"Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı

QIRIM MÜHENDİSLİK VE PEDAGOGİKA ÜNİVERSİTETİ
QIRIMTATAR TİLİ VE EDEBİYATI İLMİY-ARAŞTIRMA MERKEZİ
«ELYAZMA KİTAPLAR» İLMİY-ARAŞTIRMA MERKEZİ
MİLLET CEVHERLERİ
Noman Çelebicihan,
Cafer Seydahmet,
Hasan-Sabri Ayvazov,
Habibullah Odabaş,
Osman Murasov,
Cemil Kermençikli,
Abdurahman Qadrizade
1917—1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan
edebiy-publitsistik eserler
Hrestomatiya
Qırımdevoquvpedneşir
2012

УДК821(512.19)-92
ББК84(4Укр-крмтат)
М70
Qırım Mühendislik ve Pedagogika üniversitetiniñ
İlmiy Şurası tarafından neşirge tevsiye etildi
(protokol № 4, 26.11.2012 s.)
Ta q r i z c i l e r :
— filologiya ilimleri doktorı, professor Gumenük V.İ.;
— filologiya ilimleri namzeti, doçent Mamutov B.A.;
— filologiya ilimleri namzeti, doçent Yüksel G.Z.
Millet cevherleri: Noman Çelebicihan, Cafer Seydahmet, Hasan-Sabri Ayvazov,
Habibullah Odabaş, Osman Murasov, Cemil Kermençikli, Abdurahman Qadrizade:
1917—1920 ss. «Millet» gazetasında basılğan edebiy-publitsistik eserler. Hresto-matiya
/ tertip etici Т.N. Kirimov; [muharrirler: İ.A. Kerim, U. Edemova]. — Sim-feropol:
QCi «Qırımdevoquvpedneşir» neşriyatı», 2012. — 716 s. — Qırımtatar
tilinde (latin, arap ve kiril hurufatında).
УДК821(512.19)-92
ISBN 978-966-354-529-5 ББК84(4Укр-Крмтат)
«Millet» gazetasında basılğan edebiy-publitsistik eserlerni toplağan ve tertipke ketirgen,
arap yazısından �latin ��hu�rufatına ç�evirgen,� qıyın sö||||||z�lerge iza�ha�tlar bergen, bibliografik� k||||||||ö|�s-
tergiçni tizgen QMPÜniñ Qırımtatar tili ve edebiyatı ilmiy-araştırma Merkeziniñ hadimi,
filologiya ilimleri namzeti, doçent Tair Kirimov.
kitapqa kirsetilgen maqaleler alman muharebesinden soñ birinci kere matbaa yüzüni
körmekteler. Milliy klassiklerniñ ömüri ve yaratıcılığını ögrengen edebiyatşınaslar, hocalar
ve filologiya fakültetiniñ talebelerine tevsiye etile.
Народне надбання: Номан Челебіджіхан, Джафер Сейдамет, Асан-Сабрі
Айвазов, Абібулла Одабаш, Осман Мурасов, Джеміль Керменчіклі, Абдураман
Кадрізаде: літературно-публіцистичні твори, які були надруковані у
газеті «Міллет» в 1917—1920 рр. Хрестоматія / упорядник Т.Н. Киримов;
[редагування: І.А. Керімов, У. Едемова]. — Сімферополь: КРП «Видавництво
«Кримнавчпеддержвидав», 2012. — 716 с. — Кримськотатарською мовою
(латинської, арабської та кириличної графікою).
УДК821(512.19)-92
ISBN 978-966-354-529-5 ББК84(4Укр-Крмтат)
© Киримов Т.Н., упоряд., авт. вступ. стат., 2012
ISBN 978-966-354-529-5 © КРП «Видавництво «Кримнавчпеддержвидав», 2012
М70
М70

Muqaddeme
I
Qırımnıñ medeniy müessiselerini ziyaret etüv esnasında zamanımızğa
qadar saqlanılıp kelingen milliy yadikârlıqlar üzerinde malümat toplamaq-nen
qanaatlenmeyip, biz meraqlanğan eski elyazmalarnı ve basılğan ceryan-larnı
terence ögrenmege lâyıq kördük. Bağçasaray, Aqmescit şeherleriniñ
merkeziy müzey ve kütüphanelerini esasqa alıp, bu yerde olğan kitaplarnıñ
bir payını cedvelge aldıq. Hususan, Aqmescit Devlet arhiviniñ fondlarını
araştırır ekenmiz, 1944 senesine qadar Qırımda neşirden çıqqan böyle mil-liy
gazeta ve mecmualarğa rastkeldik:
“Terciman” (İ. Gaspralınıñ vefatından soñra, gazetanıñ muharirleri Refat
Gaspıralı ve Hasan Ayvazov oldu);
— “Millet” (İ. Gaspralı tarafından 1906 senesi çıqarılğan gazeta);
— “Millet” (Esaslı olaraq S. Ayvazov ve O. Murasovnıñ muharrirli-ginde
3
neşir etilgen gazeta);
— “Голос татар” (İ. Özenbaşlı muharrirliginde çıqqan gazeta);
— “Крым” (Birinci qırımtatar halq Qurultay azalarınıñ umumiy muhar-rirligi
altında çıqqan gazeta);
— “Qırım ocağı” (A. Arif, V. İbragimof, M. Qurtmemetov muharrirli-ginde);
— “Yeñi dünya” (Çeşit yıllarda gazetanıñ muharrirliginde O. Deren-
Ayırlı, O. Bekirof, Y. Musanif, O. Zekki, M. Nedim bulundı);
— “Qırım müsülmanları” (Muharrirleri: O. Murasov ve S. Memetov,
naşir-rotmistr: S. M. Müftizade);
— “Yaş quvvet” (Qırım oblast komsomol Komitetiniñ organı, mesül
redaktor: Seydahmetov);

1917—1920 ss. «Millet» gazetasinda basilǧan edebiy-publitsistik eserler
Millet cevherleri. Hasan-Sabri Ayvazov
Mezkür arhivde ol÷an bütün rusça ve qrmtatarca neúirler cedvelini 2008
senesi Qrm mühendislik ve pedagogika üniversitetine baqqan «Elyazma
kitaplar» ølmiy araútrma Merkeziniñ bülleteninde bastq1.
Bugünge qadar nüshalar eñ çoq saqlan÷an «Millet» gazetas diqqa-t
mzn ayrca celp etti. Bu kâ÷t orta keyfiyetli ve 34×50 santimetr
çerçivesinden tú çqma÷an cuma ve bayram künlerinden baúqa her kün
neúir etilgen gazetadr. ølk sahifesinde muharrirniñ baú maqalesi yannda
medeniy müessiselerniñ açlmas, intihaplar, teatrlerde kösterilmekte ol÷an
pyesalar ve yañ kinofilmlerniñ nümayúleri haqqnda haberler berilir ise,
nevbetteki eki sahifede mahalliy ve tú memleketlerde ol÷an siyasiy,
iqtisadiy, içtimaiy ve medeniy meseleler aydnlanr. Arada-srada basl÷an
yazclarnñ manzume ve nesir eserleri gazetanñ bediy qurulúna hususiy
ahenk qoúalar. Soñkisi ise bütünley ticariyet haqqndaki ilânlar ve
bildirüvlerden ibaret. Umer Sami 1927 senesi «øleri» mecmuasnda basqan
«Qrmda tatar matbaacl÷» adl maqalesinde qrmtatar milliy neúirlerni
tahlil etip «Millet»in tútan körüniúi ve tertibi Qrm mqyasnda alrsaq,
bugün içün bile pek güzel ve mükemmel, diyebiliriz. Mündericatna
kelince, o da vaqtn-vuquatn hükmüne köre, çeúitli. Zengin ve
hararetlidir»2, aytqan kibi, biz de gazetan üstten bile oqup çqqanda
«Qrm haberleri», «Dahiliye», «Hariciye», «Muharebe», «Milliy matbuat»
ve baúqa rubrikalarda keçmiú devrine ait yañ tarihiy delil ve smalarnen
tanú olamz. Ancaq, öz eserlerinen halq ögünde çqqan H. Ayvazov,
C. Kermençikli, M. Refatov, O. Zekki, M. Nuzhet, M. Qurtiy, A. Qadri-zade,
— “Köz aydın” (Muharrirler kollegiyası: M. Nedim, H. Baliç. S. Ayva-zov,
A. Lâtifzade, E. Şemyizade );
— “Azat Qırım” (Çeşit yıllarda gazetanıñ muharrirliginde İ. N. Nuri-yev,
4
M. Qurtiyev bulundı);
— “Qızıl Qırım” (Gazetanıñ muharirliginde Akimof, İ. Aliyef,
S. H. Seydahmetov, İ. Seyfullayev bulundı);
— “Голос Крыма” ve ilh.
— Mezkür arhivde olğan bütün rusça ve qırımtatarca neşirler cedvelini
2008 senesi Qırım mühendislik ve pedagogika üniversitetine baqqan
“Elyazma kitapları” İlmiy araştırma Merkeziniñ bülleteninde bastıq 1.
Bugünge qadar nüshaları eñ çoq saqlanğan “Millet” gazetası diqqatı-mıznı
ayırıca celp etti. Bu kâğıtı orta keyfiyetli ve 34×50 santimetr çerçi-vesinden
tış çıqmağan cuma ve bayram künlerinden başqa her kün neşir
etilgen gazetadır. İlk sahifesinde muharrirniñ baş maqalesi yanında mede-niy
müessiselerniñ açılması, intihaplar, teatrlerde kösterilmekte olğan
pyesalar ve yañı kinofilmlerniñ nümayışleri haqqında haberler berilir ise,
nevbetteki eki sahifede mahalliy ve tış memleketlerde olğan siyasiy, iqti-sadiy,
içtimaiy ve medeniy meseleler aydınlanır. Arada-sırada basılğan
yazıcılarnıñ manzume ve nesir eserleri gazetanıñ bediy qurulışına hususiy
ahenk qoşalar. Soñkisi ise bütünley ticariyet haqqındaki ilânlar ve bildirüv-lerden
ibaret. Umer Sami 1927 senesi “İleri” mecmuasında basqan “Qırımda
tatar matbaacılığı” adlı maqalesinde qırımtatar milliy neşirlerni tahlil etip
“Millet”in tıştan körünişi ve tertibi Qırım mıqyasında alırsaq, bugün içün
bile pek güzel ve mükemmel, diyebiliriz. Mündericatına kelince, o da vaqtın-vuquatın
hükmüne köre, çeşitli. Zengin ve hararetlidir” 2, aytqanı kibi, biz
de gazetanı üstten bile oqup çıqqanda “Qırım haberleri”, “Dahiliye”, “Hari-ciye”,
“Muharebe”, “Milliy matbuat” ve başqa rubrikalarda keçmiş devrine
ait yañı tarihiy delil ve sımalarnen tanış olamız. Ancaq, öz eserlerinen halq
ögünde çıqqan H. Ayvazov, C. Kermençikli, M. Refatov, O. Zekki, M. Nuz-het,
M. Qurtiy, A. Qadrizade, C. Seydahmet, O. Aqçoqraqlı, H. Odabaş, Yu.
Vezirov, H. Cahit, E. Feyzi, H. Kürkçi, A. Şeyhi, A. Abdülhamit, B. Qaba-can
ve ilh. istidatlı yazıcılar içün bu gazeta qocaman bir icadiy meydan
1 Киримов Т. Н. Газетные фонды государственного архива в АР Крым //
İlmiy bülleten. — 2008. — № 13. — S. 82—92.
2
8
C. Seydahmet, O. Aqçoqraql, H. Odabaú, Yu. Vezirov, H. Cahit,
E. Feyzi, H. Kürkçi, A. ùeyhi, A. Abdülhamit, B. Qabacan ve ilh. istidatl
yazclar içün bu gazeta qocaman bir icadiy meydan olaraq tasvirlene edi.
Qalemni mahirliknen oynatqan H. Odabaún alayq. O, reportaj, felyeton,
retsenziya ve bir sra gazetaclq janrlarnñ yannda ertege, büyük ertege,
küçükçe ertege, ertege dügül, tekerleme, çbrtma, kezinti kibi özgün,
türkiy halqlar÷a has ol÷an janr türlerini muvaffaqiyetnen qullanp, qrm-tatar
matbuat tarihnda milliy añaneleriniñ devamlaycs adnen qalmaq
haqqn qazan÷andr. O vaqt qrmtatar gazetalarnda az qullanl÷an janrlar
1 Ʉɢɪɢɦɨɜ Ɍ.ɇ. Ƚɚɡɟɬɧɵɟ ɮɨɧɞɵ ɝɨɫɭɞɚɪɫɬɜɟɧɧɨɝɨ ɚɪɯɢɜɚ ɜ ȺɊ Ʉɪɵɦ //
ølmiy bülleten. — 2008. — ʋ 13. — S. 82-92.
.˻˽ .α — .ϝ ϩή̡΁ — .(˺˻) ˽ ϭέ ϪϣϮϧ — .˺̂˻̀ — .̵ήϠϳ΍ ̶ϐϴϠϴΠϋΎΒΗΎϣ έΎΗΎΗ ΍ΪϤϳήϗ .α.ω 2

Muqaddeme
olaraq tasvirlene edi. Qalemni mahirliknen oynatqan H. Odabaşnı alayıq. O,
reportaj, felyeton, retsenziya ve bir sıra gazetacılıq janrlarnıñ yanında ertege,
büyük ertege, küçükçe ertege, ertege dügül, tekerleme, çıbırtma, kezinti kibi
özgün, türkiy halqlarğa has olğan janr türlerini muvaffaqiyetnen qullanıp,
qırımtatar matbuat tarihinde milliy añaneleriniñ devamlayıcısı adınen qal-maq
haqqını qazanğandır. O vaqıt qırımtatar gazetalarında az qullanılğan
janrlar vastası ile yazıcı ve maarif ustası usanmadan halqnı ilim-fenni, milliy
tilini sevmege, qorumağa çagırır.
Yuqarıda añılğan adlarnıñ sırasına daha mahlâslar ve kriptonimlerni qoş-maq
mümkün. Bular: Alupqaçqan; Gimnazist; Catupatar; Cuciy; Cezmiy;
Çatırtavlı 1; Çezmen; Çötkacı; Çürtiy; Eski Qırımlı 2; Haberci; Kelâm; Qarlı;
Qarlı-Suvlu; Qarlı-Buzlu; Qantimur; Qarahan; Qaratatar; Qarlı; Qırımlı 3;
Qızıltaşlı 4; Qorqaq; Qurultaylı; Qulağıdelik; Manğıtlı; Milletçi; Molla-körgen;
Muhbir; Oq; Romanyalı Baybörü; Sabunaşağan; Şarşur; Seyircı;
Soldat 5; Suvlu-Qobalı; Şişman; Tataroğlu; Tamaqlı; Tavusçı; Topqayalı;
Tunalı; Turmuş; Ulutavlı; Yaralı asker; M. R. 6; S., H. S., H. S.A. 7; M. Q.,
MıQ 8; İ. V.; B. F.; B. M.; Ş. Ğ.; C. K.; T. İ.; H., H. O. 9 ve ilh. “Millet” gazeta-sında
basılğan müellif isimlerniñ şekil variantları da meraqlı:
N. Çelebicihan: Müfti Çelebicihan, Çelebi Noman, N. Çelebicihan,
Çelebicihan;
— H. Ayvazov: Ayvazof Hasan-Sabri, H. Sabri Ayvazof, Sabri Ayva-zof,
5
Ayvazof S., H. Sabri;
— O. Murasov: Hafız Osman Murasof, O. Murasof;
— Qadrizade: A. Qadrizade, A. Rehmi Qadrizade;
— O. Aqçoqraqlı: Osman Nuri Aqçoqraqlı, O. Aqçoqraqlı, Soldat:
O. Aqçoqraqlı, Osman Aqçoqraqlı;
— H. Odabaş: Timurcan Odabaş, H. Odabaş;
1 Habibullah Odabaş
2 Abdurahman Qadrizade
3 Cemil Kermençikli
4 Cafer Seydahmet
5 Osman Aqçoqraqlı
6 Midhat Rifatov
7 Hasan-Sabri Ayvazov
8 Mustafa Qurtiyev
9 Habibullah Odabaş

