्यांच्या थप्प्या लावा, तो िमळत नाही; पण मेरी क्युरीसारख्या,
एखाद्या शेडमध्ये ूयोगशाळा थाटणाढया गरीब नािदष्टाला िमळू न जातो तो. सूफी संूदायात
गुरू िशंयाच्या डोक्यावर हात ठे वतो. िशंय बेशुद्ध पडतो; आिण शुद्ध येते तेव्हा त्याचं जग
बदललेलं असतं. वैज्ञािनकांच्या डोक्यावर हात ठे वायला कोणी नसतं; पण साक्षात्कार? वा, वा!
त्यानंतर त्याचंही जग बदलून जात असणार. जातंच. बोटीवरच्या एवढ्या हालअपेष्टा,
जंगलातली एवढी तंगडतोड, नमुन्यांची एवढी ओझी वाहणं... डािवर्न थकला असेल का?
थकला असेल; पण त्याचं भान नसेल. इथं हा साक्षात्काराचा क्षण वैज्ञािनकाला आपोआप
िमळत नसतो. ूचंड धडपडीत, ध्यास घेऊन काम करण्यात तो िवजेसारखा चमकतो; आिण

11. समोरच येतो.
काय होता हा साक्षात्कार?
***
थांबा, आधी त्या पआयांचं सांगू. मग तो चमत्कार सांगतो. तर पआयांच्या वेगवेगळ्या पन्नास-
पंचावन्न जाती शोधल्या. त्यांतल्या िफच नावाच्या पआयाच्या चोचींमध्ये फरक. बाकी शरीर
ं
तेच; पण चोचींत फरक. का बरं ? काहींच्या चोची पोपटासारख्या टणक. कठीण फळं फोडता
येतील िकवा िबया खाता याव्यात अशा. काहींच्या त्या मानानं पातळ. फलांतला मधुरस
ं ु
चोखता येईल. काहींच्या चोची िकडे खाण्याजोग्या; तर काहींच्या सुतार पआयाूमाणं खोडाला
खोदन आतले िकडे खायला सोयीच्या. एका पआयाच्या जातीत एवढी िविवधता? जे ःपष्टीकरण
ू
सुचलं, त्यामुळं गॅलापेगॉस हे तीथर्क्षेऽ झालंय. आजही डािवर्न गेला त्या बीगलच्या मागार्नं
तरुण वैज्ञािनक जातात. त्या वेळी डािवर्नला िदसलेल्या ूजाती िमळतात का, ते पाहतात.
त्यावर पुःतक िलिहली गेली आहे त.
ं
तर ती सुचलेली कल्पना अशी. ती बेटं जवळजवळ असली, तरी त्यावरचं वातावरण वेगवेगळं
आहे . काही िठकाणी दाट झाडी; तर काही िठकाणी कोरडी रे ताड जमीन. िफच पक्षी ितथं ज्या
ं
बेटावर आहे त, ितथं अन्न असेल, त्याला अनुरूप त्यांच्या चोची झाल्या. कासवांच्या बाबतीत
िजथं त्यांना खायला जिमनीलगत वनःपती आहे त, ितथं नेहमीच्या आकाराच्या पाठी आहे त.
िजथं झुडपं आहे त, ितथं मान वर करता आली, तरच ते अन्न िमळे ल, ितथं ती पाठ वेगळी
आहे . वेगळी म्हणजे? िडझाईन वेगळं नाही. िजथं डोक आहे , त्यावरचा पाठीचा भाग आत
ं
गेलाय. ितथं मान वर करायला जागा झालीय. म्हणून माना लांब करून ते थोडा वरचा पाला
खाऊ शकतात. आहे की नाही िनसगार्ची करामत? ही करामत कोणी कली नाही, तर ती झाली
े
आहे . उत्बांती झाली हा डािवर्नचा शोध नाही; तर उत्बांती कशी झाली, हा त्याचा शोध.