— M. Qurtiyev: Mustafa Qurtiy, Mustafa Qurtiyef;
— U. Seydahmetov: Umer Necatiy Seydahmetof, Necatiy Seydahme-tof,
U. Necatiy Seydahmetof ve ilh.
— Böyleliknen, “Millet” gazetasında qullanılğan isim konstruktsiya-ları
müellifniñ harakterini, tercime-i halını, mefküreviy baqışlarını,
zenaat ve qaysı bir cemiyet tabaqasına mensüpligini açıqlayabileler.
Velhasıl, bu ilk baqıştan sade, önemsiz kibi körüngen ufaq detaller
“Millet” gazetasında basılğan şüpheli (dubia) müelliflerniñ identifi-katsiyasına
büyük hızmet etmek mümkün.
Gazetanıñ resmiy tilni de alayıq. Bu yerde bazı yazıcılar öz eserle-rinde
arapça ve farsice sözlernen yoğurlaşqan İstanbul, bazıları ise Qırım
çöl lehçesini açıqtan açıq teşviqat yapqanlarını seyir etemiz. Bu mese-lege
ciddiy yanaşqan alimler B. Çobanzade, H. Giraybay, A. Krımskiy,
A. Samoyloviçniñ fikrine köre, qırımtatar tili üzerinde peydalanğan qarma-qarışıqlar
ziyalılarnıñ “Türklük” ve “Tatarlıq” ğayeviy cemiyetlerine bölün-genlerinden
ibaret 1. Birisi İstanbul lehçesine nail olursa, ekincisi Qırğız,
Qazah, İdil-Ural türklerini birleştirip, yekâne Şimaliy til pıtağını meydanğa
ketirilmesi üstünde tüşüne edi. Lâkin, tarih köstere ki, bularnıñ yolları ayrı
olsa bile, maqsatları bir: bütün türkiy halqlarını birleştirmektir. “Millet”
sütünlarında aydınlanğan til yonelişleriniñ eñ ateşin raqipleri Habibullah
Odabaş ve Cemil Kermençikli olsa, aralarından devamlı qavğanıñ ardını
kesmek niyetinen “Türk lisanınıñ türlü lehçelerinde bulunan muhtelif lüğa-vilerle
(çeşit leksikalarnen) türk lisanını zenginleştirmektir”, — diye ortağa
6
çıqqanlar da bar.
1 Aziz şehitimiz Amdi Giraybaynıñ “Qırım tarihi” dissertatsiyasınıñ ilâve-si:
Qırım edebiyatına bir baqış // Yıldız. — 1995. — № 3. — S. 8—20;
Самойлович А. Н. Избранные труды о Крыме. Сборник [ред.-сост. Е. Эмирова;
вступ. ст. А. А. Непомнящего]. — Симферополь: Доля, 2000. — 296 s.;
Самойлович А. Н. Краткая учебная грамматика османско-турецкого языка.
Репринтное издание 1925 года с дополнением и исправлениями. — М.:
Издательская фирма “Восточная литература” РАН; Издательский дом
“Муравей”, 2002. — 158 с.; Çobanzade B. Qırımtatar edebiyatınıñ soñ devri. —
Aqmescit: Dolya, 2003. — 132 s.; Кримський А. Література кримських
татар [упоряд., автор вступ. статті, перек. з української мови на російську
О. І. Губар; автор приміток İ. А. Керімов; перек. на кримськотатарську мову
Н. С. Сейтяг’яєв]. — Сімферополь: Доля, 2003. — 200 с.

Muqaddeme
Mevzumıznı devam eterek, qırımtatar matbuat tarihiniñ ögrenilmesine
S. Ğafar, İ. Kerim, N. Abdülvahap, G. Yüksel, L. Selimova, E. Kangiyeva,
H. Kırımlı, S. Arıkan, U. Aktaş, Y. Gopşteyn, A. Nepomnyaşiy, V. Ganke-viç,
N. Yablonovskaya ve diger zemaneviy alimleriniñ qoşqan isseni qayd
etmeli. Bular tarafından izahatlı bibliografik köstergiçleri, edebiy lağaplar ve
eskirgen qırımtatar terminler luğatları, tezis ve monografiyalar neşirge hazır-lanıldı.
Örnek olaraq, T. Kerim ve N. Abdülvahapnıñ 2004 senesi “İlmiy
bülleten”de basqan “Millet” gazetasınıñ seçme bibliografik köstergiçi”ni 1
alayıq. Mında berilgen malümatlarğa esaslanıp, biz Qırım Müsülmanları
Merkeziy İcraat Komiteti tarafından tesis etilgen siyasiy, içtimaiy, iqtisa-diy
ve edebiy “Millet” gazetasınıñ çıquv devrini ekige bölmek mümkün.
Bu esaslı olaraq 1917—1918 ss. — cemaat erbabı, yazıcı H. Ayvazov ve
1919—1920 ss. — arheolog, folklorcı O. Murasovnıñ muharrirligi altında
çıqqan gazeta 2. Çeşit vaqıtlarda qısqa bir müddet içinde gazetanıñ başında
A. Özenbaşlı, M. Refat, H. Odabaş, A. Lâtifzade kibi icadiy şahslar tura.
İsmail Gaspralınıñ “Terciman”ına köre, “Millet” gazetası medeniy ve mil-liy
uyanuvından ziyade qırımtatar halqınıñ siyasiy konsolidatsiyası oğrunda
çalışa edi. Faqat, bir-eki yılnıñ içinde gazeta Qırım ehalisiniñ özü kibi qır-mızı
qanlı terror, vatandaşlar muharebesi, almanlar istilâsı, hükümetlerniñ
avuşmalarını başından keçirip bayağı qıyınlıqlarğa dayana. Neticede ise
1919 senesiniñ ortalarında işi toqtala. Uzun vaqıt müddetinden soñra,
Murasovnıñ muharrirliginde faaliyetini ğayrıdan başlağan “Millet” gazetası
tamırdan deñişe. Evvel mustaqil, faqat tsenzura yükünen ezilmesi havflı
olğan gazeta Qırım vaquflar idaresi altında çıqa. Mündericesi sadeleşken,
nüshaları teneffüzlernen çıqqan “Millet” Sovet kündelik neşirlerniñ kölge-sinde
qala. Şahsen H. S. Ayvazov bu devirni tarif etkende, O. Murasovnıñ
gazetada yapqan hızmetlerini bile hatırlamay: “Millet” gazetası küçük
fasıllarle 1919 senesi Denikin ve Vrangel hükümetleri devrine qadar
devam idiyur…”. Velâkin şu arada muharrirni 1920‑ncı senelerde “Qırım
1 Kirimov T. N., Abdulvaapov N. R. “Millet” gazetasınıñ seçme bibligrafik
köstergiçi // İlmiy bülleten. — 2004. — № 1 (6). — S. 16—24.
2 İ dareden. “Millet” gazetası bugün yiñeden çıqmaya başladı // Millet. —
7
1919. — № 1. — Sentâbr 1.

müsülmanları” 1 adlı gazetanı çıqarğan bir avantürist olaraq belgiley:
“Vrangel devrinde Osman Murasof nam avantüristin idaresi altında Vran-gelcilerin
naşir efkârı olmaq üzere “Qırım müsülmanları” namında bir
gazeta daha çıqarılıyur” 2. Prof. İsmail Asanoğlu Kerimniñ hesaplarına köre,
H. S. Ayvazovnıñ muharirliginde çıqqan “Millet” gazetasınıñ sayısı 400‑den
ziyade, O. M. Murasovnıñ muharirliginde ise qararnen 80 nüshası çıqtı 3.
Qırımtatar zemaneviy tetqiqatçılarımız İ. Kerimov ve T. Qurşutovnıñ ber-gen
malümatlarına köre, “Millet” gazetasınıñ cıltları Rusiye ve Almanya
Devlet kütüphanelerinde bulunmaqta 4. Aşağıda Aqmescit şehri Qırım
Cumhuriyet Devlet arhivinde saqlanıp qalğan “Millet” gazetası cıltlarında
tikilgen sanlar cedvelini nümayış etmege lâyıq köremiz. Birinciden, kös-terilgen
sanlar sırası neşirniñ halını ögrengen zemaneviy tetqiqatçılar içün
faydalı olur, dep belleymiz. Ekinciden, devlet müessiselerinde bulunğan
milliy yadikârlıqlarımıznıñ çeşitli sebepler dolayısınen mahv olunuv ve
yaki yağmacılıqqa oğrav tendentsiyasını toqtatmaq niyetindemiz.
— 1917 —
Cılt 1 (52 sahifeli) 5
İyün №№ 1, 2, 3, 4; İyül №№ 5, 6, 7, 8. 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,
18, 19, 20, 21, 22, 23 [+dubl], 25, 26.
1 Aqmescit Devlet Arhivinde başqa gazetalarnıñ arasında qarışıp qalğan “Qırım
müsülmanları”nıñ bir nüshasında böyle yazılarğa rastkelemiz: “Birinci sene-i de-vamiyesi.
Cuma ve bazar künleri irtesinden maada her kün çıqar siyasiy, içtimaiy,
iqtisadiy ve edebiy bitaraf milliy gazetedir. Muharrirler: O. M. Murasov, S. M. Mehmetof.
naşir: rotmistr Selim-Mırza Müftizade” / Qırım müsülmanları. — 1920. —
8
№ 13. — Aprel 30.
2 H. Sabri Ayvazof. Qırımtatarlarında gazeta ve gazetacılıq // İleri. — 1927. —
№ 4 (12). — Aprel. — S. 13.
3 Керимов И. А. Крымскотатарская периодическая печать довоенного
времени // İlmiy bülleten. — 2004. — № 1 (6). — S. 2—5.
4 Москва, Российская Государственная библиотека; Staats Bibliothek zu
Berlin.
5 “Millet” gazetasınıñ ilk nüshası 1917 senesi iyün 27‑de basıldı.

Muqaddeme
Cılt 2 (212 sahifeli)
Avgust: №№ 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41,
42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53; Sentâbr №№ 54, 55, 56, 57,
58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71; Okt.: №№ 72, 74, 75, 76, 77,
78, 79, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 90, 91, 92, 93; Noyabr №№ 94, 95,
96, 97, 98, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106, 107, 109, 110, 111, 112, 114,
115, 116, 117; Dekabr №№ 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 125, 126,
127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140.
İyün №№ 2, 3; İyül №№ 9, 10, 11, 12, 13, 15, 16, 18, 19, 21; Avgust:
№№ 24, 25, 26, 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42;
Sentâbr №№ 70; Oktâbr №№ 82, 86, 87, 88, 92; Dekabr №№ 137.
İyün №№ 1, 2, 3, 4; İyül №№ 5, 6, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17,
18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 26; Avgust: №№ 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,
35, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53;
Sentâbr №№ 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 69,
70, 71; Oktâbr №№ 72, 73, 74, 75, 76, 77, 78, 79, 80, 81, 82, 83, 84, 85,
86, 87, 88, 89, 90, 91, 92, 93; Noyabr №№ 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101,
102, 103, 104, 105, 106, 107, 108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 115, 116,
117; Dekabr №№ 118, 119, 120, 121, 122, 123, 124, 127, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140.
Avgust: №№ 27, 28, 29, 30, 31, 32, 33, 34, 35, 36, 37, 38, 39, 40, 41,
42, 43, 44, 45, 46, 47, 48, 49, 50, 51, 52, 53.
Sentâbr №№ 54, 55, 56, 57, 58, 59, 60, 61, 62, 63, 64, 65, 66, 67, 68, 71.
1 Cıltta başqa sanları arasında “Millet”niñ 1918 senesi yanvar ayında çıqqan
9
1‑nci ve 2‑nci sanı bar.

Cılt 7 (36 sahife)
Oktâbr №№ 72, 75, 76, 77, 78, 79, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 90,
91, 92, 93.
Noyabr №№ 94, 95, 96, 97, 98, 99, 100, 101, 102, 103, 104, 105, 106,
107 2, 109, 110, 111, 112, 114, 115, 116, 117.
Dekabr №№ 118, 119, 120. 121, 122, 123, 124, 125, 128, 129, 130,
131, 132, 133, 134, 135, 136, 137, 138, 139, 140.
— 1918 —
Yanvar: №№ 3, 4, 5, 7, 8, 9; Avgust: №№ 81; Noyabr №№ 152, 161;
Dek. 165, 166, 167, 170, 171, 168, 176.
Yanvar: №№ 2, 4, 6, 7, 8; May: №№ 16, 26; İyün №№ 36, 38, 39,
41, 44, 45, 47, 48, 54, 55, 57; İyül №№ 65, 66, 67, 68, 69, 70, 71, 72, 73,
75, 76, 77, 78, 79; Avgust: №№ 80, 81, 82, 83, 84, 85, 86, 87, 89, 91, 92,
1 Mında 1917 senesine ait Qırım Müsülman İcra Komitetiniñ resmiy naşir
efkârı olaraq sayılğan rusça “Голос татар” gazetasınıñ bir nüshası bar (1917. —
№ 14. — Oktâbr 28).
2 “Millet”niñ 108 nomerolı nüshası birevler tarafından cılttan yırtılıp yoq etildi.
Faqat, aynı nüshanı da Aqmescit Devlet arhivinde saqlanğan “Terciman” gazetası
cıltlamalarınıñ birisinde taptıq.
3 1919 senesine ait olğan “Millet”niñ № 26 (yanvar ayı); № 28, 29, 30 (fevral
ayı) sanlarınen beraber “Al bayraq” [1918. — № 1—20 (5) mart; № 15. — 25 (12)
mart; № 16. — 26 (13) mart] ve “Millet işi” [1918 — № 8. — 16 (1) mart; № 9. —
19 (4) mart] gazetaları bar.
4 Cıltta arap hurufatlı türkçe “Tasvir-i efkâr” adlı gazetanıñ eki sanı bar (1918 se-nesi,
9 temmuz ve 25 haziran). Neşirniñ çıqqan yeri: İstanbul, Şeref soqağı. Mesül
10
müdiri: Ahmet Rasim.

Muqaddeme
93, 94, 95, 96, 98, 99, 100, 101, 102, 104, 105; Sentâbr №№ 106, 107,
108, 109, 110, 111, 112, 113, 114, 116, 117, 115; Oktâbr №№ 120, 121,
123, 124, 125, 126, 127, 128, 129, 130, 131, 132, 133, 134, 135, 136, 137;
Noyabr №№ 139, 140, 142, 143, 144, 145, 146, 147, 148, 149, 150, 151,
152, 153, 154, 155, 156, 157, 158, 159, 160, 161, 162; Dekabr №№ 164,
165, 166, 167, 168, 169, 170, 171, 174, 177, 178, 179, 181, 182, 183, 184.
— 1919 –
Yanvar: №№ 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19,
20, 21, 22, 23, 24, 25, 26; Fevral №№ 29, 30, 31, 32, 35, 36, 37, 38, 39,
40, 41, 42, 43, 45, 46, 47, 48; Mart №№ 49, 51, 52, 53, 54, 55, 56, 58,
59, 60, 61, 62, 63, 65, 67, 68, 69, 70, 71, 72; Aprel №№ 74 [+dubl], 78,
79; İyün №№ 81; Sentâbr №№ 1, 3, 5, 7, 11, 12, 13; Oktâbr №№ 24;
Noyabr №№ 28, 35.
— 1920–
Yanvar: №№ 1 (52), 2 (53) [+dubl], 3 (54) [+dubl], 4 (55) [+dubl], 6
(57) [+dubl], 7 (58), 8 (59), 9 (60), 10 (61), 11 (62), 12 (63), 13 (64); Fev-ral
№№ 14 (65), 15 (66), 16 (67), 17 (68) [+dubl], 18 (69), 19 (70), 20 (71),
11
21 (72), 22 (73), 23 (74) 2.
1 Mında O. M. Murasov ve S. M. Memetovnıñ muharrirligi altında cuma ve
bayram künlerinden başqa her kün çıqqan “Qırım müsülmanları” adlı siyasiy, iç-timaiy,
iqtisadiy, edebiy qırımtatar gazetasınıñ bir sanı da bar (1920. — № 13. —
Aprel 20).
2 Qayd etmege kerek ki, “Millet” gazetasınıñ bazı sanları Aqmescit ar-hivinde
saqlanğan “Terciman” gazetasınıñ cıltlarında da tikilgen. Bu 1913, 1915,
1916 senelerge ait olğan 174 sahifeli “Terciman”nıñ cıltlamasında hem “Qırım
ocağı” (1917. — № 18. — Sentâbr 1.; № 23. — Sentâbr 26; № 45. — Dekabr 13),
“Millet işi” (1918. — № 4. — Fevral 12 (25); № 6. — Fevral 14 (27); № 8. —
Mart 16 (1); № 9. — Mart 19 (4) ve “Голос татар” (1917. — № 1. — İyül 22),
“Millet” kibi kündelik neşirlerine rastkelinmek mümkün. Hususan “Millet”
gazetasınıñ böyle sanları bar: 1918. — № 137. Oktâbr 31, № 150. — Noyabr 15;
1920. — № 12 (27). — Fevral 5, № 22 (73). — Fevral 21, № 23 (74). — Fevral 24,
№ 28 (79). — Mart 12.

II
Ğayeviy-psihologik çatışmalar, siyasiy sarsıntılar, falsifikatsiyalar ile
mürekkepleşken devrimizde 1917 ― 1920 ss. “Millet” gazetasında basılğan
içtimaiy-siyasiy, ilmiy-tenqidiy eserler toplamınıñ maqsadı: oquyıcını asıl
menbaalarnen tanıştırmaq, vatandaşlarınıñ evvelden yapqan tarihiy interp-retatsiyalarını
ğayrıdan idraq etmek, tarihşınaslarnıñ meydanğa çıqarğan
delillerinen qıyaslamaq içün yañı imkânlar doğurmaqtır. II Cihan Muhare-besinden
evvel qırımtatar milliy neşirleriniñ belli bir qısmı arap hurufatına
bazanğanı neticesinde kiril elifbesi esasında terbiyelengen nesiller 1 öz tamır-larından
mahrum olayatqanlarını duymayıp qalmaqtalar. Milliy-medeniy
ketişatnıñ hususiyetlerini ilk qaynaqlarından ögrenmege arzu etken zemane-viy
araştırıcısı içün bu eski yazılar qara hisar misalinde körüne. Rusiye çar-lığı,
sovetler hükümeti zamanında halq intellektüal yadikârlıqlarınıñ mahv
olunması, hurufatlarnıñ avuştıruv muameleleri ve ilh. tarihtе belli sebepler-den
dolayı milletniñ ontolojik, yani tabiy evrimi aqsaya başladı2. Bügünki
qırımtatar iliminiñ zayıflığı da qısmen bunıñ ile bağlıdır. 1943 senesi
“Azat Qırım” gazetasında basılğan “Tilimiz ve edebiyatımız haqqında
bazı qaydlar” adlı maqaleniñ müellifi Şeyhzade Noman bu hususta böyle
ayta: “1928 senesine qadar Qırımda arap harfler ile pek çoq kitapçıqlarnen
Çobanzade Bekir Sıdqiy beyniñ ilmiy eserleri, A. Özenbaşlınıñ “Hicretleri”
ve tek-tük pyesler tab ve neşir etildiler. Tatarnıñ köylüsi, münevveri bularnı
ala oquy ediler. 1928 senesi elifbemiz latin elifbesine avuştırılğan soñ, tatar-lar
kütleviy surette latincege baykot ilân ettiler. 1938 senesi ferman boyunca
1 Hicrette yaşağan qırımtatar halqınıñ bir payı içün kiril hurufatında II Cihan
muharebesinden evvel ve soñ basılğan milliy neşirler de qapalı, irişilmez kibi
sayılmaq mümkün.
2 Boyaciyev T. İnqilâp devrinde qırımtatar yaşlığı: Qırımtatar yaşları arasında
burjua milletçiligi ceryanı ve kommunist hareketi tarihinden qısqa bir oçerk. —
Aqmescit: Qırım Devlet neşriyatı, 1930. — 168 s.; Asanov A. Milliy-medeniy
yapıcılıq cebhesinde on eki yıl küreş. — Aqmescit: Qırım Devlet neşriyatı,
1933. — 48 s.; Nikolskiy P. Qırım hanlığından bizim künlerge qadar / rusçadan
qırımtatarcağa çevirgen Z. Aqsaq. — Aqmescit: Qırım Devlet neşriyatı, 1930. —
49 s.; Kırımer С. S. Sovyet cehenneminde köylü ve işci durumu. — İstanbul: Pul-han
12
matbaası, 1948. — 32 s.

Muqaddeme
rus elifbesine avuştırılğan soñ, bu baykot daha keskin bir şekil aldı. Qırım-tatar
ziyalısı “Qızıl Qırım”, “Komsomolets” gazetaları, jurnalları iç te oqu-maz
edi. Qırımtatar tili zor-zıqı rus harfine, nahvına uydurıldı. Qırımtatar
edebiyatı 3 epos, 4 rivayet ve Hüseyn Şamil Tohtarğazınen sıñırlanabildi.
Gasprinskiy, Çelebicihan, Cafer Seydahmet, Şevqi Bektöre, Çobanzade,
Kermençikli, Geraybaynı ve ilh. bilgen til ve edebiyat dersi bergen hocala-rımız
az ediler, talebeler ise olarnıñ adlarını bile eşitmey ediler. Qırımtatar
edebiyatı markası altında III ve IV sınıflardan başlap X sınıflarğa barğancek
hep rus klassikleriniñ tercüme edebiyatı keçirilir edi” 1. Baba-dedelerden
miras qalğan tilini, hürf-adetlerini muqaytlıqnen asırlar boyu ögrenip kelgen
avam halqqa yañı elifbeleri havflı ve acınıqlı olıp köründi.
Misal olaraq, yuqarıda adı añılğan Cemil Kermençiklini alayıq. O, öz
eserlerinde milletniñ uzaq ve yaqın keçmişine müracaat etip, hür devletniñ
tiklemesi içün özgün ğayeler ve usullarını bile araştırıp keşf ete. Bunıñnen
beraber yazıcı qırımtatarlarda milliy medeniyetniñ saqlanması ve şekil-lenmesi
yolunda (sovetler tarafından “mutaasipli” sıfatında kösterilgen)
konservatizmniñ zarardan ziyade fayda ketirebilecegini isbatlamağa tırışa.
Mında eski elifbeniñ latinleştirüvi münasebetile başlanğan kampaniya-sında
da faal surette iştirak etkenleri arasında H. Ayvazov, H. Odabaş,
A. Lâtifzade, İ. Lemanov, B. Çobanzade kibi icadiy sımalarnı rastketire-bilemiz
2. B. Çobanzadeniñ 1926 senesi Bakuda Umum Şuralar İttifaqınıñ
Birinci Türkoloji Qurultayında yapqan maruzasında şöyle denile: “Arqa-daşlar,
türk tili ile arap tili arasında fonetika ve qısmen nahv ve saire cihe-tinden
hiç bir münasebet yoqtır. <…> yazı ile tilin arasında ahenk olma-dığından,
on yahut on birinci asırdan başlayaraq, arap elifbası türk tiliniñ
mahiyetini bozmuştır…” 3.
Böyleliknen, XIX ve XX asırları arasında icat etken yazıcılarnıñ
yaratıcılığını tahlil eterek, biz evvelce nümüne olaraq kösterilgen metinde
1 Şeyhzade N. Tilimiz ve edebiyatımız haqqında bazı qaydlar // Azat Qırım —
13
1943. — № 26 (122). — mart 30.
2 Змерзлий Б. Розвіток системи просвіти кримських татар у Кримській
АРСР (1921—1941): нариси з наукового дослідження / цит. по публ. эл.
источника: www.cidet.org.ua / uk / studii / 3—4 (06) / 2.html.
3 H. Sabri Ayvazof. Yeñi yol. Yeñi elifba haqqında. — Aqmescit: Qırım Yeñi
Elifba Merkeziy Komitesi, 1927. — 60 s. — S. 54—55.

qırımtatar ziyalılarınıñ bütün müsülman türk dünyasını lehçe ile birleştirmek
kibi mühim arzularını his etemiz. Bu samimiy hayallarnıñ devamını
1928 senesi Qırımda teşkil olunğan “Yañı Elifba Dostları Cemiyeti”niñ
yayratqan “Yeñi elifba — Şarqta inqilâp demektir!” ğayesinde tapmaq
mümkün 1. Demokratik inqilâp demir perdeleri artında yüzüni saqlamağa
çalışqan Sovyet sosyalistleri de başta umum halqlarnı “birleştirmek” (yani
milliy halq tillerini, adetlerini, dinlerini mahv etip, yañı ruslaştırılğan
qavmini meydanğa ketirmek) maqsadınen kendi rus elifbesini latincege
avuştırmağa akademik seviyesinde ciddiy davranışlarını köstergeni kibi
olsa, neticede ise siyasiy, maaleviy, içtimaiy ve diger sebeplerden dolayı latin
elifbesinden vazgeçeler 2. Keniş şeklinde tüşünmege alışqan “Yañı elifba”
mücahitleri sovetlerniñ zalım siyasetini duyğan İdil-Ural tatarlarnıñ vekil-leri
Galimcan Şaraf, Galimcan
İbrahim ve türkoloji konferensiyasınıñ
ayrı taqım iştirakçilerinen kötergen bu japonyalılar latin elifbasını
qabul itmedikleri halda ne içün teraqqi itmiş ve medeniyleşmişlertir?
Dünyanıñ her tarafında, medeniyet dünyasınıñ her sahasından pek çoq
alimler, mütefekkirler ve mütehassıslar yetiştiren yehudiler ne içün
elifbalarını degiştirmeyurlar? Qomşularımız bulunan gürcüler ve erme-niler
ne içün latin elifbasına keçmiyurlar?” 3 kibi haqlı suallerine ehem-miyet
bermeyler, dep neticeler çekmezden evvel bir-eki delilge müracaat
1 Qırım Muhtariyetli sosyalist Şuralar cumhüriyeti hükümetiniñ atçotı. — Aq-mescit:
Qırım Devlet neşriyatı, 1929. — 121 s. — S. 96.
2 Материалы по вопросу о латинизации русской письменности
// Культура и письменность Востока: Сб. ст. 6. — Баку: Издание ВЦК
НТА, 1930 / Цит. по публ. эл. источника: www.tapemark.narod.ru / rus-latini-ca‑1930.
html; Луначарский А. Латинизация русской письменности // Культура
и письменность Востока: Сб. ст. 6. — Баку: Издание ВЦК НТА, 1930 / Цит.
по публ. эл. источника: www.kadmir.org; Ельдесов Д. Заблуждения латинизации
или нокаутирующий удар по языку / Цит. по публ. эл. cайта: http://www.zon-akz.
net/articles/27220.
3 H. Sabri Ayvazof. Yeñi yol. Yeñi elifba haqqında. — Aqmescit: Qırım Yeñi
Elifba Merkeziy Komitesi, 1927. — 60 s. — S. 54—55; Ağam Alioğlu. Yeñi
elifba mudafaa yolunda. — Aqmescit: Qırım Yeñi Elifba Merkeziy Komitesi,
1927. — 67 s. — S. 32; H. Sabri Ayvazof. Yañı elifbaya keçmek meselesi // İleri. —
1927. — № 4 (12). — Aprel. — S. 57—60.
14

Muqaddeme
eteyik. Qırımnıñ medeniy-içtimaiy ömründe 1920—30‑ncı yıllarındaki
Sovet hükümetiniñ ğayeviy-siyasiy tazıyığı ve qırımtatar ziyalılarına
nisbeten yapılğan teftişler, tevqif ve qatiller zamanı olaraq belli 1.
Bu tazyıqnıñ qurbanı olğan V. İbrahimof, A. Özenbaşlı, H. Giray-bay,
H. Çapçaqçı, H. Turupçı, S. Hattatov, H. Odabaş, C. Ğafar,
O. Aqçoqraqlı, H. Ayvazov, A. Lâtifzade kibi medeniyet erbaplarınıñ
yerine ketirilgen yañı kadrlar zayıf ve tecribesiz ediler. Kendisine tabi
olğan etnik müsülman halqlarını “cahillikten qurturacaq olğan” Sovyet
hükümeti ise öz reformalarınen oquv yurtlarında inqilâptan evvel ve
soñ ögrenilgen ilmiy kitaplarnı yasaq ete ya da bir qaç kere deñiştire
edi 2. 1928 ve 1938 senelerinden itibaren Qırımda latin, kirilce harf-lerinen
çıqarılğan devamlı neşirlerniñ çoqusı öz seviyesinen evvel-kisinden
kommunistik sunniyligi, ahenksizligi ile belli edi. Eñ esası
bu hükümetniñ teklifini istep-istemeyip qabul etken altmıştan ziyade
halqnıñ elifbeleri ömürde milletlerara medeniy köpüri olmayıp, aksine
qaramaqarşılığınen türkiy milletlerni biri-birinden hep uzaqlaştırdı.
Siyasiy qapqanğa tüşken türk qavmlerde oqumağa-yazmağa bilmegen-lerniñ
sayısı arttıqça, iqtisadiy-içtimaiy, siyasiy-medeniy durumları
da fenalaştı 3. Lâkin yazıları zaten olmağan (yoqsa az şekillengen)
1 “Валякин А. Из истории крымскотатарского национального движения
в период становления крымской республики 1921—1928 гг. / Последняя
рукопись Сабри Айвазова. Дело партии “Милли Фирка. Из серии
рассекреченная память. — Т. 1 / [сост. А. В. Валякин, Р. И. Хаяли]. —
Симферополь: Доля, 2009. — 352 с. — С. 141—155; Çalbaş. Qırımğa çufutlarnı
köçürüv // Azat Qırım. — 1942. — № 5. — fevral 6; Ülküsal M. Kırım yolunda bir
ömür: hatıralar. — Birinci baskı. — Ankara: Şafak Matbaacılık San. Tic Ltd. Şti,
1999. — 424 s. — S. 143—144.
2 Дмитриев Н. Крымская языковая экспедиция // Революция и письменность
Востока: Сб. ст. 2. — 1936. — С. 159. — Фрагмент книги из фондов
хранения национальной крымскотатарской библиотеки им. И. Гаспринского
(Симферополь); M. K. Kommunizm ve mekteplerimiz // Azat Qırım. — 1942. —
№ 93. — Dekabr 1.
3 Юманкулов И. К итогам крымской экспедиции // Революция и письменность
Востока: сб. ст. 2. — 1936. — С. 167. — Фрагмент книги из фондов
хранения национальной крымскотатарской библиотеки им. И. Гаспринского
(Симферополь).
15