ूत्येक जीव त्याची अपत्यं िनमार्ण करतो. ूत्येक वेळी ही तंतोतंत कॉपी नसते. त्यात थोडा
फरक पडतो. हजारो, लाखो वषार्ंत हे बदल इतक वाढतात, की मूळ ूजातीशी साम्य राहत
े
नाही; आिण मग वेगळी ूजाती तयार होते. डािवर्ननंतर झालेल्या संशोधनातून तर कळलं स्तर्ी
आिण पुरुष िकवा नर-मादी असे तयार झाले. अपत्य त्या दोघांचे िनम्मे-िनम्मे गुण घेतं.
ं
कठलं रूप घेतं, हा पूणर् चान्स, योगायोग. त्यामुळे आपण बघतो, एका घरात आठ भावंडं;
ु

12. पण िदसायला, गुणांनी ूत्येकांत फरक. त्यातून िविवधता ूचंड वाढली. ूत्येक ूजातीच्या
अनेक ूजाती. हे सगळं बराच काळ चाललेल.
ं
मधल्या काळात बाहे रची पिरिःथती बदलत होती. भूकप होत होते. नवी बेटं िनमार्ण होत
ं
होती. िहमयुगं आली, ूलय झाले. डोंगर खचून महाकाय दढया िनमार्ण झाल्या. समुिाचे तळ
वर उचलले जाऊन त्यातनं िहमालयासारखे डोंगर तयार झाले. िकत्येक ूाणी, वनःपतींच्या
ूजाती पूणर् नामशेष झाल्या. ज्यांच्यात िटकन राहण्यासाठी शारीिरक अनुकलता होती, त्या
ू ू
िटकल्या. डायनासॉर तर पुसलेच गेले; पण मुग्या, डास जगले. अगदी जपानच्या ऍटमबॉंब
ं
ःफोटानंतरही काही कीटक जगले. ही अनुकलता म्हणजे िनसगार्नं कलेली िनवड. याचा अथर्
ू े
िनसगार्ची किमटी, िसलेक्शन करायला बसली नव्हती. ते आपोआप होत गेल. म्हणायची पद्धत
ं
म्हणून नॅचरल िसलेक्शन. पुढं लॅबमध्ये माणसानं संकिरत जाती िनमार्ण कल्या, हे िनसगार्त
े
आपोआप झालेल. कसं झालं, तर ूत्येक आवृत्तीत होणाढया चुकांमुळं िकवा खरं तर पडलेल्या
ं ं
फरकांमळं. या चुका िकती पथ्यावर पडल्या. गुरुजींनी पेपर तपासल्यावर ज्यानं जाःत चुका
ु
कल्या, त्याचा पिहला नंबर असं म्हणावं तसं झालं. िजतकी िविवधता जाःत, िततकी िटकन
े ू
राहण्याची शक्यता जाःत. आज आपण िविवधता िकती नाकारतो! पोरांना एकसारखे युिनफॉमर्
घालायचे, मॅनेजमेंटवाल्यांची एकसारखी भाषा, सगळं रोबोसारखं. आता तर िठकिठकाणची
अन्न, कपडे , भाषा यांतली वैिशंट्यं लोपत चालली आहे त. सगळं एकसारखं होत आहे .
िविवधता या िनसगार्च्या मोठ्याच गुणाला आपण पारखे होत चाललो आहोत.
तर हे उत्तर सापडल्यानंतर डािवर्न सगळ्यांना ते लावून पाहू लागला. नष्ट झाले त्याला कारण
तेच; आिण शारीिरक बदल घडत गेले, त्यालाही कारण तेच. डािवर्नच्या आधीच्या लामाकच्या
र्
िसद्धांतात फरक आहे . तो म्हणतो, झाडपाला खाली िमळे नासा झाला, उं च मान करून िजराफ
उं चावरचा पाला खाऊ लागले. त्यामुळं त्यांच्या माना लांब होत गेल्या. डािवर्न म्हणतो, असं
नाही. िजराफांच्या पुनरुत्पादनात चूक झाली. काहींच्या माना लांब झाल्या. ते िटकले. त्यांची
ूजा पुढं गेली. कोणी िवचारे ल, मग सगळीकडं असे िजराफ का नाही झाले? उत्तर असं, की
सगळीकडं िजराफ नव्हते, सगळीकडं तशाच "चुका' झाल्या नाहीत; आिण सगळीकडं तशी
तंतोतंत पिरिःथती नव्हती.