Bepsâ, İtelmen, Ket, Koryak, Yaqut, Çuvaş kibi halqlar içün yañı elif-belerniñ
menimsemeleri faydalı olğanı haqqında bazı bilgilerimiz bar 1.
Mında nisbeten leri tarafkommunizm ndan türk müsülmanlaradeptleri tarafından nñ yaztürk larna müsülmanlarınıñ yazılarına
reformalar yapqan siyasetini ğayeviy ögrenir reformalar ekenmiz, siyasetini ögrenir nisbeten yapqan ÷ayeviy
1969—70-nci senelerde ekenmiz, Qazaq1969—
s-tanda
70‑nci senelerde Qazaqıstanda “Kommunizm tuyğı” gazetasınıñ ilâve
olaraq arap hurufatında çıqqan “Yeñi hayat” adlı uyğurca kündelik
neşirini de qayd etmelimiz 2. XIX asırnıñ soñu ve XX asır başında icat
etken qırımtatar edibi Hasan Çergeyevniñ “Eşit, mevta ne söyleyür!” adlı
eserini alayıq. Poema 1905 senesi yazılsa da, ayrı kitap olaraq 1909 sen-esi
leri tarafndan türk müsülmanlarnñ yazlarna nisbeten yapqan ÷ayeviy
reformalar siyasetini ögrenir ekenmiz, 1969—70-nci senelerde Qazaqs-tanda
neşir olundı. Mında oquyıcı qabirden tirilip çıqqan ve köy, şeherlerni
dolanğan mevta vastasınen Rusiye çarlığı ile zapt etilgen Qırım müsül-man
cemiyetiniñ acınıqlı vaziyetini açıq köre. Bundan ötrü müellif qattı
nezaret teşkilâtlarından saqınaraq, añaneviy arap yazısı yerine rus elif-besini
qullanmağa mecbur ola 3. Zaten, böyle misallerni ketirgenimizniñ
sebebi bu sabıq Şuralar esareti altında yaşağan türk-müsülmanlarda huru-fatlar
meselesiniñ hem menfiy ve hem müsbet taraflarını köstermektir.
Belli qırımtatar hattatı, etnograf ve tarihçısı O. Aqçoqraqlınıñ bu hususta
1 O. Aqçoqraqlı. Yazılar tarihinden / Osman Aqçoqraqlı: eserler toplamı / [ter-tip
etici İ. A. Kerim]. — Aqmescit: “Tavriya” neşriyatı, qırımtatar edebiyatı bölügi,
2006. — 320 s. — S. 181—189; Сахарных Д. Латинизация: очерк из истории
удмурдской письменности // Альманах школы молодого автора. —
М.: Наталис, 2002. — С. 97—106 / цит. по публ. эл. источника: http://www.
udmurt.info/texts/latin.htm. returnlinkslarsena.myintway.com.
.
3 Kerimov İ. “Eşit, mevta ne söyleyur!” (A. Çergeyevniñ poemasına dair bazı
qaydlar) // Yıldız. — 1996. — № 6. — S. 158—167; Бельгисиз. Эшид, мевда
не севлеюр! Манзуме. — Джанкой: типография М. И. Абкина, 1909. — 12 с.;
H. Çergeyevniñ mezkür poemasınıñ tolu metni QMPÜniñ “Qırımtatar ve türk
edebiyatı” kafedrasınıñ aspirantı A. Muradasilov tarafından Aqmescit Devlet ar-hivinde
birinci olaraq tapıldı / Мурадасилов А. Асан Чергеевнинъ “Эшид, мевта
не севлеюр!” поэмасынынъ толу метни // Янъы дюнья. — 2009. — № 51—52
(1020—1021). — Декабрь 30.
16
20
«Kommunizm tuy÷» gazetasnñ ilâve olaraq arap hurufatnda
çqqan «Yeñi hayat» adl uy÷urca kündelik neúirini de qayd etmelimiz39.
XIX asrnñ soñu ve XX asr baúnda icat etken qrmtatar edibi Hasan
Çergeyevniñ «Eúit, mevta ne söyleyür!» adl eserini alayq. Poema 1905
senesi yazlsa da, ayr kitap olaraq 1909 senesi neúir olund. Mnda oquyc
qabirden tirilip çqqan ve köy, úeherlerni dolan÷an mevta vastasnen
Rusiye çarl÷ ile zapt etilgen Qrm müsülman cemiyetiniñ acnql
vaziyetini açq köre. Bundan ötrü müellif qatt nezaret teúkilâtlarndan
saqnaraq, añaneviy arap yazs yerine rus elifbesini qullanma÷a mecbur
ola40. Zaten, böyle misallerni ketirgenimizniñ sebebi bu sabq ùuralar
esareti altnda yaúa÷an türk-müsülmanlarda hurufatlar meselesiniñ hem
menfiy ve hem müsbet taraflarn köstermektir. Belli qrmtatar hattat,
etnograf ve tarihçs O. Aqçoqraqlnñ bu hususta aytqan kibi, medeniyet
yoluna tüúken halqnñ iqtisadiy-siyasiy vaziyetleri deñiúkeninen, qullan÷an
mustaqil yazs da ÷ayp ola41 Lâkin bazda bu yazlar aksine, ÷ayrdan
bölügi, 2006. — 320 s. — S. 181 — 189; ɋɚɯɚɪɧɵɯ Ⱦ. Ʌɚɬɢɧɢɡɚɰɢɹ: ɨɱɟɪɤ ɢɡ
ɢɫɬɨɪɢɢ ɭɞɦɭɪɞɫɤɨɣ ɩɢɫɶɦɟɧɧɨɫɬɢ // Ⱥɥɶɦɚɧɚɯ ɲɤɨɥɵ ɦɨɥɨɞɨɝɨ ɚɜɬɨɪɚ. —
Ɇ.: ɇɚɬɚɥɢɫ, 2002. — ɋ. 97 — 106 / ɰɢɬ. ɩɨ ɩɭɛɥ. ɷɥ. ɫɚɣɬɚ:
http://www.udmurt.info/texts/latin.htm. returnlinkslarsena.myintway.com
έϮϐϳϮ΋ — .̶θϘ̩ Ϟϳ̫ ̶̪Ϩ̩Ϯ΋ — .ήΑ ϪΘ̯ϮΗ — .(˽˼˼) ˺˻˾ ʋ — .˺̂̀˻ — .ΕΎϳΎϫ ̶עϴϳ 39
̵ήϟέΎΘϴϟϭή̡ נϧέ Ϫϟϟ Ϫ΋ ϝϮ̰ΗϮ̡) ̶δϴ̪ϣϮηϮϗ נϨΗΰϴ̳ "̶ϐϳϮΗ ϡΰϧϮϤϣϮ̯" ΍έΎ΋ έϼ̰ϠΑϮϴϳέ ϥΎϐϳΪϘ̩ ΍ΪϠϴΗ
— .̶θϘ̩ Ϟϳ̫ ̶̪ϨΗέϮΗ — .έ΍ϮϧΎϳ — .(˽˿˼) ˺ ʋ — .˺̂̀˼ — .ΕΎϳΎϫ ̶עϴϳ ˭(!έϼעθϟήΑ
נϧέ Ϫϟϟ Ϫ΋ ϝϮ̰ΗϮ̡) ̶δϴ̪ϣϮηϮϗ נϨΗΰϴ̳ "̶ϐϳϮΗ ϡΰϧϮϤϣϮ̯" ΍έΎ΋ έϼ̰ϠΑϮϴϳέ ϥΎϐϳΪϘ̩ ΍ΪϠϴΗ έϮϐϳϮ΋
(!έϼעθϟήΑ ̵ήϟέΎΘϴϟϭή̡
40 Kerimov ø. «Eúit, mevta ne söyleyur!» (A. Çergeyevniñ poemasna dair baz
qaydlar) // Yldz. — 1996. — ʋ 6. — S. 158 — 167; Ȼɟɥɶɝɢɫɢɡ. ɗɲɢɞ, ɦɟɜɞɚ
ɧɟ ɫɟɜɥɟɸɪ! Ɇɚɧɡɭɦɟ. — Ⱦɠɚɧɤɨɣ: ɬɢɩɨɝɪɚɮɢɹ Ɇ.ɂ. Ⱥɛɤɢɧɚ, 1909. — 12 ɫ.;
H. Çergeyevniñ mezkür poemasnñ tolu metni QMPÜniñ «Qrmtatar ve türk
edebiyat» kafedrasnñ aspirant A. Muradasilov tarafndan Aqmescit Devlet
arhivinde birinci olaraq tapld / Ɇɭɪɚɞɚɫɢɥɨɜ Ⱥ. Ⱥɫɚɧ ɑɟɪɝɟɟɜɧɢɧɴ «ɗɲɢɞ,
ɦɟɜɬɚ ɧɟ ɫɟɜɥɟɸɪ!» ɩɨɷɦɚɫɵɧɵɧɴ ɬɨɥɭ ɦɟɬɧɢ // əɧɴɵ ɞɸɧɶɹ. — 2009. — ʋ
51-52 (1020–1021). — Ⱦɟɤɚɛɪɶ 30.
41 O. Aqçoqraql. Yazlar tarihndan / Osman Aqçoqraql: eserler toplam /
[tertip etici ø.A. Kerim]. — Aqmescit: «Tavriya» neúriyat, qrmtatar edebiyat
bölügi, 2006. — 320 s. — S. 181 — 185.
20
«Kommunizm tuy÷» gazetasnñ ilâve olaraq arap hurufatnda
çqqan «Yeñi hayat» adl uy÷urca kündelik neúirini de qayd etmelimiz39.
XIX asrnñ soñu ve XX asr baúnda icat etken qrmtatar edibi Hasan
Çergeyevniñ «Eúit, mevta ne söyleyür!» adl eserini alayq. Poema 1905
senesi yazlsa da, ayr kitap olaraq 1909 senesi neúir olund. Mnda oquyc
qabirden tirilip çqqan ve köy, úeherlerni dolan÷an mevta vastasnen
Rusiye çarl÷ ile zapt etilgen Qrm müsülman cemiyetiniñ acnql
vaziyetini açq köre. Bundan ötrü müellif qatt nezaret teúkilâtlarndan
saqnaraq, añaneviy arap yazs yerine rus elifbesini qullanma÷a mecbur
ola40. Zaten, böyle misallerni ketirgenimizniñ sebebi bu sabq ùuralar
esareti altnda yaúa÷an türk-müsülmanlarda hurufatlar meselesiniñ hem
menfiy ve hem müsbet taraflarn köstermektir. Belli qrmtatar hattat,
etnograf ve tarihçs O. Aqçoqraqlnñ bu hususta aytqan kibi, medeniyet
yoluna tüúken halqnñ iqtisadiy-siyasiy vaziyetleri deñiúkeninen, qullan÷an
mustaqil yazs da ÷ayp ola41 Lâkin bazda bu yazlar aksine, ÷ayrdan
bölügi, 2006. — 320 s. — S. 181 — 189; ɋɚɯɚɪɧɵɯ Ⱦ. Ʌɚɬɢɧɢɡɚɰɢɹ: ɨɱɟɪɤ ɢɡ
ɢɫɬɨɪɢɢ ɭɞɦɭɪɞɫɤɨɣ ɩɢɫɶɦɟɧɧɨɫɬɢ // Ⱥɥɶɦɚɧɚɯ ɲɤɨɥɵ ɦɨɥɨɞɨɝɨ ɚɜɬɨɪɚ. —
Ɇ.: ɇɚɬɚɥɢɫ, 2002. — ɋ. 97 — 106 / ɰɢɬ. ɩɨ ɩɭɛɥ. ɷɥ. ɫɚɣɬɚ:
http://www.udmurt.info/texts/latin.htm. returnlinkslarsena.myintway.com
έϮϐϳϮ΋ — .̶θϘ̩ Ϟϳ̫ ̶̪Ϩ̩Ϯ΋ — .ήΑ ϪΘ̯ϮΗ — .(˽˼˼) ˺˻˾ ʋ — .˺̂̀˻ — .ΕΎϳΎϫ ̶עϴϳ 39
̵ήϟέΎΘϴϟϭή̡ נϧέ Ϫϟϟ Ϫ΋ ϝϮ̰ΗϮ̡) ̶δϴ̪ϣϮηϮϗ נϨΗΰϴ̳ "̶ϐϳϮΗ ϡΰϧϮϤϣϮ̯" ΍έΎ΋ έϼ̰ϠΑϮϴϳέ ϥΎϐϳΪϘ̩ ΍ΪϠϴΗ
— .̶θϘ̩ Ϟϳ̫ ̶̪ϨΗέϮΗ — .έ΍ϮϧΎϳ — .(˽˿˼) ˺ ʋ — .˺̂̀˼ — .ΕΎϳΎϫ ̶עϴϳ ˭(!έϼעθϟήΑ
נϧέ Ϫϟϟ Ϫ΋ ϝϮ̰ΗϮ̡) ̶δϴ̪ϣϮηϮϗ נϨΗΰϴ̳ "̶ϐϳϮΗ ϡΰϧϮϤϣϮ̯" ΍έΎ΋ έϼ̰ϠΑϮϴϳέ ϥΎϐϳΪϘ̩ ΍ΪϠϴΗ έϮϐϳϮ΋
(!έϼעθϟήΑ ̵ήϟέΎΘϴϟϭή̡
40 Kerimov ø. «Eúit, mevta ne söyleyur!» (A. Çergeyevniñ poemasna dair baz
qaydlar) // Yldz. — 1996. — ʋ 6. — S. 158 — 167; Ȼɟɥɶɝɢɫɢɡ. ɗɲɢɞ, ɦɟɜɞɚ
ɧɟ ɫɟɜɥɟɸɪ! Ɇɚɧɡɭɦɟ. — Ⱦɠɚɧɤɨɣ: ɬɢɩɨɝɪɚɮɢɹ Ɇ.ɂ. Ⱥɛɤɢɧɚ, 1909. — 12 ɫ.;
H. Çergeyevniñ mezkür poemasnñ tolu metni QMPÜniñ «Qrmtatar ve türk
edebiyat» kafedrasnñ aspirant A. Muradasilov tarafndan Aqmescit Devlet
arhivinde birinci olaraq tapld / Ɇɭɪɚɞɚɫɢɥɨɜ Ⱥ. Ⱥɫɚɧ ɑɟɪɝɟɟɜɧɢɧɴ «ɗɲɢɞ,
ɦɟɜɬɚ ɧɟ ɫɟɜɥɟɸɪ!» ɩɨɷɦɚɫɵɧɵɧɴ ɬɨɥɭ ɦɟɬɧɢ // əɧɴɵ ɞɸɧɶɹ. — 2009. — ʋ
51-52 (1020–1021). — Ⱦɟɤɚɛɪɶ 30.
41 O. Aqçoqraql. Yazlar tarihndan / Osman Aqçoqraql: eserler toplam /
[tertip etici ø.A. Kerim]. — Aqmescit: «Tavriya» neúriyat, qrmtatar edebiyat
bölügi, 2006. — 320 s. — S. 181 — 185.

Muqaddeme
aytqanı kibi, medeniyet yoluna tüşken halqnıñ iqtisadiy-siyasiy vazi-yetleri
deñişkeninen, qullanğan mustaqil yazısı da ğayıp ola 1 Lâkin bazıda
bu yazılar aksine, ğayrıdan tiklene, yani gizli qullanılıştan alınıp resmiy
olaraq tanılabilgenini 1940‑ncı yıllarda çıqqan “Azat Qırım” gazetası
misalinde añlamaq mümkün 2. Mında Cihan Muharebesi zamanında Qırım
müsülmanlarınıñ ömrüne dair vesiqalı malümatlarnıñ arap, kiril ve esaslı
olaraq latin elifbesi ile birlikte oquyıcığa taqdim etilgenine qaniy olamız.
Añılğan yazılarnıñ soñkisi ise Türkiye, Azerbaycan ve Qazanda muvaffaq
olğan, yani türkiy grammatik hususiyetlerine azmı-çoqmı uyğunlaştırılğan
yañı elifbeleriniñ bir sintezi edi 3.
“Millet” gazetasında qırımtatarca metinlerniñ transliteratsiyası vaqtında
rastketirgen bazı qıyınlıqlarnı añğanda:
1. Arap, fars, rusça hususiy terminler, abbreviaturalarnıñ doğrusını
tapmaq içün mahsus izahatlı luğatlarına, mütehassıslarnıñ tecribelerine
müracaat etsek bile, cevapları tapılmağan bir çoq suallerimiz mevcuttır.
Bu sahada maqalelerniñ altında adları qısqartılıp berilgen, yani krip-tonim
ile imzalanğan müelliflerni şüpheli olaraq (dubia) çette qaldırdıq.
2. “Millet” gazetasınıñ metinleri misalinde Qırım lehçesiniñ bir dere-cede
silingenini qayd etmege lâzimdir. Bu ciddiy meseleniñ özegini bediy-publitsistik
eserleriniñ müellifi C. Kermençikliniñ tenqidiy çalışmalarında
körebilemiz 4. O, Yahya-Naci Bayburtlınıñ 1927 senesi basqan elifbesinde
“waw” (“ و”) harfiniñ üstünde mahsus hareketi olmayıp [o], [ö], [u], [ü]
seslerini ifadebilgenini ayta. Qarmaqarşılıqnı doğurğan hafif “he” (“ (”ه
harfi [e] ve hem [a] kibi oqulğanını “para”, “pare”, “bağçada”, “bağçede”
1 O. Aqçoqraqlı. Yazılar tarihinden / Osman Aqçoqraqlı: eserler toplamı / [ter-tip
etici İ. A. Kerim]. — Aqmescit: “Tavriya” neşriyatı, qırımtatar edebiyatı bölügi,
2006. — 320 s. — S. 181—185.
2 Yuqarıda “Azat Qırım” gazetanıñ muharrirleri İ. N. Nuriyev ve M. Qurtiyev
olğanını aytqan edik. Faqat, mezkür neşirniñ yañı tapılğan nüshalarını ögrengende,
mında muharrirlik yapqanlar arasında A. Zehni, M. Reşat kibi adlarını da rastke-tirdik.
3 Yañı elifbemiz // Azat Qırım. — 1942. — № 61. — Avgust 21; Velican M. Yañı
elifbe hususında // Azat Qırım. — 1942. — № 61. — Avgust 21; Neçün arapça
yazamız // Azat Qırım. — 1944. — № 3. — Yanvar 7.
4 Kermençikli C. Bizde elifba kitabı // Terciman. — 1916. — № 81. — Aprel 9;
Terciman. — 1916. — № 83. — Aprel 14.
17

eserleriniñ müellifi C. Kermençikliniñ tenqidiy çalúmalarnda
eserleriniñ müellifi C. Kermençikliniñ tenqidiy çalúmalarnda
körebilemiz44. O, Yahya-Naci Bayburtlnñ 1927 senesi basqan elifbesinde
«waw» («ϭ») harfiniñ üstünde mahsus hareketi olmayp [o], [ö], [u], [ü]
seslerini ifadebilgenini ayta. Qarmaqarúlqn do÷ur÷an hafif «he» («ϩ»)
harfi [e] ve hem [a] kibi oqul÷ann «para», «pare», «ba÷çada», «ba÷çede»
kibi sözlerniñ misalinde köstere. Bunñ ile beraber «Millet» gazetasnda
qullanl÷an «kâf» («̭») harfi üstünde belgileri olmayp hem «gef» («̱»)
hem de «ñ» («ס») harifleriniñ vazifelerini eda etkenini de köremiz. Her
halda, zemaneviy araútrcs arap hurufatl metinlerde qullanl÷an έϮϳΪϳ΍
idiyur (idiyor), ϝ ϩίϮ̯ güzel (küzäl),
ϩΪϟΎΣ halda (halde),
ήϟ ϪΑέϭ΍ urbalar
körebilemiz44. O, Yahya-Naci Bayburtlnñ 1927 senesi basqan elifbesinde
«waw» («ϭ») harfiniñ üstünde mahsus hareketi olmayp [o], [ö], [u], [ü]
seslerini 1917—1920 ifadebilgenini ss. «Millet» gazetasinda ayta. Qarmaqarbasilǧan edebiy-úlqnpublitsistik  do÷ur÷eserler
an hafif «he» («ϩ»)
harfi [e] ve hem [a] kibi oqul÷ann «para», «pare», «ba÷çada», «ba÷çede»
kibi sözlerniñ misalinde köstere. Bunñ ile beraber «Millet» gazetasnda
qullanl÷an «kâf» («̭») harfi üstünde belgileri olmayp hem «gef» («̱»)
kibi sözlerniñ misalinde köstere. Bunıñ ile beraber “Millet” gazetasında
qullanılğan “kâf” (“ ک”) harfi üstünde belgileri olmayıp hem “gef” (“ (”گ
hem de “ñ” (“ ڭ”) halda, zemaneviy araştırıcısı arap hurufatlı qullanılğan
«ñ» («ס») harifleriniñ vazifelerini eda etkenini de köremiz. Her
araútrcs hurufatl metinlerde qullanl÷an έϮϳΪϳ΍
ϝ ϩίϮ̯ (küzäl), ϩΪϟΎΣ (halde), ήϟ ϪΑέϭ΍ urbalar
güzel hem de (urbeler),
(urbeler), (kök (gök, kük,)
devlet (davlät),
42 Yuqarda «Azat Qrm» gazetanñ muharrirleri ø.N. Nuriyev ve M. Qurtiyev
ol÷ann aytqan edik. Faqat, mezkür neúirniñ yañ tapl÷an nüshalarn ögrengende,
mnda muharrirlik yapqanlar arasnda A. Zehni, M. Reúat kibi adlarn da
rastketirdik.
42 Yuqarda «Azat Qrm» gazetanñ muharrirleri ø.N. Nuriyev ve M. Qurtiyev
ol÷ann aytqan edik. Faqat, mezkür neúirniñ yañ tapl÷an nüshalarn ögrengende,
mnda muharrirlik yapqanlar arasnda A. Zehni, M. Reúat kibi adlarn da
rastketirdik.
43 Yañ elifbemiz // Azat Qrm. — 1942. — ʋ 61. — Avgust 21; Velican M.
Yañ elifbe hususnda // Azat Qrm. — 1942. — ʋ 61. — Avgust 21; Neçün
arapça yazamz // Azat Qrm. — 1944. — ʋ 3. — Yanvar 7.
43 Yañ elifbemiz // Azat Qrm. — 1942. — ʋ 61. — Avgust 21; Velican M.
Yañ elifbe hususnda // Azat Qrm. — 1942. — ʋ 61. — Avgust 21; Neçün
arapça yazamz // Azat Qrm. — 1944. — ʋ 3. — Yanvar 7.
44 Kermençikli C. Bizde elifba kitab // Terciman. — 1916. — ʋ 81. — Aprel
9; Terciman. — 1916. — ʋ 83. — Aprel 14.
44 Kermençikli C. Bizde elifba kitab // Terciman. — 1916. — ʋ 81. — Aprel
18
21
idiyur (idiyor),
21
9; Terciman. — 1916. — ʋ 83. — Aprel 14.
halda 42 43 44 ϩΪϤϳήϗ Qrmda Qrmde), ϥΎϤϫ haman (heman), Ϫϳ ΎϤϟΎϗ qalmaya
ϙϮ̯ kük,) ΖϟϭΩ (davlät), ̵ΪϠ̯ keldi (geldi), Ϧ̰ϟ
lâkin (lekin),
ή̰δϋ asker (askär),
ϢϟΎυ zalm (zalim) ve ilh. terminlerniñ
oqunú bir qaç türlü ol÷ann qayd etmeli. Ve mnda úimaliy-türkiy,
÷arbiy-türkiy lehçeleri tesirinde azm-çoqm bulun÷an eski qrmtatar
metinleriniñ milliy çizgilerini aydnlatp saqlama÷a kerek.
Aúa÷da oquyc÷a nümayú etilgen metinler arap hurufatndan latincege
aqtarlp zemaneviy qrmtatar tiline uy÷unlaútrld.
III
Qrmtatar halqnñ milliy gazetas ol÷an «Millet»ni müstaqil neúri
olaraq terence ögrendigimiz sayesinde çoq tesadüfli, evvelde bizge sr olp
kelgen malümatlarn tapamz. Yañ bilgiler ve keúflerine malik olamz.
Misal olaraq, H. Odabaúnñ qrmtatar milliy neúir iúine qoúqan hissesine
tenqidiy bir nazar taúlayq. Hususan, «Millet» gazetasnñ ömrüni nefis
edebiyat ve gazetaclq nümunelerinen yaraútr÷an Odabaú, oquyclar÷a
özüni ince zehinli felsefeci, maharetli tenqitç, filolog ve eserlerinde
realizm bediy usuln qullan÷an yazc olaraq tantt. Eserleriniñ sadeligi,
fikir etüv serbestligi ilk baqúta primitiv olp körünse de, tarihiy malümat
ve bediyetligi cihetinden ÷ayet meraql ve qymetlidir.
Müellif, öz eserlerinde halq, daha do÷rus, qrmtatar úivelerini birleú-
tirip, orta tilde yaz÷an ertege, kezinti, hikâye ve ilh. janr türleri vastasnen
«Millet» gazetasnñ evvelde mühürlenip qal÷an siyasiy-÷ayeviy stereotip-lerini
bozma÷a çalúa. Habibullah efendi bu çatúmal meseleni böyle tarif
ete: «Baúqa türlü yazmaqçün gazetten maña yer bermiyler, sen tatarca
yazasñ, gazetniñ resmiy tili ise türkçedir. Biz saña bir ertegelik yer bere-miz,
baúqa yazlarñn qabul etmemiz dep, aytalar. Qateceksiñ, öz memle-ketimde
öz tilimnen yazma÷a yol bermegen soñ, men de bütün yazacaq
úeylerimni gazetniñ ortasndan çekilgen bu qara çizginiñ astnda ertege
suretinde yazma÷a mecbur olam...»45. Mnda «Mevlüt bayram» ertegeniñ
müellifi gazeta idaresine nisbeten úikâyetlerini bildirmek degil de, qrm-tatar
ehalisiniñ siyasiy dünya baqúlarn kötermekni, tazertmekni tüúüne.
45 Çatrtavl. Mevlüt bayram: Kiçkene ertege // Millet. — 1918. — ʋ 177. —
Dekabr. 19.
Qırımda (Qırımde),
45 haman (heman),
qalmaya
(qalmaye),
(gök, (askär), ilh. terminlerniñ
45. Millet cevherleri. Hasan-Sabri Ayvazov
ϩΪϤϳήϗ Qrmda Qrmde), ϥΎϤϫ Ϫϳ ΎϤϟΎϗ (qalmaye), ϙϮ̯ kök ΖϟϭΩ devlet ̵ΪϠ̯ Ϧ̰ϟ
lâkin (lekin), ή̰δϋ asker (askär), ϢϟΎυ zalm (zalim) ve ilh. terminlerniñ
oqunú bir qaç türlü ol÷ann qayd etmeli. Ve mnda úimaliy-türkiy,
÷arbiy-türkiy lehçeleri tesirinde azm-çoqm bulun÷an eski qrmtatar
metinleriniñ milliy çizgilerini aydnlatp saqlama÷a kerek.
Aúa÷da oquyc÷a nümayú etilgen metinler arap hurufatndan latincege
aqtarlp zemaneviy qrmtatar tiline uy÷unlaútrld.
III
Qrmtatar halqnñ milliy gazetas ol÷an «Millet»ni müstaqil neúri
olaraq terence ögrendigimiz sayesinde çoq tesadüfli, evvelde bizge sr olp
kelgen malümatlarn tapamz. Yañ bilgiler ve keúflerine malik olamz.
Misal olaraq, H. Odabaúnñ qrmtatar milliy neúir iúine qoúqan hissesine
tenqidiy bir nazar taúlayq. Hususan, «Millet» gazetasnñ ömrüni nefis
edebiyat ve gazetaclq nümunelerinen yaraútr÷an Odabaú, oquyclar÷a
özüni ince zehinli felsefeci, maharetli tenqitç, filolog ve eserlerinde
realizm bediy usuln qullan÷an yazc olaraq tantt. Eserleriniñ sadeligi,
fikir etüv serbestligi ilk baqúta primitiv olp körünse de, tarihiy malümat
ve bediyetligi cihetinden ÷ayet meraql ve qymetlidir.
Müellif, öz eserlerinde halq, daha do÷rus, qrmtatar úivelerini birleú-
tirip, orta tilde yaz÷an ertege, kezinti, hikâye ve ilh. janr türleri vastasnen
«Millet» gazetasnñ evvelde mühürlenip qal÷an siyasiy-÷ayeviy stereotip-lerini
bozma÷a çalúa. Habibullah efendi bu çatúmal meseleni böyle tarif
ete: «Baúqa türlü yazmaqçün gazetten maña yer bermiyler, sen tatarca
yazasñ, gazetniñ resmiy tili ise türkçedir. Biz saña bir ertegelik yer bere-miz,
baúqa yazlarñn qabul etmemiz dep, aytalar. Qateceksiñ, öz memle-ketimde
öz tilimnen yazma÷a yol bermegen soñ, men de bütün yazacaq
úeylerimni gazetniñ ortasndan çekilgen bu qara çizginiñ astnda ertege
suretinde yazma÷a mecbur olam...»Mnda «Mevlüt bayram» ertegeniñ
müellifi gazeta idaresine nisbeten úikâyetlerini bildirmek degil de, qrm-tatar
ehalisiniñ siyasiy dünya baqúlarn kötermekni, tazertmekni tüúüne.
45 Çatrtavl. Mevlüt bayram: Kiçkene ertege // Millet. — 1918. — ʋ 177. —
Dekabr. 19.
keldi (geldi),
45 zalım oqunışı qaç türlü olğanını qayd etmeli. Ve mında şimaliy-türkiy, ğarbiy-türkiy
lehçeleri tesirinde azmı-çoqmı bulunğan eski qırımtatar metinleriniñ
milliy çizgilerini aydınlatıp saqlamağa kerek.
Aşağıda oquyıcığa nümayış etilgen metinler arap hurufatından latincege
aqtarılıp zemaneviy qırımtatar tiline uyğunlaştırıldı.
III
Qırımtatar halqınıñ milliy gazetası olğan “Millet”ni müstaqil neşri ola-raq
terence ögrendigimiz sayesinde çoq tesadüfli, evvelde bizge sır olıp kel-gen
malümatlarnı tapamız. Yañı bilgiler ve keşflerine malik olamız. Misal
olaraq, H. Odabaşnıñ qırımtatar milliy neşir işine qoşqan hissesine tenqidiy
bir nazar taşlayıq. Hususan, “Millet” gazetasınıñ ömrüni nefis edebiyat ve
gazetacılıq nümünelerinen yaraştırğan Odabaş, oquyıcılarğa özüni ince
zehinli felsefeci, maharetli tenqitçı, filolog ve eserlerinde realizm bediy
usulını qullanğan yazıcı olaraq tanıttı. Eserleriniñ sadeligi, fikir etüv ser-bestligi
ilk baqışta primitiv olıp körünse de, tarihiy malümat ve bediyetligi
cihetinden ğayet meraqlı ve qıymetlidir.
Müellif, öz eserlerinde halq, daha doğrusı, qırımtatar şivelerini birleş-tirip,
orta tilde yazğan ertege, kezinti, hikâye ve ilh. janr türleri vastası-nen
“Millet” gazetasınıñ evvelde mühürlenip qalğan siyasiy-ğayeviy ste-reotiplerini
bozmağa çalışa. Habibullah efendi bu çatışmalı meseleni böyle
tarif ete: “Başqa türlü yazmaqçün gazetten maña yer bermiyler, sen tatarca
yazasıñ, gazetniñ resmiy tili ise türkçedir. Biz saña bir ertegelik yer bere-miz,
başqa yazılarıñnı qabul etmemiz dep, aytalar. Qateceksiñ, öz mem-leketimde
öz tilimnen yazmağa yol bermegen soñ, men de bütün yazacaq