माणसाचंही तसंच. अिृकत पिहला माणूस जन्मला. मग ते टोळ्याटोळ्यांनी जगभर पसरले.
े
ते उत्तरे कडं थंड ूदे शात गेले असतील, तेव्हा कसे जगले असतील? अिृका िवषुववृत्तीय

13. ूदे शात. ऊन जाःत. म्हणून त्वचेखाली मेलिनन हे रं गिव्य दे णाढया पेशींची संख्या जाःत.
ॅ
उत्तरे कडे , थंड ूदे शात सूयर् कमी िदवस, त्याची ूखरताही खूप कमी. मग त्वचेखाली
िव्हटॅ िमन-डी कसं तयार होणार? कॉपीमध्ये ज्यांचे रं ग उजळ होते, ते िटकले. बाकी? एक तर
नामशेष, नाही तर ःथलांतर. एिःकमो तर अगदी लाल गोरे . मेलॅिनन जवळपास नसतेच.
आता सगळं च बदललं. आपण कठू नही कठं जातो, ःथाियक होतो; कारण आपण आता कपडे ,
ु ु
घरे , एसी... वगैरे बाहय साधनं िनमार्ण कली. त्या वेळी तसं नव्हतं. आता काळा माणूस
े
अमेिरकत, तर गोरा दिक्षण आिृकत. उन्हात उन्हाची, थंडीत थंडीची काळजी घेतली, की
े े
पुरतं; पण तरी पुनरुत्पादनात चुका अखंड होत आहे तच. ते थांबेल कसं?
डािवर्नच्या नंतर इतरांना सापडलेलं उदाहरण फार चपखल आहे . इं ग्लंडमध्ये पूवीर् िफकट
पांढढया रं गाचे पतंग (फलपाखरांमधला मोठा ूकार) होते. त्यांत काही अधूनमधून काळ्या,
ु
काळपट अशाही रं गांचे िनमार्ण होत; पण ते संख्येनं कमी. पुढं इं ग्लंडमध्ये औद्योिगक बांती
झाली. कोळशाच्या धुरामुळं सगळा पिरसर काळवंडला. झाडांची खोडं ही काळी पडली. पांढरे
पतंग त्यावर उठू न िदसू लागले; आिण पक्षी त्यांना सहज पकडू न खाऊ लागले. उलट काळे
लपून गेले, ते जाःत जगले. काही काळानंतर कणी िनरीक्षण कलं, तर िदसलं, आता काळे
ु े
बहुसंख्य; आिण पांढरे नगण्य. आधी फरक पडले होतेच; पण पिरिःथती बदलली. त्याबरोबर
ही उलटापालट झाली. (असेच पांढढया, भुढया रं गाच्या उं दरांचही उदाहरण आहे .)
ं
उत्बांतीचा ूवास सरळ रे षेत नसतो. तो उलट-सुलटही असू शकतो. सध्या काही आिदवासी
समूहांमध्ये "िसकल सेल ऍिनिमया' हा आनुवंिशक दोष आहे . त्यांच्या तांबड्या पेशी गोल
नसतात; िवळा िकवा चंिकोरीच्या आकाराच्या. त्यामुळं कायम ऍिनिमया. कारण ऑिक्सजन
ं
वाहून नेण्याचं काम करणाढया िहमोग्लोिबनचा तुटवडा. आई आिण वडील दोन्ही िसकल
सेलवाले; तर मूल जेमतेम दहा-वीस वषर्ं जगणार, पण त्यांच्यापैकी एक नॉमर्ल असेल, तर
मुलामध्ये िसकल सेल"शे ट' (संभावना) असते, असं. पण एक काळी िसकल सेल शे ट हा
े
फायदा होता. कारण त्यांना मलेिरया होऊ शकत नाही. मलेिरयाचे जंतू तांबड्या पेशीत िशरून
त्यांच्या वाढीतील एक अवःथा पूणर् करतात. ती या "िसकल'वाल्यांमध्ये होऊ शकत नाही.