Muqaddeme
şeylerimni gazetniñ ortasından çekilgen bu qara çizginiñ astında ertege
suretinde yazmağa mecbur olam…” 1. Mında “Mevlüt bayramı” ertegeniñ
müellifi gazeta idaresine nisbeten şikâyetlerini bildirmek degil de, qırım-tatar
ehalisiniñ siyasiy dünya baqışlarını kötermekni, tazertmekni tüşüne.
Bütün Qırım müsülmanlarını milliy ruhta terbiyeley. Bu söz ustasınıñ
edebiy-tenqidiy, publitsistik, bediy eserlerini terence ögrenir ekenmiz,
onuñ “Millet” gazetasında 1919 senesiniñ ortalarında, bir qaç ay baş muha-rir
vazifesini eda etkenini añlaymız 2. Bunuñ isbatı olaraq neşirniñ sahifele-rinde
“Çatırtavlı” adınen basılğan “Basmahane işleri”, “Gazeta meselesi”,
“Gazeta” kibi maqalelerdir 3. Soñra aynı şu yılnıñ sentâbr ayından itibaren ise
gazetanıñ başına Osman Murasovnıñ kelgenini “İdareden” serlevhalı qısqa
bildirüvniñ mündericesinden añlamaq mümkün: “Millet” gazetası bugün
yineden çıqmaya başladı. “Millet” evvelkisi kibi yine de siyasiy, edebiy,
içtimaiy ve iqtisadiy <…> bir gazettir. Neşir muvaqqat Vaquf Komissiyası
olduğından “Millet” yeñi teşkil olunan Duhovnıy Pravleniyası ile Vaquf
Komissiyasınıñ resmiy naşir-i efkârı tanılacaqtır. “Milllet”niñ baş muhar-riri
ve müdir mesüli sabıq “Bürhan-ı teraqqi” ve “Hamiyyet” gazetalar
muharriri bulunan, Birinci Qırım Qurultayı azası Osman efendi Murasov-dır.
İki seneden beri bir hayli boyalara kirüb çıqqan “Millet” bugün artıq
“bitaraf” bayrağı altına çıqtığını ilân idiyur…” 4.
Yuqarıda bahs etkenimiz kibi, H. S. Ayvazov muharrirlikten ketken soñ,
işini ğayrıdan başlağan gazetanıñ vaziyeti deñişe. Bu avuşmalarnıñ bir qaç
tarafını açıqlayabilemiz:
Muharririyetniñ Aqmescitteki “Teatralnaya” aralığından “Kantarnaya”
soqağına köçmesi 5;
1 Çatırtavlı. Mevlüt bayramı (kiçkene ertege) // Millet. — 1918. — № 177. —
19
Dekabr 19.
2 Уani H. Ayvazovnıñ “Millet” gazetası muharrirliğinden çıqması ve
O. Murasovnıñ “Millet”niñ başına kelmesi arasında olğan vaqıt.
3 Çatırtavlı. Dereköy: Basmahane işleri (ertege) // Millet. — 1919. — № 39. —
Fevral 17; Gazeta meselesi // Millet. — 1919. — № 69. — Mart 27; Gazeta // Mil-let.
— 1919. — № 70. — Mart 28.
4 İ dareden // Millet. — 1919. — № 1. — Sentâbr 1.
5 1917 senesi “Millet” idaresi “Teatralnıy aralığı, 1” ve 1918 senesinden itibaren
“Kantarnaya soqağı, 20”, adresi böyünca yerleşe edi.

1. Devlet tarafından gazeta içün ayrılğan para mıqdarınıñ eksilmesi;
2. Oquyıcılar abunesinden olğan kelir faiziniñ aşağı enmesi;
3. Nezaret tazıyıqı ve daha maaşlarnıñ eksilmesi neticesinde gazeta
hadimleriniñ işten ketmesi. Bundan ötrü, kündelik neşirniñ münderice cihe-tinden
20
zayıflaşması;
Elektrika, kâgıt, böya ve başqa teşkiliy-tehnikiy istimalları içün olğan
borçları neticesinde matbaa maşinalarınıñ toqtaluvı. Bu sayede ucuz
satın alınğan basma malzemeler keyfiyetiniñ farqlığı. Gazeta sanlarınıñ
öz vaqtında çıqmayuvıdır. H. Odabaşnıñ “Gazeta” adlı maqalesinde “Millet”
gazetasınıñ faaliyeti haqqında bergen malümatlar ve şahsiy araştıruvımıznıñ
neticelerine bazanğan cedvelimizde bazı noqtalarını açıqlayaraq, mevzumız
boyunca evvel yapılğan bazı çalışmalarını kenişlemege yañı imkânlarını
köremiz 1. Misal olaraq, 1918 senesi sentâbrde “Millet” idaresiniñ Kantar-naya
soqağına köçmesinen beraber özüne “Qırım ocağı” gazetasını da qoşıp
kenişlengenini qayd etmek mümkün 2. Bugünde Aqmescit Devlet Arhivinde
saqlanğan “Terciman” gazetasınıñ cıltlamasında közümizge “Qırım ocağı”
1 Селимова Л. Къырымтатар миллий матбуаты тарихине бир назар. —
Акъмесджит: Оджакъ, 2008. — 123 с.; Seyityahya N. Qırımtatar edebiyatında
destan janrınıñ üstünde çalışmalarnıñ ehemmiyeti // Bahçesaray. — 2006. —
№ 39. — S. 22—23; Юксель Г. Крымскотатарская журналистика в России
и в СССР (1905—1941 гг.) // Научно-культурологический журнал. — 2009. —
№ 7 (187) / эл. источник: www.relga.ru.; Яблоновська Н. Історичний досвід
форму-вання вільної етнічної преси Криму (березень-грудень 1917 р.) / эл.
источник: www.turkolog.narod.ru.
2 “Millet” matbaası yerinden köçerek, yeñi yerine yerleştiginden ve matbaasına
“Qırım ocağı” matbaasını da qoşuldığından, işlerini bir qat daha kenişletmişdir. Bir
taraftan işlerini tüzgün ve yolunda yapacağı kibi, işlerin güzelligi ve temizligi ile be-raber
ucuzlıqlarına da ayrıca diqqat itecekdir. Böya ve kâğıtlarnıñ yahşılıqlarına ve
ustalıqqa olan yeñiliklerine de muracaat iderek, müşterilerini bir qat daha mem-nün
itmeye çalışacaqtır. Matbaa tatarca ve rusça harflerin bir çoq qısımlarına malik
olduğından, her iki türlü siparişleri de qabul idebilir. Türlü-türlü defterler, vizitnıy
kartalar, toy davetnameleri kibi nazik ve ince hızmetleri yapan ustalarıle onlara
mahsus nefis kâğıtlar da vardır. Aqmescit, Kantarnıy caddede sabıq Mahkeme-i
Şeri-ye binası” (ilân) // Millet. — 1918. — № 100. — Sentâbr 5; Mustafa efendi
Qurtiyev (Ömüri ve yaratıcılığı haqqında malümatlar) // Azat Qırım. — 1943. —
№ 44 (140). — İyün 1.

Muqaddeme
bayram ve cuma ertesinden başqa her kün çıqqan siyasiy, ilmiy, ede-biy
ve iqtisadiy gazetası çarpqan edi 1. “Millet”niñ bergen haberine köre, bu
kündelik neşir 1917 senesi iyünniñ 30‑dan itibaren neşir etilmege başlağan
edi 2. “Qırım ocağı” gazetanıñ tarihiy sahifelerinde M. Qurtiyev, H. Cahit,
R. Muratov, H. Rahmiy, M. Şerefeddin, Fehmiy kibi icadiy simalarnıñ bediy,
ilmiy, siyasiy eserlerinen beraber folklor nümüneleri, ilânlar ve oquyıcılar
tarafından idarege adına yazılğan mektüpler, qıymetli haberlerni rastketirmek
mümkün. Halbu ise, gazeta yalıñız 1917 senesi iyün ayından 1918 sen-esi
sentâbr ayına qadar V. İbrahimovnıñ, M. Qurtmemetovnıñ naşirligi ve
A. Arifniñ muharrirligi altında “Qırım ocağı” basmahanesinde çıqqan edi 3.
“Millet” gazetası çerçivesinde tapılğan medeniy hazineleri üzerinde
başlağan qoñuşmamıznı devam eterek, “Millet” matbaahanesinde çıqqan
siyasiy-içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy kündelik neşirleri “Al bayraq” 4 ve
“Millet işi” gazetalarını da rastketiremiz. Bular “Qırım ocağı” kibi mez-kür
arhivniñ kataloglarında qayd etilmegeni kibi, “Millet” gazetasınıñ
nüshaları ile qarışqandır 5. Velhasıl, üstünde muharriri: yazıcılar heyeti
1 Киримов Т. Н. Газетные фонды государственного архива в АР
Крым // Научный бюллетень. — 2008. — № 13. — С. 89; Qırım ocağı (Bayramlar ve
cuma irtelerinden başqa her kün çıqar siyasiy, ilmiy, edebiy ve iqtisadiy gazetasıdır). —
1917. — № 18. — Sentâbr 1; № 23. — Sentâbr 26; № 45. — Dekabr 13.
2 Qırım ocağı (ilân) // Millet. — 1917. — № 5. — İyül 2 [“Qırım ocağı”
gazetasınıñ asıl nüshalarda her kün çıqqan gazeta yazılsa, ilânda gazetanıñ haftada
eki defa çıqıp başlağanı haqqında haber berile]; Seyidcelil Hattatov. İhtar: “Qırım
ocağı” gazetasınıñ birinci nomerasında… // Millet. — 1917. — № 5. — İyül 2.
3 Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ tarihi // Azat Qırım. — 1943. — № 5 (101). —
Yanvar. 16; Bu yerde “Qırım ocağı” gazetasında muharrirlik yapqanlarnıñ arasında
M. Qurtiyevni de qayd etmege mümkün (Mustafa efendi Qurtiyev // Azat Qırım. —
1943. — № 44 (140). — İyün 1).
4 Prof. İsmail Asanoğlu Kerimniñ aytqanına köre, “Al bayraq” gazetası soñra-dan
“İşçi halq” adınen çıqqan edi.
5 “Al bayraq” [cuma ve bayram künleri irtesinden mada her kün çıqqan siyasiy-içtimaiy,
iqtisadiy ve edebiy gazetedir, birinci yıl çıqışı. Muharriri: heyet-i tahririye,
naşiri: “Millet” matbaası idaresi]. — 1918. — № 1. — 20 (5) mart; № 15. — 25 (12)
mart; № 16. — 26 (13) mart; “Millet işi” [cuma ve bayram künleri irtesinden mada
her kün çıqqan siyasiy-içtimaiy, iqtisadiy ve edebiy gazetedir, birinci yıl çıqışı.
Muharriri: heyet-i tahririye, naşiri: “Millet” matbaası idaresi]. — 1918. — № 8. —
16 (1) mart; № 9. — 19 (4) mart.
21

olaraq yazılsa, “Al bayraq” qırımtatar sosyalistleri, “Millet işi” gazetası ise
H. Ayvazovnıñ idaresinde çıqa 1. Hususan, sosyalistlerniñ muharrirligi
altında olğan neşirniñ vazifesi qırımtatarlarnı rus inqilabiy gazetalarnıñ soñ
haberlerinen tanış etmekten ibaret edi.
“Millet” ve yuqarıda añılğan kündelik neşirlerniñ tış körünişi üzerinde
mualâzalar yapmağa ağır. Yalıñız “Millet” matbaasında çıqqan gazetalarnı
alğanda, bularnıñ halı pek acınıqlı olğanını köremiz. Ğaye, münderice
cihetinden küçlü olğan “Millet” — “Terciman” gazetasınıñ yüksek teh-nikiy
üstünligine nisbeten pek fuqare: kâğıtı qaba, harfleri silingen, foto-suretlerden
ise acizdir. Buña başqa taraftan yanaşsaq, mında belki arhiv had-imleri
ve ya devletniñ lâqaydsızlığı neticesinde Qırım müsülman halqınıñ
eski basma orğanları slavyan neşirlerine baqqanda, zayıf halındadır. Mında
sahifeleri ipranıp tökülğen, yırtılğan ve hatta bazı cıltlarından parçalar kes-ilip
alınğanı körüne.
Aqmescit şeherindeki devlet arhivi binasında bulunğan “Millet”
gazetasınıñ bazı yıllarındaki sanları Bağçasaray müzehanelerinden, şahsiy
fondlarından alındı dep, belleymiz. Ayrı sanlar üzerinde poçta belgileri vas-tasınen
gazeta abunecileriniñ adresini de bilemiz: “Yevpatoriya, Qatıq
bazar — qahvehane. A. Şemyizade Seyit-Ğafar” ve ilh.
IV
Milliy oquv yurtlarında hocalıq yapqan muallimler, müessiselerde res-miy
kâğıtlarnı hazırlağan hadimler, maişiyette ev donatmalarına ait ecne-biy
ıstılahlarnıñ qırımtatarca qarşılığını araştırmaqnen meşğul olğan avam
halq bile bugün qullanılğan tilniñ az işlengeni içün rahatsızlana. Onuñ
funktsionanal imkânlarnıñ tarlığını, passivligini seze. Bu kibi hatır soru-lacaq
hallarda bulunğan yalıñız qırımtatarlar degil. Postsovet sıñırlar çer-çivesinde
yaşap, bilingvistik (polilingvistik) mühitte terbiyelengen diger
milletlerni de rastketirebilemiz. Mezkür türk-müsülman halqlarını tanıtqan
1 H. Sabri Ayvazov. Qırımtatarlarında gazeta ve gazetacılıq // İleri. —
1927. — № 4 (12). — Aprel. — S. 13; Qonaqbay. Gazetalarımıznıñ tarihi // Azat
Qırım. — 1943. — № 5 (101). — Yanvar. 16; Керимов И. А. Крымскотатарская
периодическая печать довоенного времени // Научный бюллетень. — 2004. —
№ 1 (6). — С. 2—5.
22

Muqaddeme
bazı tetqiqatçılarnı esasqa alır isek, bularnıñ çalışmalarında milliy termi-nologiya
apparatınıñ ğayrıdan tiklenmesi ve bu yolda eski yazılı ceryan-larnen
bir sırada folklor nümüneleriniñ ögrenilüv meseleleri de aydınlatıla.
Köy-hocalıq, avcılıq, añaneviy tıbbiyet ve ilh. adetlerniñ yaşattırmasınen
beraber zemaneviy mediya tehnologiyaları, siyasiy-içtimaiy, iqtisadiy-maişiy
ve türlü mühim sahalarnı qavraycaq luğatlar projeleriniñ ömürge
keçirmesi ciddiy tüşünile 1. Maqsatları ise, marginal halqlar tarafından
yayratılğan assimilâtsiya hücumından qorçalanmaq, milliy kimligini saq-lamaqtır.
Menmenlik hususında laf açqanda, mında etnonimik aspektini de
közde tutmalımız. Albu ise, lehçeler yaki etnonim yaqınlığı cihetten birleş-ken
türkiy halqlar qonğan yeri, mentaliteti, tarihi ve hatta din baqımından
ayrı-ayrı qavimler olaraq sayılabilir 2. Her halda, mevzumıznıñ bu nazik
tarafını ileride tafsilâtlı olaraq aydınlatmaq içün kenarda qaldıramız. Ve
şimdilik qırımtatar terminologiya ilminiñ ilerilemesine hisse qoşqan zema-neviy
tetqiqatçılarnı köz ögümizge alayıq. Misal olaraq, Hüseyin Kürkçi,
Seyran Hüseyinov, Adile Emirova, İsmail Kerimov, Mustafa Arslan,
Emine Ganiyeva, Nariye Seydametova, Oleg Rustemov, Elmaz Veliyeva
kibi müelliflerniñ biz seçken mevzusına bağışlanğan araştırmalarında til,
edebiyat, huquq, gazetacılıq misalindeki saalar açıqlanmaqta 3. 2003 sene-
1 Cumakunova G. Kırgız ve Türkmen Türkçelerinde Atçılık Terminolo-jisi
// Modern Türklük Araştırmaları dergisi. — 2009. — Cılt 6. — Sayı 2. —
S. 40—55; Küçük M. Terimlerin anlam genişlemesi yoluyla söz varlığına
katkıları // IV Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı. — Akmescit, 2009. —
438 s. — S. 343—351; Sinor D. Altay dillerindeki “Küzey” kavramı için kulla-nılan
terimler üzerine düşünceler // Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi. 2006. —
№ 2. — Cilt VI. — S. 531—535; Амирхамзин А. О технических терминах
в казахском языке // Elektronik ceryanı: http://www.neotech.kz/techterminikz.
html; Жаббаров Х. Лексика узбекского языка, обозначающая виды земледелия
и почвоведения // Филологические науки. Вопросы теории и практики. —
2011. — № 1. — С. 82—84; Azərbaycanca-rusca-ingiliscə-fransizca izahlı geoloji
terminlər lüğəti / A. Ə. Əliyev, Q. İ. Hacıkərimov, F. D. Mahmudova, Y. R. Şirinov;
red. M. M. Məmmədov. ― Mineral xammal elmi tədqiqat institutu. — Bakı: Qara-bağ,
2006. — 727 s.
2 Мудрак О. Язык во времени. Классификация тюркских языков // Elekt-ronik
ceryanı: http://www.polit.ru/article/2009/04/30/mudrak.
3 Kürkçi H. Qırımtatar tilinde qarşılıqları ile grammatika terminleri luğatı / İlmiy
muharrir: A. Emirova. Neşirge hazırlağan: E. Ganiyeva, N. Seydametova. — Simfero-pol:
“Ayan”, 2008. — 64 s.; Emirova A., Ganiyeva E., Seydametova N. Qırımtatar tiliniñ
23

sinden beri belli yonelişte çalışqan “Qırımtatar tili ve edebiyatı” İlmiy
Araştırma Merkezini de añmalı 1. Qırımtatar ilminiñ şaraitlerini incelegen
mezkür müessiseniñ müdüri İ. Kerimovnıñ añlatqanına köre, zemaneviy
lingvistik terminologiyası ekseriy hallarda orta yahut aliy mekteplerniñ
talaplarına riayet etmey. Çünki fonologiya, leksikologiya, frazeologiya ve
semantikasını taqdim etken ilmimizde halâ daha zayıflıqlarnı tapmaq müm-kün.
Bular terminolojik düzenini bozğan çoqmanalı, şüpheli ve qarama-qarşılıqlı
sözlerniñ ekseriyetidir. Halımızı yengilleştirmek içün yerli ve
tış memleketler arşivlerinde saqlanğan qadim variyetimizniñ nümüne-lerini
menimsemelimiz diye devamlay professor 2. Milletlerara münase-betleri
ve sürgün etilgen vatandaşlar İşleri Komitetiniñ 2011 yılı hesaba-tını
alırsaq, mında ise oquv terminologiyasınıñ işlenilmegeni sebebinden
dersliklerniñ keyfiyeti aqsağanı, çeşitli fenlerni ana tilde alıp baracaq
mütehassıslarnıñ tapılmağanı itiraf etile. Meseleni terence açıqlamaq niye-tinen
1990―2011 ss. müddeti arasında basılğan qırımtatarca derslikler ced-velini
tizmek qararına keldik. Faqat, bu işniñ ne derecede mürekkep olğa-nını
yalıñız mahalliy basmahaneleriniñ ziyareti esnasında añladıq. Bularda
basılqan mahsullarnıñ kartotekası olmağanından ötrü İvan Födorov adına
Ukrayna Kitap Palatasınıñ fondlarına müracaat ettik. Albu ise halqımıznıñ
Qırımğa avdetinden soñ, bugüngece matbuat yüzünden çıqqan qırımtatarca
dersliklerniñ umumiy kataloglar halâ daha tizilmedi, desek yañılmamız
belki… Her halda, bu soy statistik araştırmamız milliy terminologiya
tilşınaslıq terminleri luğatı. — Simferopol: QCİ “Qırımdevoquvpedneşir”, 2008. —
88 s; Ganiyeva E. Qırımtatar tilşınaslıq terminleri ve metalingvistik birlemleriniñ lu-ğatı.
— Simferopol: QCİ “Qırımdevoquvpedneşir”, 2008. — 84 s; Kerim İ. Qırımtatar
qıyın sözler. — Aqmescit: “Tavriya”. — 2006. — 176 s; Рустемов O. Нейтрализация
основных лексикографических оппозиций в терминологическом словаре // Elektro-nik
ceryanı: http://librar.org.ua/sections_load.php?s=philology &id=2109.
1 Киримов Т. Н. Деятельность научно-исследовательского Центра
крымскотатарского языка и литературы // Научный бюллетень. — 2007. —
№ 11. — С. 40—41.
2 Международный симпозиум “Актуальные проблемы истории,
образования и культуры крымских татар” // Elektronik ceryanı:
http://women.qirim.org/club/malumat15.htm; Юксель Г. Крымскотатарским
ученым предстоит совместная работа http://qha.com.ua/yazar.php?id=123;
Эмирова А. Крымскотатарская филология: современное состояние
и перспективы развития http://www.kirimtatar.com/Researches/emirova.html.
24

Muqaddeme
tarihiniñ incelemesinde mühim rol oynayacağından hiç bir şüphemiz yoq.
Ve aşağıda kösterilgen dersliklerniñ neşrinen bağlı suallerni araştırırken,
böyle nazik noqtalarğa rastkelemiz:
1. Bahs etilgen Komitetniñ hükümet ayırğan paraların usulsız taqsimi. Filo-log
mütehassıslarnıñ milliy terminologiyanı temelden ögrenmek içün tevsiye
etken projelerine lâqaydsızlığı. Ayrı saalarğa mensüp ıstılahlarnıñ hasıl vari-antınen
az tanış olğan “mütercimler” ukrayinceden (rusçadan) ana tilimizge
çeşitli günâhlıqlar ile çevirgen dersliklerniñ neşiretilmesine esassız destegi.
2. Oquv qullanmalar bir kere degil, eki ve hatta beş kereden fazla ğayrı-dan
tüzetilip-tüzetilmeyip basıla. Çoqusı hallarda bu hesap, fizika, himiya,
tabiatşınaslıq, biologiya, tarih ve ilh. fenler boyunca çıqarılğan kitaplar
mektep talebelerniñ faydasına degil, zararına çalışa. Yani añaneviy şarait-lerde
terbiyelengen balalarnı semantik ve ğayeviy cihetten çeşitli tehlüke-lerge
oğrata.
3. Qırımtatar halqınıñ medeniy uyanuv yolunda basılğan oquv
malzemeleriniñ sayısını alayıq. Meselege statistik noqtayi nazarından
yanaşırken, zemane ilmimizniñ hangi bir tarafı zayıf yoqsa küçlü olğanını
añlamaq niyetinen izahlı bibliografik tasnifini de teklif etemiz (aşağıdaki
menbaalar cedveli kirilceden latin hurufatına aqtarıldı):
“Metodik qullanmalar ve programmalar”
1. Acimambetova G. Zemaneviy qırımtatar tili fenini ögrenüv boyunca
oquv-metodik tevsiyeler. 4‑nci kurs içün. ― Aqmescit. ― Dolâ, 2011. ― 60 s.
2. Acimambetova G. Zemaneviy qırımtatar tili fenini ögrenüv boyunca
oquv-metodik tevsiyeler. 5‑nci kurs içün. ― Aqmescit. ― Dolâ, 2011. ― 50 s.
3. Akimova S. Edebiyat derslerine usuliy tevsiyeler. — Aqmescit: Qırım-devoquvpedneşir,
25
2005. — 76 s.
4. Akimova S. İntegratsiya kursu boyunca qırımtatar ve çetel ede-biyatı:
Umumtahsil oquv yurtları içün programma. — Aqmescit:
Qırımdevoquvpedneşir, 2005. — 64 s.
5. Akimova S. Qırımtatar ve çetel edebiyatı. 5—12‑nci sınıflar: Umumtahsil
oquv yurtları içün programma. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2005. — 64 s.
6. Alidinova M. Rus tilinde oqutılğan mekteplerniñ 5—11 sınıfları içün
qırımtatar tilinden taqvim-mevzuat planı. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
2001. — 24 s.

7. Alidinova M. Qırımtatar tili: 5—12‑ncı sınıflar: Umumtahsil oquv yurt-ları
içün programma. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2005. — 40 s.
8. Aliyeva L. Yazma işler. Orta sınıflar içün diktantlar, beyan ve inşalar cıyıntığı.
Metodik tevsiyeler: qırımtatar tili hocaları içün. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedne-şir,
1996. — 49 s.
9. Aliyeva L. Ana tili hocaları içün metodik qullanma: Orta sınıflarda
fonetika, imlâ, leksikologiya ve frazeologiyanı ögretüv metodikası. — Aqmes-cit:
10. Aliyeva L. Qırımtatar tilini ögretüv usulşınaslığı. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
26
1998. — 128 s.
11. Aliyeva L. Qırımtatar tili dersleriniñ plan-konspektleri 7‑nci sınıf: oqutuv
qırımtatar tilinde alıp barılğan mekteplerniñ talebeleri içün. — Aqmescit: Qırım-devoquvpedneşir,
2011. — 186 s.
12. Asanova L. Başlanğıç sınıflarda qırımtatar tilini ögretüvni intensivleş-tirüv
meselesi: Metodik qullanma. — Aqmescit: Tarpan, 1999. — 88 s.
13. Asanova L. “Qırımtatar tili” dersligine metodik tevsiyeler (kiriş laqırdı
kursu) ― Aqmescit: Tarpan, 2001. ― 32 s.
14. Asanova L. Qırımtatar tilinden 1‑nci sınıfta ötkerilgen derslerniñ
konspektleri.
― Aqmescit. — Ocaq, 2006. — 116 s.
15. Asanova F. Qırımtatar edebiyatınıñ tarihi: Metodik tevsiyeler ve
derslerniñ plan-konspektleri. 9‑ncı sınıf. — 2 qısımlı metodik qullanma. —
Qısım‑1. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2006. — 136 s.
16. Asanova F. Qırımtatar edebiyatınıñ tarihi: Körgezmeler toplamı. 9‑ncı
sınıf. — 2 qısımlı metodik qullanma. — Qısım‑2. — Aqmescit: Qırımdevoquv-pedneşir,
2006. — 63 s.
17. Asanova F. Edebiyat derslerine yardımcı usuliy qullanma: 5—12‑nci
sınıflar içün. — Qısım‑1. — Aqmescit: QCİ “Qırımdevoquvpedneşir” neşri-yatı,
2008. — 224 s.
18. Asanova L. Qırımtatar tili dersleriniñ konspektleri. 1‑nci sınıf içün. —
Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2011. — 114 s.
19. Bekirova A., Yayayeva A., Ganiyeva E. “Çevremizdeki alemnen
tanış etüv” derslerine metodik tevsiyeler. ― Simferopol: Tsentr uçebno-metodiçeskogo
obespeçeniya i sovremennıh sredstv na rodnıh yazıkah. ―
1998. ― 24 s.