म्हणून जेव्हा मलेिरया ूचंड ूमाणात होता, औषधं नव्हती, तेव्हा हे आिदवासी जगले. आता
तोच दोष बनला. म्हणजे हे त्या पाकोळ्यांसारखंच झालं. आता इं ग्लंडमधल्या औद्योिगक
जगाचं रूप बदललं. आता एवढा आसमंत काळं करणारा कोळशाचा धूर नाही. आता पांढढया
पाकोळ्यांची संख्या परत वाढलेली असणार.

14. या नैसिगर्क िनवडीच्या कारणानंतर डािवर्ननं शोधून काढलं, या चुका िकवा फरक होण्याचं
ं
आणखीही एक कारण आहे . ते म्हणजे सेक्शुअल िसलेक्शन. नर िकती योग्य आहे , बळकट
आहे , हुशार आहे िकवा सुदर आहे , यावर मादी अनेकांतून एकाच नराची िनवड करते, आिण
ं ं
त्याच्याशी समागम करून ूजा िनमार्ण करते. मोराला एवढा अवजड िपसारा का आहे ?
त्यामुळे शऽूचं भआय होण्याचा धोका तो पत्करतो; कारण मादी त्यावरून िनवड करणार आहे .
िपसारा सुदर आहे , त्यावर चमकते रं ग आहे त, याचा अथर् त्याचं शरीरही िनरोगी-धष्टपुष्ट आहे .
ं
मधमाँयांमध्ये राणी उं च भरारी घेते, ितच्या मागं अनेक नर लागतात. जो यशःवी असतो,
तो योग्य वर. चांगल्या अपत्यांची ती खाऽी.
एका ूकारच्या कीटकांमध्ये काही नरांचे डोळे लाल िटं बासारखे असतात. काही पांढरे असतात;
पण लक्षात आलं, की माद्या लाल डोळे वाल्या नराचीच िनवड करतात. शास्तर्ज्ञांनी लाल, पांढरे
असे सारख्या संख्येत नर सोडले (मयार्िदत जागेत). काही िदवसांनतर पािहलं, तर सगळे नर
ं
लाल डोळे वाले. पांढरे संपूनच गेले. माद्यांनी हे लालवाले का िनवडले? कोण जाणे! तुम्ही
त्यांनाच िवचारा. संःकृ तातले एक सुभािषत आहे च, (कठले ते आठवत नाही) "स्तर्ी ःवभावाचा
ु
कणाला पत्ता लागला आहे ?' अशा अथार्चे. हे अथार्त पुरुषी वाक्य; पण आठवले त्याला काय
ु
करणार?
काही बाबतींत िनवडीचा ूँन नर आपसांतच सोडवतात. त्यांच्यात लढाई होऊन जो िजंकतो
त्याची िनवड. काही पआयांना असला िहं सकपणा मानवत नाही. मादीचं मन िजंकण्यासाठी ते
आकाशात तढहे तढहे च्या िगरक्या मारून दाखवतात. मी एकदा पाह्यलंय. नीलकठची (रोलर)
ं
जोडी. नर िगरक्या मारून दाखवत होता. परीक्षकाच्या खुचीर्त बाईसाहे ब बसल्या होत्या.
सुगरणीतला तर नरच घरटं बांधत असतो. ती जंगलात कठं कठं लटकलेली घरटी पािहलीत?
ु ु
काय काय असतं ते? मॅडमला पसंत पडे पयर्ंत तो ती घरटी तयार करतो. पसंत पडलं, तरच
मग पुढचा संसार.
***
उत्बांतीला काही वेळ इथंच सोडू .
कारण डािवर्नला घरी पोचवायला बीगल बोट खोळं बली आहे . एवढ्या खडतर जगूवासात
काहीही अडचण आली नव्हती, हे िवशेष. तो १८३६ मध्ये परत आला. आल्या आल्या भावाकडं

15. लंडनमध्ये काही वषर्ं रािहला. त्या काळात माल्थसचा लोकसंख्येिवषयीचा िनबंध वाचला.
लोकसंख्या आिण अन्नाची उपलब्धता यांचं एकमेकांवर अवलंबून असणं, लोकसंख्या ज्या
वेगानं वाढते, त्या वेगानं अन्नपुरवठा वाढत नाही; मग अिःतत्वासाठी ःपधार् करावी लागते,
असा काहीसा आशय. डािवर्ननं त्याची सांगड ूािणसृष्टीशी लावली. ूाण्यांनाही अन्नासाठी
ःपधार् करावी लागते. त्यात जे िटकतात ते जगतात; आिण त्याला पडलेला ूँन सुटलाच
जसा.
परत आल्यावर तो सत्कार समारं भात गेला नाही, की हारतुरे घेतले नाहीत. िचत्तथरारक
ूवासवणर्न सांगून सभा गाजवल्या नाहीत. िनवांत घरी येऊन तो कामाला लागला. त्याचा
एक िमऽ जीवाँमांमधला तज्ज्ञ होता. त्याच्याबरोबर आणलेल्या जीवाँमांवर चचार्. मग
पिक्षतज्ज्ञ िमऽाबरोबर तो िवषय त्यानं समजून घेतला. वनःपितशास्तर्ज्ञ हे न्ःलॉ हूकर यांना ते
सगळे नमुने दाखवून झाले. म्हणजे मला शोध लागलाय, माझं तुम्ही ऐका, हा उतावळे पणा
त्यानं कला नाही. तो शांत रािहला. त्या त्या तज्ज्ञांकडू न ते ते िवषय समजून घेतले; कारण
े
त्यानं कसलंही औपचािरक, िवद्यापीठातलं िशक्षण घेतलं नव्हतं. औपचािरक िशक्षणाला त्यानं
महत्त्व िदलं. पुढं गजबजाटात राहणं नको, म्हणून लंडनच्या दिक्षणेला डाऊन्स गावी शांत
पिरसरात घर घेऊन रािहला.
तो लगेच उत्बांतीिवषयी बोलला का नाही? एक तर त्यानं लोकांच्या धािमर्क भावना
दखावल्या जाणार होत्या. चचर्चा िवरोध होणार होता; आिण दसरं म्हणजे, त्यालाही त्या
ु ु
िवषयाचा नीट अभ्यास करायचा होता. नीऽऽऽट म्हणजे िकती काळ हो? काही मिहने? एखाद-
दसरं वषर्? छे , छे ! तब्बल वीस वषर्ं तो अभ्यासच करीत रािहला. आणलेले नमुने अक्षरशः
ु
हजारो होते. ूत्येक नमुना घेऊन बसायचा. त्याची सिवःतर नोंद करायचा. त्याचे िकती
वेगवेगळे िनंकषर् काढता येतील, त्याचा सांगोपांग िवचार करायचा... की नंतर पुढचा नमुना,
असंख्य िकडे , फलपाखरं , पानं होती. पक्षी होते. उं दीरसदृश ूाण्याचे तर त्यानं िकतीतरी
ु
(तीस-चाळीस) नमुने आणले होते. त्यांपैकी एका ूजातीला शास्तर्ीय जगाने डािवर्नचेच नाव
िदले. पिहल्यांदाच ती ूजाती शोधली म्हणून. कधी त्याचे वैज्ञािनक िमऽ येऊन या
सगळ्यांवर चचार् करीत. कधी वादही होत. त्यात ूमुख हूकर आिण हक्सले. या सगळ्यांनी
डािवर्नला त्याचं संशोधन िलिहण्याचा खूप आमह कला; पण समाधान होईपयर्ंत डािवर्न
े
संशोधन मांडणार नव्हता.