Muqaddeme
20. Bekirova A., Pravilova V., Yayayeva A., Ganiyeva E. “Tabiatşınaslıq”
dersligine metodik tevsiyeler. 2‑nci sınıf. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
1998. — 28 s.
21. Bekirova A., Pravilova V., Yayayeva A., Ganiyeva E. “Tabiatşınaslıq”
dersligine metodik tevsiyeler. 3‑nci sınıf. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
1998. — 61 s.
22. Bekirova A., Veliullayeva A., Harahadı S., Yayayeva A. Umumtah-sil
orta mekteplerniñ oqutuv qırımtatar tilinde alınıp barılğan başlanğıç sınıf-lar
içün ana tili boyunca programma. — Aqmescit: Tarpan, 2000. — 64 s.
23. Cepparova L., Yayayeva N. Qırımtatar tili ve edebiyatından testler:
5—8‑nci sınıflar içün. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2003. — 220 s.
24. Cepparova L., Yayayeva N. Qırımtatar tili ve edebiyatından testler:
5—9‑ncı sınıflar içün. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2005. — 272 s.
25. Cepparova L. Devlet neticelev attestatsiyası içün qırımtatar tilinden
testler. 9‑ncı sınıf. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2008. — 71 s.
26. Devletov R., Samidinova L. Yazuv derslerine malzemeler: 1‑nci
sınıf içün. — Aqmescit: Tezis, 2007. — 132 s.
27. Fevzi G., Akimova S. Qırımtatar edebiyatı dersleriniñ konspektleri
5‑nci sınıf içün. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2011. — 94 s.
28. Ganiyeva E., Seydametova N., Yayayeva A. Zemaneviy qırımtatar tili
kursunıñ programması. ― Aqmescit: Dolâ, 2004. ― 20 s. 1
29. Ganiyeva E., Yayayeva A., Nafeyeva L. Qırımtatar tilinden testler. —
30. Ganiyeva E., Yayayeva A., Nafeyeva L. Qırımtatar tilinde devlet neti-celev
attestatsiyası içün diktantlar cıyıntığı: 9‑ncı sınıf. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
27
2006. — 36 s. 2
31. Harahadı S. Balalar şeñlene: Balalar içün sanalaştırılğan bayram ve eglen-celi
terbiyeviy tedbirler. — Aqmescit: Tarpan, 2000. — 202 s.
32. Hayruddinov M., Kravtsova L. Küçük mekteplilerni inkişaf ettirici
oqutuvnıñ esasları. — Aqmescit: Sanat, 2001. — 288 s.
1 2005 s. ğayrıdan basıldı: Ganiyeva E., Seydametova N., Yayayeva A. Zema-neviy
qırımtatar tili kursunıñ programması. ― Aqmescit: Dolâ, 2005. ― 24 s.
2 2008 s. ğayrıdan basıldı: Ganiyeva E., Yayayeva A., Nafeyeva L. Devlet ne-ticelev
attestatsiyası içün qırımtatar tilinden diktantlar cıyıntığı. 9‑ncı sınıf. — Aq-mescit:

33. Hayruddinov, M. Kravtsova L., Useyinov S. 1‑nci sınıfta matemati-kanı
ögretüv boyunca metodik tevsiyeler — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
28
1998. — 43 s.
34. Hayruddinov M. 2‑nci sınıfta matematikanı ögretüv boyunca metodik
tevsiyeler. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 1998. — 36 s.
35. Hayruddinov M., Kravtsova L., Useyinov S. 3‑nci sınıfta matemati-kanı
ögretüv boyunca metodik tevsiyeler — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
1998. — 33 s.
36. İbraimova E. Audirlev ve oquv tehnikasını teşkermek içün metinler
cıyıntığı: umumtahsil mektebiniñ başlanğıç sınıfı içün. — Aqmescit: Qırımde-voquvpedneşir,
2009. — 60 s.
37. Lümanova Ş. Tahtarova L. Tuvğan edebiyat: 3‑nci sınıf. Metodik tevsi-yeler
ve derslerniñ plan-konspektleri. — Simferopol: QCİ “Qırımdevoquvpedne-şir”
neşriyatı, 2008. — 134 s.
38. Lümanova Ş. Tahtarova L. Tuvğan edebiyat: 5‑nci sınıf içün. Metodik
tevsiyeler ve derslerniñ plan-konspektleri. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedne-şir,
2008. — 134 s.
39. Mambetov S., Aliyeva Z. Muzıka derslerine usuliy tevsiyeler: 1‑nci
sınıf içün. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2007. — 12 s.
40. Mambetov S., Aliyeva Z. Qırımtatar tilinde tahsil alğan umumtahsil
mektep ve sınıflar içün programma. Muzıka: 1 sınıf. — Simferopol: Qırımde-voquvpedneşir,
2007. — 16 s.
41. Mamutova M. Qırımtatar tilinden nezaret işleri. 2‑nci sınıf: başlanğiç sınıf
talebelerniñ bilgi seviyesine qıymet kesüv boyunca metodik tevsiyeler. — Aqmescit:
QCİ “Qırımdevoquvpedneşir” neşriyatı, 2008. — 48 s.
42. Mamutova M. Qırımtatar tilinden nezaret işleri: 3‑nci sınıf: başlanğiç
sınıf talebeleriniñ bilgi seviyesine qıymet kesüv boyunca metodik tevsiyeler —
43. Memetova E. Qırımtatar tiliniñ uslübiyeti. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedne-şir,
2001. — 144 s.
44. Misitskaya-Bekirova A., Pravilova V. Çevremizdeki alemnen tanış
etüv: 1‑ncı sınıf ocaları içün qullanma. — Aqmescit: Tarpan, 1999. — 75 s.
45. Nafiyev İ. Tasviriy sanat: 1‑nci sınıf ocaları içün qullanma. — Aqmes-cit:
KrımPoligrafBumaga, 2000. — 120 s.

Muqaddeme
46. Nalbandov E. Muzıka basamaçıqlar: başlanğiç mektep ocaları, bala
bağçalarınıñ uyken gruppa terbiyecilerine muzıka ve yır dersleri boyunca qul-lanma.
— Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 1997. — 132 s.
47. Seydametova N., Ganiyeva E., Nafeyeva L., Yayayeva A. İnşa yazmaqnı
ögrenemiz: qirimtatar tili ocaları ve umumtahsil mektepleriniñ talebeleri içün oquv-metodik
qullanma. — Aqmescit: Sonat, 2000. — 100 s. 1
48. Seythalilova L. Metodik qullanma. Debat oyunları qırımtatar tiliniñ
ögrenüvine añaneviy olmağan bir usuldır. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedne-şir,
2007. — 16 s.
49. Useyinov T. “Bediy eser tahliliniñ printsipleri ve usulları” fenini ögre-nüv
boyunca metodik tevsiyeler. — Aqmescit: Tavriçeskiy natsionalnıy üniver-sitet,
2002. — 20 s.
50. Useyinov T. “Qırımtatar edebiyatınıñ tarihi. Orta asırlar şiiriyeti” fenini
ögrenüv boyunca metodik tevsiyeler. — Aqmescit: Tavriçeskiy natsionalnıy üni-versitet,
29
2003. — 20 s.
51. Velişayeva H., Yayayeva A., Nafeyeva L. Edebiyat dersleri. 5—7‑nci
sınıflar içün oquv-metodik qullanma. ― Aqmescit. ― Tarpan, 2002. ― 80 s.
52. Velişayeva H., Yayayeva A., Yayayeva N. Meşğuliyetler cıyıntığı: Sin-taksis.
Punktuatsiya. ― Aqmescit: Ocaq, 2004. ― 146 s.
53. Yayayeva A., Berberova R. Abduramanova Ş., Useyinova H. Dik-tantlar
cıyıntığı. 5—11‑nci sınıflar içün. ― Aqmescit. ― Qırımdevoquvped-neşir,
1999. — 108 s.
54. Yayayeva A., Velişayeva H., Nafeyeva L. İcadiy vazifeler ile beyanlar
cıyıntığı: 5—11‑nci sınıflar. — Aqmescit: Tarpan, 2002. — 80 s.
55. Yayayeva A. Velişayeva H., Nafeyeva L. Devlet neticelev attestatsi-yası
içün icadiy vazifeler ile beyanlar cıyıntığı: 11‑nci sınıf. — Aqmescit: Tar-pan,
2007. — 76 s. 2
1 2008 s. ğayrıdan basıldı: Seydametova N., Ganiyeva E., Nafeyeva L., Ya-yayeva
A. İnşa yazmaqnı ögrenemiz: Qırımtatar tili hocaları ve umumtahsil
mektepleriniñ talebeleri içün oquv-metodik qullanma. — Aqmescit: QCİ “Qırım-devoquvpedneşir”
2 2008 s. ğayrıdan basıldı: Yayayeva A. Velişayeva H., Nafeyeva L. Devlet ne-ticelev
attestatsiyası içün qırımtatar tilinden icadiy vazifeler ile beyanlar cıyıntığı:
11‑nci sınıf. — 2‑nci kenişletilgen ve toldurılğan neşir. — Aqmescit: Qırımdevo-quvpedneşir,
2008. — 152 s.

56. Yayayeva A., Aliyeva L., Veliullayeva A., Murtazayeva G. Umumtah-sil
oquv yurtları içün programmalar. Qırımtatar tili ve edebiyatı. 5—11 sınıflar.
― Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2003. — 176 s.
57. Yayayeva A., Velişayeva H., Nafeyeva L. Til ve edebiyat dersleri: oca-lar
içün usuliy qullanma. — Aqmescit: Dolâ, 2004. — 80 s.
58. Yayayeva N. Devlet neticelev attestatsiyası içün qırımtatar edebiyatın-dan
testler: 9‑ncı sınıf. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2008. — 48 s.
“Mektep cağınace olğan balalar içün”
1. Harahadı C., Kasiç Z. Mektepke azırlanam: Mektepkece yaştaki bala-lar
içün. — Aqmescit: Tarpan, 2002. — 198 s. 1
2. Caferova E. Eglenceli hesap: iş defteri (mektep çağınace balalar içün
didaktik qullanma). — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2008. — 48 s. 2
3. Useyinov S. Resimli elifbe: ufaq balalar içün. — Aqmescit: Lemeşko K.,
30
2011. — 40 s.
“Doğru ve güzel yazmaq içün alıştırmalar”
1. Asanova L. Alıştırma defter: 1‑nci sınıf. — Aqmescit: Qırımdevoquv-pedneşir,
2010. — 64 s.
2. Gorâyinov A., Zakiryayev R. Doğru yazamız — Aqmescit: Tezis,
2009. — 96 s.
3. Harahadı S. Yazı defteri: 1‑nci sınıf talebeleri içün yazmaga ögretüv ve
nutuk inkişafı qullanması. 1‑nci defter. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
2010. — 56 s.
1 2008 s. ğayrıdan basıldı: Harahadı C., Kasiç Z. Mektepke azırlanam: Bala-larnı
mektepke hazırlamaq içün didaktik qullanma ve usuliyet tevsiyeleri: Bala
bağçaları terbiyecileri ve ana-babalar içün qullanma. — 2‑nci, ğayrıdan işlenilgen
neşir. — Aqmescit: Original-M, 2008. — 200 s.
2 2008, 2011 ss. ğayrıdan basıldı: Caferova E. Eglenceli hesap: iş defteri (mek-tep
çağınace balalar içün didaktik qullanma). — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
2008. — 96 s.; Caferova E. İlk yazı: eglenceli hesaptan iş defteri (mektep çağınace
balalar içün didaktik qullanma). — Aqmescit: QCİ “Qırımdevoquvpedneşir” neş-riyatı,
2011. — 100 s.

Muqaddeme
“ Qırımtatar tili”
1. Aliyeva L., Memetov İ. Qırımtatar tilinden meşğuliyetler cıyıntığı:
Fonetika. Leksikologiya. Frazeologiya. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir,
2005. — 72 s.
2. Aliyeva L., Zayniyev E. Qırımtatar tilinden meşğuliyetler cıyıntığı:
Sintaksis. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2005. — 72 s.
3. Aliyeva L., Zayniyev E. Qırımtatar tilinden meşğuliyetler cıyıntığı:
Morfologiya. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2005. — 104 s.
4. Aqmollayev E., Aliyeva L. Qırımtatar tili: Fonetika. İmlâ. Leksikolo-giya.
Frazeologiya. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 1998. — 96 s.
5. Asanova, L. Qırımtatar tili. Kiriş laqırdı kursu: küçük yaştaki mek-tepliler
içün derslik. — Aqmescit: Dolâ, 2001. — 104 s.
6. Asanova L. Qırımtatar tili: 1‑nci sınıf içün derslik. — Aqmescit: QCİ
“Qırımdevoquvpedneşir” neşriyatı, 2008. — 144 s. 1
7. Asanova L. Qırımtatar tilinden iş defteri: 1‑nci sınıf talebeleri içün. ―
31
Aqmescit: Ocaq, 2004.
8. Berberova R. Nutqumıznı zenginleştireyik: 5—9‑ncı sınıflar içün. —
Birinci kitap. — Aqmescit: Sonat, 2000. — 95 s.
9. Berberova R. Nutqumıznı zenginleştireyik: 5—9‑ncı sınıflar içün. —
Ekinci kitap. — Aqmescit: Sonat, 2000. — 95 s.
10. Berberova R. Qırımtatar tili 10—11‑nci sınıflar içün. — Aqmescit:
Sonat, 2002. — 208 s.
11. Devletov R., İbraimova R. Nutuq inkişafı derslerine malzemeler: leksik
minimumı ve dersler konspektleri. — Aqmescit: Ocaq, 2009. — 71 s.
12. Ganiyeva E., Seydametova N., Yayayeva A., Nafeyeva L. Eglenceli
grammatika: 5—9‑ncı sınıf içün qullanma. — Aqmescit: Sonat, 2000. — 92 s.
13. Ganiyeva E., Seydametova N., Yayayeva A., Nafeyeva L. Eglenceli
meşğuliyetler: І-ІІ basamaqlı umumtahsil mektepler içün oquv qullanma. —
1 2009 s. ğayrıdan basıldı: Asanova L. Qırımtatar tili: 1‑nci sınıflar içün ders-lik.
— Aqmescit: QCİ “Qırımdevoquvpedneşir” neşriyatı, 2009. — 144 s.

14. Harahadı S. Elifbe: 1‑nci sınıf içün derslik. — Aqmescit: Qırımdevo-quvpedneşir,
32
2000. — 160 s. 1
15. Memetov A. Qırımtatar tili: yuqarı sınıf talebeleri ve filologiya
fakultetleriniñ aşağı kurs studentleri içün derslik. — Aqmescit: Qırımdevo-quvpedneşir,
1997. — 174 s.
16. Memetov A, Aliyeva L., Memetov İ. Qırımtatar tili: 5‑nci sınıf içün
derslik. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2000. — 208 s.
17. Memetov A, Aliyeva L., Memetov İ. Qırımtatar tili: 6‑ncı sınıf içün ders-lik.
— Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2001. — 168 s. 2
18. Memetov A., Aliyeva L. Qırımtatar tili: 7‑nci sınıf içün derslik. —
Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2002. — 152 s. 3
19. Memetov A., Aqmollayev E., Aliyeva L. Qırımtatar tili: 8‑nci sınıf içün
derslik. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2003. — 134 s. 4
20. Memetov A. Qırımtatar tili: 10—11‑nci sınıflar içün derslik — Aqmes-cit:
Qırımdevoquvpedneşir, 2004. — 216 s. 5
1 2000, 2005, 2008, 2010 ss. ğayrıdan basıldı: Harahadı S. Elifbe: 1‑nci sı-nıf
içün derslik. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2000. — 150 s.; Haraha-dı
S. Elifbe: 1‑nci sınıf içün derslik. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2005. —
160 s.; Harahadı S. Elifbe: 1‑nci sınıf içün derslik. — 3‑nci, ğayrıdan işlenilgen
neşir. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2008. — 160 s.; Harahadı S. Elifbe:
1‑nci sınıf içün derslik. — 4‑nci, gayrıdan işlenilgen neşir. — Aqmescit: Qırımde-voquvpedneşir,
2010. — 159 s.
2 2001, 2006 ss. ğayrıdan basıldı: Memetov A, Aliyeva L., Memetov İ. Qırım-tatar
tili: 6‑ncı sınıf içün derslik. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2001. —
208 s.; Memetov A, Aliyeva L., Memetov İ. Qırımtatar tili: 6‑ncı sınıf içün ders-lik.
— Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2006. — 176 s.
3 2003, 2007 ss. ğayrıdan basıldı: Memetov A., Aliyeva L. Qırımtatar tili: 7‑nci
sınıf içün derslik. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2003. — 152 s.; Meme-tov
A., Aliyeva L. Qırımtatar tili: 7‑nci sınıf içün derslik. — Aqmescit: QCİ “Qı-rımdevoquvpedneşir”
4 2008 s. ğayrıdan basıldı: Memetov A., Aliyeva L., Aqmollayev E., Zayni-yev
E. Qırımtatar tili: 8‑nci sınıf içün derslik. — Neşir 2‑nci, ğayrıdan işlenilgen,
kenişletilgen ve toldurılğan. — Aqmescit: Qırımdevoquvpedneşir, 2008. — 192 s.
5 2008 s. ğayrıdan basıldı: Memetov A. Qırımtatar tili: 10—11 sınıflar içün. —

"Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı

"Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı

Recomendados

Recomendados

Mais conteúdo relacionado

Semelhante a "Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı

Semelhante a "Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı (14)

"Millet Cevherleri" 1917-1920 seneleri I. Kırım Tatar Kurultayın naşir efkarı "Millet" gazetesinde neşir olunan edebiy siyasi eserler toplamı