16. पण त्याला ते मांडावंच लागणार होतं. कारण तशी पिरिःथती िनमार्ण झाली. वॉलेस नावाच्या
तरुण वैज्ञािनकानं त्याला त्याचा िनबंध अिभूायासाठी पाठवला. तो वाचला आिण डािवर्नच्या
पायाखालची जमीनच जशी सरकली. डािवर्न जे म्हणत होता, त्या िनंकषार्पयर्ंत वॉलेस
ःवतंऽपणे आला होता. याचा अथर् डािवर्ननं आयुंयभर कष्टानं कलेलं काम मातीमोल झालं
े
होतं. आता या िथअरीचा शोध वॉलेसच्या नावावर लागणार होता. िवज्ञानाच्या इितहासात
त्याचं नाव नोंदलं जाणार होतं. जसा "तो' साक्षात्कार हे कज्ञािनकांचं भाग्य, तशी ही त्याची
ै
दसरी बाजू. आपल्या आधी कोणी तरी मांडेल, ही नेहमीची भीती. या क्षेऽात चोढयाही अनेक
ु
झालेल्या. एकाचं संशोधन दसरा सहजपणे लाटतो. त्याला सवर् फायदे िमळतात. शेवटी ती
ु
सुचलेली संगती महत्त्वाची. ती उचलली की झालं. त्याला पुराव्याचं पाठबळ कणालाही दे ता
ु
येतं. आपल्या दे शात पेटंटसाठी अजर् कला, तरी भागत नाही. जगासाठी नोंदवावा लागतो.
े
समजा, कायद्यानं आपली बाजू खरी असली, तरी ते कोटार्त ूःथािपत करणं िकती अवघड. ते
करताना संशोधकाचा जीव जातो.
वॉलेस त्यातला नव्हता. तो डािवर्नचा चाहता होता. त्याला भेटूनही गेला होता. वनःपतींच्या
ूजाती वेगळ्या कशा काढाव्यात, याबाबत त्यानं डािवर्नशी आधी पऽव्यवहार कला होता.
े
डािवर्नचं ूवासवणर्न वाचलं होतं. गरीब पिरिःथतीत जन्मलेला, कष्टांची कामं कलेला माणूस.
े
िकडे , पाखरं जमवून संमाहकांना िवकायचा. डािवर्नूमाणंच तो दिक्षण अमेिरकतल्या जंगलात
े
गेला; पण येताना त्याच्या बोटीला आग लागली. दसढया बोटीनं येऊन वॉलेसला कसंबसं
ु
वाचवलं; पण जमवलेले नमुने या सगळ्यांत नष्ट झालेले. नंतर तो पूवकडं मलायाकडं गेला.
ेर्
इं डोनेिशयामधले ूाणी-पक्षी-वनःपती आिण पूवकडं ऑःशे िलयामधले यांच्यात फरक आहे , हे
ेर्
त्यानं सूमाण दाखवलं. त्या रे षेला वैज्ञािनक जगानं "वॉलेस लाइन' असं नाव िदलं आहे . तर
या वॉलेसनं त्याचा िनबंध डािवर्नकडं पाठवला; आिण वाचून तो पुढे बुजगर् वैज्ञािनकांकडं
ु
म्हणजे लायेल वगैरेंकडे पाठवावा, असं सुचवलं.
डािवर्ननं जड मनानं तो तसा पाठवला. कोणी म्हणतं, डािवर्ननं त्या िमऽांना तार करून
बोलावून घेतलं. एकण एकच; पण त्या बुजुगार्ंना हे संशोधन डािवर्ननं खूप वषर्ं आधी कलंय,
ू े
ते माहीत होतं. काही वषार्ंपूवीर् त्याच्या संशोधनाचा आराखडा असलेला हा िनबंध या िमऽांनी
वाचलेला होता. मग या सगळ्यांनी पुढाकार घेतला. हे ौेय दोघांनाही िमळालं पािहजे, म्हणून
दोघांचेही िनबंध एकाच वेळी वैज्ञािनकांच्या "िलिनयन सोसायटी'पुढं वाचावेत असं ठरवलं.
हूकरनं आपण डािवर्नचं संशोधन खूप वषार्ंपूवीर् वाचलं असल्याचा िनवार्ळा िदला. तो िनबंध

17. वाचायला डािवर्नही नव्हता; आिण वॉलेस तर खूप दर होता. डािवर्नचा मुलगा गेल्यानं तो
ू
त्याच्या दफनिवधीत व्यम होता. बघा, काय िवलक्षण आयुंय! िनणार्यक क्षण जगता येतोच
असं नाही. "िलिनयन सोसायटी'त त्या वेळी उपिःथतीही बेताचीच होती. ऐकणारांनाही आपण
काही बांितकारक ऐकतोय, असं वाटलं नव्हतं.
थांबा. डािवर्नच्या मुलावरून आठवलं. त्याच्या कटु ं बािवषयी आपण काहीच बोललो नाही.
ु
"बीगल'वरून परत आल्यावर काही काळ डािवर्ननं लग्नाचा िवचारच कला नव्हता. मग त्यानं
े
लग्नाचे फायदे -तोटे िलहून काढले. कसला हा िशःतशीर ःवभाव! तोट्याच्या बाजूला पुःतकं
खरे दी करायला कमी पैसे राहतील हा मुद्दा. फायद्याची बाजू जड झाल्यावर लग्न करायचा
िनणर्य घेतला. वेजवूड आिण डािवर्न कटु ं बात यापूवीर्ही आपसात लग्नं झाली होतीच. मग
ु
डािवर्ननं "मामाच्या मुलीला' म्हणजे एमा वेजवूडला मागणी घातली. लग्न झालं. आठे क मुलं
झाली. एमा धािमर्क होती. ितला डािवर्नची मतं पटत नव्हती; पण नात्याच्या आड ते आलं
नाही. डािवर्न त्याचं संशोधन मांडायला उशीर करत होता, त्याचं एक कारण त्याला एमाच्या
मनाची काळजी वाटत असावी.
तो अगदी कटु ं बवत्सल माणूस होता. मुलं खेळताना त्याच्या खोलीत येऊन धुडगूस घालत. ते
ु
डािवर्नला चालत असे. कोणी पोर आजारी पडलं, की ते डािवर्नच्या अभ्यािसकतल्या कोचावर
े
झोपायचं. डािवर्न काम करता करता त्याचं हवं-नको बघायचा. नंतरच्या काळात त्याच्या
लाडक्या मुलीचं िनधन झालं. ितचं जाणं हा डािवर्नच्या मनावर झालेला खोल घाव होता; पण
त्यानं तो खचला नाही. दप्पट काम करून ते सगळं दःख त्यानं अक्षरशः कामात बुडवलंच.
ु ु
त्याची सगळी पुःतक ही त्यानंतरच्या काळातली.
ं
तो िनबंध वाचला गेल्यावर माऽ डािवर्ननं वषर्भरातच पुःतक िलिहलं. खरं तर त्याला ते खूप
सिवःतर, अनेक खंडांत िलहायचं होतं; पण आता थांबून चालणार नव्हतं. सूऽरूपानं
िलिहलेल्या पुःतकाचं नाव "ओिरिजन ऑफ ःपेसीज बाय मीन्स ऑफ नॅचरल िसलेक्शन' असं
लांबलचक असलं, तरी ते "ओिरिजन ऑफ ःपेसीज' या नावानं ओळखलं जातं. "जॉन मरे 'नं
ते ूिसद्ध कलं. काही िदवसांतच त्याची आवृत्ती संपली. जगभरात अनेक भाषांत भाषांतरं
े
झाली. आजही ते पुःतक जगभर, पुःतकांच्या दकानातील रॅ कवर हजर आहे . त्या पुःतकानं
ु
ूचंड खळबळ माजली. नुसती वैज्ञािनक जगातच नव्हे ; तर सवर्सामान्य लोकांमध्येही त्याच्या
आवृत्त्यांवर आवृत्त्या खपू लागल्या.

18. धािमर्क मतांच्या लोकांमध्ये िवरोधही वाढत होता. ही सगळी सृष्टी दे वानं सहा िदवसांत
िनमार्ण कली. एकदा कली, ती तशीच रािहली. या मताला िबएशिनःट "भूिमका' म्हणायचे.
े े
या िबएशिनःटांचा एक म्होरक्या होता. िबशप सॅम्युअल िबल्बरफोसर्. हा ूितपक्षाचा उपहास
करीत भंबेरी उडवायचा, अशी त्याची ूिसद्धी. त्याला "सोपी सॅम' हे लोकिूय नाव होतं. त्या
सगळ्या िवरोधकांनी िवद्यापीठात चचार् आयोिजत कली. डािवर्न कधी सभेत बोलायला जात
े
नसे; पण सगळीकडं त्याचा िमऽ टी. एच. हक्सले जात असे; आिण डािवर्नची बाजू जोरदार
मांडत असे. ते इतक ूभावी, की लोक त्याला डािवर्नचा कऽा (बुलडॉग) म्हणत. तर या
ं ु
वादिववादाला तो जाणार होता. सॅम जरी वैज्ञािनक नसला, तरी िरचडर् ओवेन या िवरोधक
वैज्ञािनकानं सॅमची तयारी करून घेतली. सभेला ूचंड गदीर्. अनेक जण उभे; पण सॅमला
पद्धतशीरपणे डािवर्नची मतं खोडता आली नाहीत. त्यानं उपहासाचा आौय घेतला. हक्सलेकडे
पाहून म्हणाला, "तुमचे पूवज माकड, हे आईकडू न की वडलांकडू न?' हक्सलेनं आपल्या
र्
भाषणात आधी डािवर्नच्या मताचं पद्धतशीर समथर्न करून शेवटी म्हणाला, ""अशी बेजबाबदार
िवधानं करणाढया मठ्ठ माणसापेक्षा माकड पूवज असलेलं पत्करीन.'' सभेत गोंधळ उडाला.
र्
हक्सलेनं सभा िजंकलीच.
वाःतिवक डािवर्ननं कधीही म्हटलं नव्हतं, की माकड आपले पूवज म्हणून. त्या पुःतकात तर
र्
माणसाचा असा उल्लेख वा चचार् नाहीच; पण या लोकांनीच त्याला हे ःवरूप िदलं. पुढच्या
िलखाणात आलेलं त्याचं मत म्हणजे माकड आिण माणूस यांचा पूवज एक आहे . आता तर
र्
िचम्पान्झींमध्ये आिण आपल्यामध्ये पंचाण्णव टक्क की िकती जीन्स समान असल्याचं
े
संशोधन आलंय. म्हणजे आपण उत्बांतीमधली भावंडं आहोत. तरी त्या वेळी माकडाचं शरीर
आिण डािवर्नचं तोंड अशी िकतीतरी व्यंगिचऽं ूिसद्ध झाली. डािवर्न म्हणत होता, उत्बांती
सरळ रे षेत नाही झाली; तर फांद्या फटत झाली. िशवाय "बळी तो कान िपळी' या अथार्चं तो
ु
कधी म्हणालेला नाही. "ूितकल पिरिःथतीत िटकन राहण्याची क्षमता' हे च त्याचं म्हणणं;
ू ू
पण "सवार्यवल ऑफ िफटे ःट'चा खूप िवपयार्स झाला. मुळात हे वाक्य हबर्टर् ःपेन्सर या
तत्त्ववेत्त्याचं. ते डािवर्नला िचकटलंच. वंशौेष्ठतेच्या (िहटलर टाइपच्या) लोकांनी त्यांच्या
ूसारासाठी हे िवपयर्ःत करून वापरलं. त्याला "सोशल डािवर्िनझम' नाव पडलं.
पुढं हळू हळू धूळ बसत गेली. डािवर्नचा िसद्धांत शास्तर्ीय जगानं ःवीकारला. त्याला बळकटी
दे णारे पुरावे पुढं येऊ लागले. त्या सुमारास वॅग्नर नावाच्या शास्तर्ज्ञाला जमर्नीतल्या डोंगरात